Ұзақ мерзімді активтер амортизациясын есептеудің мәні мен әдістері

Халықаралық қаржылық есептілік стандарттарына сай амортизация дегеніміз ұйымның активтерінің амортизацияланатын құндарын олардың қолдану мерзімдері ішінде тұрақты таратып отыру және де тозуларының ақшалай көріністері болып табылады.

Ескертетін жағдай ұйымның негізгі құралдарының ішіндегі келесі төменде аталынған активтеріне тозудың дәрежесі анықталмайды және де оларға амортизация есептелінілмейді:

-жерге;

-фильм қорына;

-архитектуралық және өнер ескерткіштеріне;

-өнімді малдарына;

-мұражайлық құндылықтарына. Соныменен бірге амортизациялық аударым келесідей жағдайларында есептелінбейді:

• 
  қайтадан құру, жаңарту, және техникалық қайта қорландыру жұмыстары жүргізіліп жатқан кезінде;
  
• 
  негізгі құралдар өндірістік үдерістерінде қолданылған кезде өздерінің бірте
  

Ұйымның негізгі құралдары өндірістік үдерістеріне ұзақ уақыт бойы қатыса отырып, біртіндеп тозады, яғни физикалық күштерінің, техникалық және экономикалық факторларының әсерінен өздерінің қасиетін жоғалтады және жарамсыз күй кешеді.Ұйымның ұзақ мерзіміндегі активтерінің ішінде негізгі құралдар мен материалдық емес активтеріне амортизация есептелетіндіктен біз ендіге жерде осыларға жекелеп тоқталып өтеміз.

Негізгі құрал обектілерінің жалпы өзіндік құндарымен салыстырғанда бастапқы құндары басым болатын әрбір компоненті жеке амортизациялануы қажет. Ұйымның негізгі құралдарының амортизациялық құны жүйелі түрде обектілерінің пайдалы қызмет ету мерзімдері ішінде есептен шығарылып отырылуы қажет.16 ХҚЕС-қа сай, амортизацияны есепке алудың есептеудің 3 әдісі бар.

Ұйымның негізгі құралдары өндірістік үрдістеріне қатысуымен, жылдар мерзімдерінің әсерлеріменен, табиғат күштерінің әсер етуімен қолдану үдерісінде біртіндеп тозады. Тозуының екі түрі болады: табиғи және сапалық (моралдық) (заман талабына сайкес болмауы) [6]. ХҚЕС №16-шы "Негізгі құралдарының есебі" стандарттарына байланысты, амортизация - активтерінің қызмет еткен мерзімдері бойына амортизацияланған құндарын тарату үрдісі.Амортизацияланған құн бастапқы құндары және жою құндарының араларындағы айырма. Амортизациялық аударымдар әрбір есептілік кезеңдерінің шығыстары ретінде танылынылады.

Ұйымның негізгі құралдарының тозуын есепке алу үшін

2420 "Негізгі құралдарының тозуы" бөлімшесінің келесідей талдамалық шоттары:

2420-1 "Үйлер мен ғимараттарыеның тозулары";2420-2 "Машиналар мен жабдықтарының, өткізгіш тетіктерінің тозулары";2420-3 "Көлік құралдарының тозуы"; 2420-4 "Басқа негізгі құралдарының тозулары" қолданылады.

Жоғарыда көрсетілген шоттарының әрқайсысына келесідей аралық шоттар ашылуы мүмкін:

1 "Меншікті негізгі құралдарының тозулары";

2 "Ұзақ мерзімге жалға алынған негізгі құралдарының тозулары".

2410-ші бөлімшесінің шотында (2410/2 "Үйлер мен ғимараттыры"-2410/4 «Өзге де негізгі құралдар» шоттар) есепке алынған негізгі құралдары ай сайын амортизацияланады.

Ұйымның негізгі құралдарының құндарына сайкес амортизациясын бірқалыпты (түзу сызықты) есепке алу әдісі, яғни обектілерінің құндары, олардың қызмет ету мерзімдері ішінде өндірістік шығынына біркелкі номаға сайкес жатқызылынылады. Осы әдіс негізгі құралдарының тозуларына, олардың қызмет ету мерзімдерінің қзақтылықтарына сайкес болып келеді.Амортизациясын (тозуын) орындалған жұмыстарының көлемдеріне пропорционалды түрінде есепке алу әдісі (өндірістік тәсілі). Амортизациясын (тозуын) есепке алудың жеделдетілген әдістері. Осы әдіс өндірістік мақсаттарына қолданылатын негізгі құралдарының көптеген түрлеріне сайкес қолданылынады, бірақ ол олардың бастапқы жылдарында өндірілетін өнімдерінің өзіндік құндарын негізсіз күрт өсіреді, сондықтан оны іс жүзінде қолданудың өзі екіталай. Ұйымның бухгалтерлік есебін ұйымдастыруда материалдық емес активтерінің есебі маңызды болып табылады.

Материалдық емес активтерін қолдану кезінде тозады, олардың тозу дәрежелері өндірілген өнімдеріне жұмсалған шығындарының құрамдарына қосылып отырылады. Материалдық емес активтерінің тозуы, бұларды қолданылу мерзімдеріне және амортизациялық нормаларына сайкес. Материалдық емес активтеріне амортизацияны есепке алуға әр түрлі тәсілдер: бірқалыпты түзу сызықты, қалдықты төмендету және өндірілген өнімдер көлемдеріне байланысты амортизациялық сомаларын пропорционалды тарату әдісі пайдаланылынады [8]. Амортизация есепке алу әдістерін қолдану мекеменің есеп саясатында белгіленуі қажет. Амортизацияны есепке алу материалды емес активтерін қолдануға қабылданған (кіріске алынған) мерзімдерінен бастап есепке алынылады[9].

