Поглавје VI од Акциониот план – Зголемување на учеството во јавниот и политичкиот живот

Во оваа област можат да се видат знаци на подобрување, благодарение на соработката меѓу државните институции и меѓународните организации.

Проценките за бројот на нерегистрирани Роми во земјата варираат, но бројот, наводно е многу висок и се одразува во различните податоци за бројот на вкупната ромска популација во земјата (53,879 според пописот во 2002 година, помеѓу 80,000 и 250,000 според други извори).¹²¹ Се верува дека околу 5,000 Роми немаат лични документи за идентификација.

Постапката за регистрирање и добивање на лични документи наводно е долга и скапа. Изводот од книгата на родените може да чини и до 5.25 евра (350 денари). Задоцнетото пријавување на новороденото дете се казнува. Покрај ова, Ромите не се доволно информирани за постапката, и за придобивките од поседувањето лични документи за идентификација. На постапките за издавање документи на Ромите кои го напуштија Косово треба да се обрне посебно внимание (види преп. 108).¹²²

Проектот, финансиран од ЕУ и спроведуван од повеќе агенции, во кој учествуваат и релевантните министерства во соработка со UNHCR, UNICEF и граѓанските организации, постигнува значајни резултати. Во периодот помеѓу февруари 2008 и април 2010 година, околу 3,100 Роми добиле лични документи.¹²³ Работната група, која работи на Проектот, изготви извештај со препораки за спречување и решавање на дополнителните случаи на лица без документи за идентификација. Откако ќе биде одобрен од Министерството за внатрешни работи и Министерството за правда, Извештајот ќе биде доставен до Владата. Извештајот содржи препораки за проактивен пристап од страна на локалните матични служби и министерства, отстранување на административни такси и казни и соработка со граѓанските организации на Ромите.

Ромите во политичкиот живот се вклучуваат главно како избирачи (доколку имаат лична карта). Тие и понатаму се маргинализирани и недоволно запознаени со политичките инцијативи. Дури и Декадата за вклучување на Ромите е главно непознат документ или пак познат само на мал број Роми.¹²⁴

Ефективното учество на Ромите во политичкиот живот се сведува на учеството на избраните претставници, државните службеници и членовите на граѓанските организации. Само мал број на граѓански организации ги имаат потребите капацитети да учествуваат и да понудат суштински придонес. Некои аналитичари сугерираат дека во некои региони, поради отсуството на силни граѓански организации, ромската заедница не е вклучена во консултативниот процес, и на локално и на државно ниво.¹²⁵
Вклучувањето на Ромите во политичкиот живот се врши преку изработка на политики / проектни иницијативи, кои вообичаено потекнуваат од ромските граѓански организации или од Ромите во јавната администрација. Ромските граѓански организации кои делуваат како партнери на државата често се вклучени во процесот на спроведување на таквите политики или иницијативи. Сепак, процесите на оценување на спроведувањето и на резултатите се слаби и парцијални. Повремено ромските граѓански организации успеваат да ги наметнат сопствените размислувања кај различните институции.
Претставниците на Ромите не се доволно вклучени и не нудат содржајно учество во инцијативите за креирање политики, особено на локално ниво. Недоволното искуство во јавната администрација и во креирањето политики, ги спречува локалните советници активно да учествуваат во ваквите процеси и ефективно да влијаат врз националните политики и локалните инцијативи. Политичките партии не преземаат иницијативи за да ја коригираат оваа состојба.
Со цел претставниците на Ромите поквалитетно да ги извршуваат своите должности, ОБСЕ е активна во подобрување на капацитетите на советниците Роми, преку организирање на обуки на тема децентрализација (2006 година) и обуки на тема локално раководење (2007-2010 година, вклучувајќи и проект насочен исклучиво кон советниците Роми во Шуто Оризари, спроведен во 2007 година). Постојат и други инцијативи за градење на капацитетите на советниците Роми, меѓу другите (од 2006 година до денес), таа на Националниот демократски институт (Серија на обуки за добро раководење) организирана за сите заинтересирани советници Роми по локалните избори во 2009 година. Главната цел на ваквите обуки е надминување на политичките разлики и непријателството по изборите и подобрување на комуникацијата помеѓу советниците.
89) Избраните претставници треба да воспостават тесни работни врски со заедниците на Ромите и Синтите.

