Ұзақ мерзімді активтерге түсінік және олардың амортизациясын есептеудің мәні

Кестеде “№10 Балалар мен жасөспірімдердің шайбалы хоккейден мамандандырылған спорт мектебі» КММ-нің қорының қайтымдылығы көрсеткіштері қолданылынған негізгі өндірістік құралдарының әрбір бір теңгесіне сай келетін өнімдерінің көлемдерін көрсетеді. “№10 Балалар мен жасөспірімдердің шайбалы хоккейден мамандандырылған спорт мектебі» КММ-іне сайкес қорының қайтымдылылығы 2017 жылы 5,86 теңге, ал 2018 жылы 7,3 теңге болған. Қор қайтымдылылығы қаншалықты жоғары болса, соншалықты мекеменің өндіріс құралдарының тиімді қолданыста екендіктерін дәлелдейді.

Қорының сыйымдылығының көрсеткіштері керісінше, шығарылған 1 теңге өніміне қанша өндіріс құралының құндары жұмсалатындықтарын көрсетеді. Қорының сыйымдылығы төмен болса мекемеге тиімді деп есептелінеді. “№10 Балалар мен жасөспірімдердің шайбалы хоккейден мамандандырылған спорт мектебі» КММ қорының сыйымдылығы 0,17 теңгеден 0,14 тенгесіне азайған, және де қорының қайтымдылығының да жоғарылауы мекемеге жақсы жағдайды сипаттайды.

Есептілік жылында жұмысшыларының сандарының кемігендіктеріне қарамастан енбегінің өнімділіктерінің көрсеткіштері азайған, бірақ жалпылама мөлшерін жақсы деп қрауымызға болады. Еңбек өнімділіктері бір жұмысшыға келетін шығарылған өнімдеріні көлемдерін көрсетеді. Қаншалықты көрсеткіші жоғары болса соншалықты тиімді, еңбек ресурстары тиімді орналастырылған және тиімді қолданылатынын сипаттайды.

Табыстылық, яғни рентабілділігінің көрсеткіштеріне келетін болсақ мекеменің жағдайы төмендегенін байқаймыз, өйткені өткізілім көлемінің рентаблділіктері18,41%-ға, ал жалпы активтерінің рентаблділіктері 33,17%-ға азайғандығын байқап отырмыз. Өткізілім рентаблділіктері жиынтық табысының өткізуінен алынылған табыстарына қатынастары түрінде анықталынылады. Жалпылама активтерінің рентаблділіктері таза табыстарындағы барлық активтерінің үлестерін көрсетеді [14].

Сондықтан мекеменің бухгалтерлік баланысының мәліметтеріне сайкес сипаттайтын көрсеткіштерін есепке алу мен олардың өзгерістерін талдау негізінде ұйымның активтері мен пассивтерінің жағдайы, қаржылық тұрақтылығы мен төлемділік қабілеттілігі, өтімділігі мен несие қабілеттілігі, мекеменің іскерлік белсенділігі оқылынады және мекеменің қаржылық жағдайына жалпылама баға берілінеді.

Мекеменің баланысының мәліметтері негізінде активтерінің құрамдарын және құрылымдарын, олардың динамикаларын оқып білуге баптарына сайкес іріленген келесі сараптамалы кестені құруымызға болады.

Өндірістік потенциал (немесе өндіріске арналған мүлік) ол мекеменің материалдық-техникалық базаларының дамығандықтарын сипаттайды және негізгі құралдар, өндірістік қорлар мен өзге де ұзақ мерзіміндегі активтерінің құрамдарында есепке алынылатын аяқталмаған құрылысының құндарының сомаларын көрсетеді. Өндірістік потенциялын бағалауына өндірісіне арналынған мүлік коэфиценті қолданылынады. Аталынған коэфицент мөлшері 0,5 төмен болмауы қажет[15].

