Vі. Қазақ хандығының құрылуы және дамуы
жүктеу/скачать 154.27 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Ұлы ұлыста салық жинау жүйесiне ерекше назар аударылып, оны белгiлi бiр ретке келтiрiп, мемлекет қазынасын толтыратын жағдайларға барынша мүмкiндiк жасалынды.
| Әкiмшiлiк-территориялық бөлiну ХIII ғасырдың 40 жылдарынан ХIҮ ғасырдың басына дейiн Ұлы Ұлыс оң және сол қанатқа бөлiндi.
Ұлыстың бүкiл және оң қанаттағы астанасы алғашқы кезде орта Волгадағы Булгар қаласында болса, ХIII ғасырдың 50-жылдары Бату Сарайы Волга өзенiнiң төменгi жағына, ал ХIҮ ғасырда Берке сарайы сол Волга өзенiнiң төменгi жағына көшiрiледi. Ұлы ұлыс ханының жазғы резиденциясы ХIҮ ғасырда қазiргi Атыраудан алыс емес Орал өзенiнiң бойындағы Сарайшық қаласында болды. Оң қанаттағы хан мекен-жайы Ақ Орда деп аталып, өзiнiң түр-түсiне қарай басшы-ағалық санат есебiнде саналды. Хан қыстың күндерi қыстауда болып, жазда Ақ Орда ханмен бiрге көшiп жүрдi. Сөйтiп, хандық мемлекет көшпелi мәндi иелендi. Сол қанаттың астанасы Сырдария өзенiнiң жағалауындағы бұрынғы шығыс-қыпшақ бiрлестiгiнiң оң қанаты жайлаған Сығанақ қаласына орналасты. Ол Көк Орда аталды. ХIҮ ғасырдың 20-30 жылдарында Көк Орда таратылып, оны жоғарғы хан сайлайтын билер биледi. Сөйтiп, ХIҮ ғасырдың екiншi жартысындағы Ордадағы дағдарыс салдарынан сол қанат оғландары оң қанаттағы тақ иелiгiне билiк жүргiзiп, Ұлыстың шығыс бөлшегiнде билiк жүргiзушiлерге Ақ Орда аты берiлдi. Батыс Сiбiр мен Солтүстiк Қазақстан территориясын жайлаған ұлысқа ерекше статус Iбiр-Сiбiр ұлысы аты берiлдi. Моңғол империясы секiлдi Ұлы ұлыста да әскери-әкiмшiлiк принципiндегi мемлекеттiк территория және жұртшылықты бөлу жүйесi жүргiзiлдi. Мемлекет шекарасы, әсiресе, Батыс, Оңтүстiк және Шығыс шекаралар бекеттермен белгiленiп, елеулi деген керуен жүретiн жолдарда кеден бекеттерi қойылды. Ұлы ұлыстағы хандар өздерi басқарған территорияларда ел санағын жүргiзу арқылы салық жинау жүйесiн қалыптастырды және бiр жүйеге түсiрдi. Мұнда тек қана көпшiлiктiң саны ғана есептелiп қана қоймай, олардың малдарының саны, өңдеген жер көлемдерi, сондай-ақ ол жерлердiң қанша астық беретiндiктерi ескерiлдi. Сол арқылы арнаулы салық жинау кiтапшасы-дәптер жасалып, оған әрбiр әкiмшiлiк пен шаруашылықтан жиналған салықтардың көлемi кiргiзiлдi. Көшпелi жұрт болса әрбiр мал басына байланысты бiр пайыз — копчур салығын төледi. Отырықшылықпен айналысатын Ұлыс жұртшылығы харадж салығын төлесе, негiзгi салықтың бiр түрi әскери салық — тағаратанып, ол екi бөлiмнен тұрды. Оның бiрiншiсi — азық, екiншiсi — алым атанды. Әсiресе, Алтын Ордаға бағынышты орыс княздiгiндегi алым-салықтың түрi ауыр едi. Олар жылына мүлiк бағасының он процентiн құрайтын шығынсалығын төледi. Сондай-ақ, басқақтар өз округтарынан түтiн салығын жинады. Ұлы ұлыстың территориясынан өткен керуендер мемлекетке үлкен кiрiс түсiрдi. Хан керуен жолындағы сауда-саттықпен айналысатын саудагерлер үшiн өзiне тиiмдi саясат жүргiзiп, мемлекет атынан саудагерлер мен олардың тауарларына қауiпсiздiк жағдай жасады. Бұл ұлы жiбек жолы бойындағы сауданы қыздырды. Сауда салықтары мемлекет қазынасының ортаймауына бiрден- бiр ықпал еттi. Ұлы ұлыстарда негiзгi салықтардан басқа қосымша алымдар мен мiндеткерлiктер көп болды. Мысалы, соның бiрi — пошта бекеттерi Ямды қамтамасыз ететiн салық түрi едi. Әрбiр бекетте 20-дан астам жаушы болса, олардың әрбiрiне арналған тамақ пен жүйрiк жылқылар жұртшылықтан жиналды. Сонымен бiрге, ол жаушылар мемлекеттiк тапсырманы орындау барысында кез келген жерде ат ауыстырып мiне алатын. Алғашқы кезде бұл iспен тек шенеунiктер мен Шыңғыс ұрпақтары ғана айналысса, кейiн ХIII ғасырдың 50-шi жылдары бекеттердi пайдаланудың барлық түрлерi реттелiндi. Байқап отырғанымыздай Ұлы ұлыста салық жинау жүйесiне ерекше назар аударылып, оны белгiлi бiр ретке келтiрiп, мемлекет қазынасын толтыратын жағдайларға барынша мүмкiндiк жасалынды. жүктеу/скачать 154.27 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|