Ромската заедница најчесто не учествува во креирањето на националната политика. Избраните претставници на Ромите не соработуваат со ромското население ниту пак активно ги вклучуваат своите заедници во политичкиот живот, освен кога треба да гласаат. Мал број на Роми, често поврзани со политичките партии, учествуваат во работата на избраните претставници. Граѓанските права на Ромите се тема на неколку проекти спроведувани од граѓанските организации и меѓународните чинители. Таква е и иницијативата на ОБСЕ, која преку проекти за градење на капацитетот, се обидува да ја зајакне улогата на локалните советници како претставници на Ромите.

Треба да нагласи дека во периодот на известување, Обединетата партија за еманципација организираше семинар за својот подмладок во Скопје.

Формално, постојат два клучни механизми за комуникација помеѓу претставниците на Ромите и државните власти и за координирање на политиките за ромските прашања.

Последниот извештај кој е добиен и дистрибуиран од Кабинетот на Министерот е од март, 2010 година.

Интеракцијата помеѓу политичките лидери на Ромите и граѓанското општество, кое претставува различни групи на Роми, во голема мера е под влијание на политичката припадност и не е јасно институционализирана. Во консултациите се вклучуваат само неколку добро познати граѓански организации, поради што различните ромски заедници не се доволно претставени.

Државата или локалните институции не организираат информативни кампањи насочени кон Ромите, а во врска со изборите, ниту пак организираат едукативни програми за да се зголеми информираното учество на ромскиот електорат. Претставниците на Ромите и граѓанското општество сметаат дека ромската популација во голема мера останува несвесна за „моќта на нејзиниот глас“.¹²⁶ Учеството на Ромите на изборите најчесто се обезбедува со недискретни и нетранспарентни практики. Нема прецизни податоци за излезноста на Ромите, а прашањето дополнително се комплицира поради разликите помеѓу бројот на регистрирани гласачи и бројот на жители евидентирани при пописот во 2002 година.¹²⁷

Ромските гласачи вообичаено гласаат за ромските партии, обично преку изразување на нивната преференција за коалицијата на која и се придружуваат ромските партии,¹²⁸ или пак преку гласање за кандидати Роми во случај на локални избори. Нашироко е познато дека кампањите кај ромските заедници повеќе се состојат од понуди за материјални добра отколку на промоција на детална политичка програма. Ниското ниво на образование, разочараноста од минатите политички иницијативи и грижата за материјалните потреби го спречуваат електоратот на Ромите да се занимава со политички прашања и да донесе навистина информиран избор кога го дава својот глас.

Принудните практики, при искористување на правото да се гласа, се ретки.
Главно меѓународните организации организираат програмите за информирање на гласачите Роми за нивните гласачки права и за правните одредби во однос на изборите. Националниот институт за демократија е особено активен за време на изборните кампањи преку дистрибуирање и објавување на материјали за гласачките практики. Пред изборите во 2008 и 2009 година, медиумската кампања на Институтот вклучуваше и едукативни материјали на ромски јазик, дел од кампањата Роми, мудро дадете го вашиот глас, која главно беше насочена кон жените гласачи.
94) Да се преземат мерки со коишто ќе се гарантира еднакво право на гласање на жените, вклучително со забрани на таканареченото „семејно гласање“.