Мекеменің есеп саясатын қалыптастырған кезінде материалдық емес активтеріне амортизацияны есепке алу әдістерінің таңдалынылып алынылады. Мекемені құрудағы ұйымдастыру шығындары және ұйымның іскерлік атағына сайкес анықталынған амортизациялық сомалар бірден шығындар құрамдарына жатқызылынады. Есепке алынылған амортизациялық аударымдар сомалары 2740 «Материалдық емес активтер амортизациясы» шотының кредитінде жинақталынылып 7010 «Сатылған өнімдерінің және көрсетілген қызметтерінің өзіндік құндары», 7210 «Әкімшілік шығыстар», 8110 «Негізгі өндіріс есеп шоттарына» сайкес дебеттелініледі.

Ұйымның бухгалтерлік есебінің тәжірибесінде есепке аланылған амортизациялық аударымдар сомалары бірден 8100 «Өндірістік есеп шоттарында», 7110 «Өнімдерді және көрсетілген қызметтерін сату шығындары» шоттарына т.б. шығындар есептерін жүргізуші шоттарының дебиттерінде 2730 «Материалдық емес активтер» шотының кредитінен жазу амалдары да қолданылуы мүмкін.Амортизациялық аударымдарын есепке алу ай сайын материалдық емес активтерінің обектілеріне сайкес амортизацияны есепке алу әдістеріменен толықтырылады.Енді жоғарыда аталып кеткен бірқалыпты түзу сызықты әдісті пйдаланып, амортизаны есепке алу артықшылықтарына тоқталып кетеміз. Аталған әдіске сайкес жылдық амортизациялық аударымдарының сомалары материалдық емес активтерінің бастапқы құндары, бұларды тиімді қолданудың мерзімдері мен амортизациялық нормаларына сайкес анықталынылады[10].

Қалдықты азайту әдісіне сайкес жылдық амортизациялық сомаларын есепке алуға материалдық емес активтері есепті жылдың басындағы қалдық құндары мен оларды тиімді қолданылу мерзімдеріне қарай анықталған амортизациялық нормалары негізінде алынылады.Амортизацияны есепке алу ұйымның материалдық емес активтерін кіріске алғаннан кейінгі айдан бастап, материалдық емес активтерінің құндары жабылған немесе есптен шығарылған айдан кейінгі айында тоқтатылынылады.Пайдалы қызмет мерзімдері белгіленген материалдық емес активтерінің амортизацияланған сомалары осы мерзімінің ішінде жүйелі негізде бөліну керек.

Ұйымның активтерінің амортизацияланатын құндарын жүйелі негізде бөлуге оның пайдалы қызмет мерзімінің ішінде әр түрлі амортизациялау әдістері пайдаланылуы мүмкін [11]. Оларға бірқалыпты есепке алу әдісі, азайтылған қалдық әдісі және өндірісті біріктіру әдістері жатқызылынылады. Мекеменің активіне қолданылатын әдіс оның активіне жасалынған, күтілетін болашақ экономикалық табысты тұтынудың есепке алу кестесі негізінде таңдап алынылады және осы болашақ экономикалық табысты тұтынудың есептік кестелерінде өзгерістер болғаннан өзге жағдайларында кезеңнен кезеңге кезектілік тәртіптеріменен пайдаланылынады. Бұл ретте, пайдалы қызметтерінің мерзімдері белгіленген материалдық емес активтерін амортизациялаудың бірқалыпты есепке алу әдісі кезіндегіге қарағанда аз мөлшердегі жинақталынылған амортизациялауға әкеліп соқтыратын әдістің пайдалылығына сенімді растамасы болған кезде ғана.

Амортизация, әдетте, пайда мен залал туралы есептілігінде танылады. Бірақ кейде ұйымның активінде бекітілген экономикалық кіріс өзге активтерін өндіру кезінде жойылады. Осы жағдайда амортизация ұйымның өзге активінің өзіндік құндарының бір бөлігін құрайды және оның баланстық құндарына енгізіледі. Мысалы, өндірістік үрдісте пайдаланылынатын материалдық активтерінің амортизациясы қорларының баланстық құндарына енгізіледі[12]

Мекеменің активтерінің амортизацияланатын сомалары олардың жою құндары шегерілгеннен кейін анықталынылады. Нөлдік құннан айырмашылығы бар жою құны мекеменің материалдық емес активін оның пайдалы қызмет ету мерзімдерінің соңына дейін сатуды межелеп отырғанын түсіндіреді.

Пайдалы қызмет мерзімі белгіленген ұйымның материалдық емес активтерін амортизациялау кезеңі мен әдісі кем дегенде әрбір қаржылық жылының соңында талдануға жатқызылынады. Егер пайдалы қызметтің есепке алу мерзімдері бұрынғы бағалаудан айтарлықтай өзгеше болса, онда амортизациялаудың кезеңдері тиісінше өзгертілуі керек. Активте бекітілген болашақ экономикалық пайданы қолданудың есептік кестесінде өзгеріс болса, онда амортизациялау әдісі осындай өзгерістерін көрсетуге өзгертілуі керек [13].