Правилата и процедурите на гласачките места на денот на изборите се јасно дефинирани и набљудувачите адекватно се обучени да спречат семејно гласање.¹²⁹ За време на последните избори се осудија и практиките со кои се спречуваат жените да го искористат своето право да гласаат тајно.¹³⁰

Имајќи ги предвид нерегуларностите за време на парламентарните избори во 2008 година, Набљудувачката мисија на ОБСЕ изготви ТВ спот да ги поттикне жените самостојно да гласаат на претседателските и локалните избори во март 2009 година. Националниот институт за демократија смета дека ромските семејства обично ги исполнуваат барањата на набљудувачите и ги почитуваат правилата, но набљудувачите не реагираат секогаш.¹³¹ Земјата домаќин треба да обезбеди построга примена на правилата за гласање на гласачките места како и да ги промовира програмите за еднаквост помеѓу половите.
95) Да се поттикнуваат Ромите и Синтите поактивно да се вклучуваат во јавните служби, вклучително, кога е потребно, преку воведување на специјални мерки за поттикнување на нивното учество во државните служби.

Главниот механизам за обезбедување на поголема застапеност на Ромите во јавната администрација е преку принципот на правична застапеност. Бројот на Ромите вработени во јавната администрација расте, иако се уште е прилично помал предвидената застапеност од 2.66%.¹³² Како што е наведено во препораката 48, се применуваат одредени мерки за промовирање на учеството на Ромите во јавната администрација. Главен инструмент за оддржливо ангажирање на Ромите во јавната служба претставува поквалитетното образование на ромското население, цел која земјата домаќин е решена да ја постигне.

По потпишувањето на Охридскиот рамковен договор, застапеноста на малцинствата на изборните или назначените позиции, на сите нивоа на власт, прогресивно се зголеми. На централно ниво, на последните парламентарни избори (2008 година) двајца Роми беа избрани за пратеници во Собранието на Република Македонија. Едниот од нив потоа беше назначен за Министер без портфолио. Понатаму, претставници на ромската заедница беа назначени на клучни позиции во јавните институции (пр. заменик министер за правда, директор на Дирекцијата за развој и промоција на образованието на јазиците на заедниците, раководител на Секторот за координација и помош во Министерството за труд и социјална политика, директор на Дирекцијата за заштита и спасување).

Треба да се зголеми ефективната вклученост на претставниците на Ромите во процесите на носење одлуки. Нивниот придонес е ограничен поради малото искуство и капацитет во полето на јавната администрација и креирањето на политики. Меѓународните чинители, вклучувајќи ја и ОБСЕ, организираат основна обука за раководење и администрација [Види преп. 88], како и за застапништво, лобирање и политички ангажман.

И покрај усвојувањето на првиот Акционен план за подобрување на општествената положба на Ромките (2008-2010), нема видливо зголемување на учеството на Ромките во јавниот и политичкиот живот. За планираните активности не се обезбедени финансиски средства. Ромките активисти и државни службеници не се невообичаени, но сепак, не се честа појава.

Семејната улога на жените опстојува, што доведува до помал број на девојчиња во училиштата, послаба вработеност за жените, и како последица на тоа исклученост од јавниот и политичкиот живот. Ромките се жртви на дискриминација, и поради расата и поради полот.¹³⁴ Слични појави се забележливи и кај другите заедници и покрај тоа што Законот за еднакви можности неодамна беше усвоен.

Граѓанските организации и меѓународните организации спроведуваат мал број на проекти кои се директно насочени кон политичкото учество на жените. Во проектот на Мисијата на ОБСЕ, спроведен во 2006 година, Политичко ангажирање на жените Роми, беа вклучени 20 жени Роми. Проектот имаше за цел да ги охрабри овие жени да учествуваат во организациските процеси и процесите за носење одлуки во заедницата и да се ангажираат во политичкиот живот.

Во 1999 и 2000 година, илјадници Роми го напуштија Косово и дојдоа во земјите од Југоисточна Европа. Во земјата домаќин евидентирани се околу 2,000 Роми бегалци¹³⁵ кон крајот на 2004 година,¹³⁶ и најголемиот дел од нив се уште се во земјата. UNHCR евидентирала 1,559 баратели на азил, бегалци, лица под субсидијарна заштита и лица кои се во ситуација слична на таа со која се соочуваат бегалците¹³⁷ (дефиниции на UNHCR). Околу 90% од овие лица се Роми од Косово. Државните институции, кои уште од почетокот на кризата соработуваа со UNHCR, адекватно ја согледаа ситуацијата. Бидејќи условите за враќање на Косово се уште не се создадени, Министерството за внатрешни работи покажа флексибилност и на многу Роми од Косово им додели статус на толериран престој.

Земјата домаќин усвои адекватен Закон за азил и привремена заштита како и подзаконски акти со кои се регулира издавањето на соодветни документи, во зависност од статусот на лицата (бегалци, лица под субсидијарна заштита или лица во ситуација слична на таа со која се соочуваат бегалците). По завршувањето на законските процедури, на бегалците им се издадени лични карти, кои се обновуваат годишно.

На лицата чиј престој е толериран, но кои не ги исполниле условите за да добијат статус на бегалци, издадени им се жолти карти кои ги содржат основните лични податоци и со кои имаат пристап до одредени услуги, а истите се обновуваат на секои четири месеци. Постапката за нивно издавање не бараше раселените Роми да имаат лични документи: за регистрација беше доволна изјавата на лицето. Според UNHCR, обновувањето на документите е едноставно и лесно достапно. Постапката за раселените Роми во ситуација слична на таа со која се соочуваат бегалците, чии барања за азил биле одбиени или кои сакаат да добијат привремени дозволи за престој е подолга и покомплицирана. Канцеларијата за обработка на барањата за издавање документи еднаш неделно работи во Визбегово, во близина на Шуто Оризари, каде што живеат најголемиот број на Роми од Косово. UNHCR и партнерските граѓански организации низ целата земја обезбедуваат правна помош за таканаречените лица од интерес за UNHCR.
109) Земјите учеснички треба да осигураат програми со кои на бегалците и внатрешно раселените Роми и Синти им се овозможува да направат избор заснован врз информации во поглед на одлуката за трајни решенија на нивната ситуација, вклучително користење на нивното право на безбедно, достоинствено и оддржливо враќање. Таквите програми треба да обезбедуваат конкретни информации за секое прашање од интерес за бегалците и внатрешно раселените лица и тие информации треба да се дадени на соодветните јазици.

Не постојат структурирани програми кои можат да им помогнат на лицата да донесат одлука која се заснова на информации во врска со враќањето на Косово. Не се случуваат принудни враќања. UNHCR и до сега обезбедуваше информации за опциите кои им се на располагање на раселените Роми. Во 2010 година во Косово и Србија доброволно се вратиле 86 луѓе, иако не е дадена индикација за нивната етничка припадност.¹³⁸

Третманот на бегалците, генерално, е во согласност со релевантните меѓународни норми и стандарди. UNHCR известува за значителна флексибилност од страна на земјата домаќин во обезбедување на заштита за раселените Роми.¹³⁹ Дискриминацијата на етничка основа кон бегалците Роми не се разликува од онаа што се манифестира кон граѓаните Роми.

Во земјата домаќин сместени се Ромите кои побегнаа од Косово пред околу 10 години. Постои потреба за изнаоѓање на трајни и оддржливи решенија, и за избегнување на брзите интервенции. ЕУ ги координира регионалните напори, додека ОБСЕ/ODIHRнудат дополнителна поддршка.

Не постојат програми посебно изготвени за жените и децата во кризни и пост-кризини ситуации. Најголем број од Ромите бегалци, добиваат основна здравствена заштита во Шуто Оризари и тоа од страна на Црвениот крст, а трошоците ги покрива UNHCR. Тој исто така ги покрива и трошоците на лековите и обезбедува хигиенски пакети. Понатаму, UNHCR го очекува персоналот на Црвениот крст да дистрибуира информации за предпородилна и постпородилната нега.