Талданылып отырылған мекменің жоғарыда келтірілген кестесіне сайкес активтерінің нақтылы құндарын көрсететін баланысының валютасының есептілік жылының аяғында -3983 мың тг кемігендігін көріп отырмыз. Бұл аталынған мекеменің оң нәтижесін сипаттайды, ол 3-ші кестеде берілген.
Кесте 3 - “№10 Балалар мен жасөспірімдердің шайбалы хоккейден мамандандырылған спорт мектебі» КММ – нің активтерінің құрамдары және құрылымдары, мың теңге (2018ж)

Көрсеткіштер	2017 жыл		2018 жыл		Ауытқулары+,-		%-қ пункт
	∑, мың тг	Үлес салмағы, %	∑, мың тг	Үлес салмағы,%	мың тг	%
І Қысқа мерзіміндегі активтер	8307	20,5	6993	19,1	-1314	-18,7	-1,3
Ақша қаражаттары	1542	3,8	1156	3,1	-386	-33,3	-0,6
Қысқа мерзіміндегі дебеторлық қарыз	5547	13,7	4172	11,4	-1375	-32,9	-2,2
Құндылықтар	889	2,1	763	2,0	-126	-16,5	-0,1
Ағымдағы салықтық активтер	117	0,2	689	1,8	572	83,0	1,6
Басқа да қысқа мерзіміндегі активтер	210	0,5	210	0,5	0	0	0,0
ІІ Ұзақ мерзімді актив	32134	79,4	29464	80,8	-2670	-9,0	1,3
Негізгі құралдар	32120	79,4	29444	80,7	-2676	-9,0	1,3
Материалдық емес активтер	14	0,03	19	0,05	5	26,3	0,0
Активтер сомасы, баланс валютасы	40442	100	36457	100	-3983	-10,9	0
Ескерту: “№10 Балалар мен жасөспірімдердің шайбалы хоккейден мамандандырылған спорт мектебі» КММ-нің материалдары негізінде құрастырылған.

Осы 3-кестеде берілген мәліметтері жалпылай түрде мекменің дамуыныңың оң тенденциясы жөнінде айғақтайды, өйткені барлық активтер сомалары (баланс валюталары) есептілік жылы -10,9 пайыз немесе -3983 мың тенгесіне кеміп отыр. Бірақта, соныменен бірге талдаманың барысында активтерінің жайғасқанын, олардың құрамдарындағы құрылымдық өзгерістерін, оның ішінде өндірістік потенциялдарының өзгерістерін оқып білу керек.

Мекеменің активтерінің жұмылдыру коэфиценті 20,5-ден (8307/40441) 19,1 -ге (6993/36458) төмендеді. Мұндай жағдайды оңынан бағалай алмаймыз, өйткені аталынылған коэффициенттің өскені мекемеге өзінің берешегін өтеуіне, өндірісінің тоқтаусыздығын қамтамасыз етуге және активтерін жұмылдыру негізінде олардың айналымдылықтарын жылдамдатуға көп мүмкіншіліктерін береді, ал біздің жағдайымызда ол кеміп отыр.

Қысқа мерзіміндегі міндеттемелерін қтеуге арналынған құралдарының абсалюттік дайындық денгейлерін сипаттайтын көрсеткіштері болып жұмылдырылған коэффициент табылады. Аталынған коэффициенттің мөлшерлемесі қысқа мерзіміндегі активтерінің ең мобилді бөлігінің сомаларын оның барлық сомаларына қатынастары негізінде анықталынады.

Қарастырылып отырылған мәліметтеріне сайкес жұмылдырылған коэффициент жылдың басында 0,19 (1542/8307) тең болса, жылдың аяғында 0,17 (1156/6993) дейін азайған. Жұмылдырылған коэффициенттің жылдың аяғында 0,2-ге азаюы, мекеменің жағдайы бірден нашар деп бағалауға болмайды, өйткені ақшалай қаражаттарының болмағаны немесе олардың көлемдерінің азғантай болғаны мекеменің төлемдік қабілеттіліктерінің денгейлерініңтөмендегендігін білдіреді.

Қарастырылып отырылған мәліметтеріне сайкес қысқа мерзіміндегі дебеторлық қарыздарының сомаларының есептілік мерзімінің соңында 32,9 % кеміп отыр. Мұндай өзгерістерінің себептерін зерттеу керек, өйткені қысқа мерзіміндегі активтерінің барлық құндарының ішіндегі дебеторлық қарыздарының үлестік салмақтарының көрсеткіштері мекеменің қаржы тұрақтылығын сипаттайды.

Ал мәліметтеріне сай,дебеторлық қарыздар коэффициенті немесе олардың қысқа мерзіміндегі активтерінің барлық құндарының ішіндегі үлесі жылдың басында 3,60 (5547/1542), жылдың аяғында 3,61 (4172/1156) тең, яғни 0,01 - ге жоғарылаған.

Дебеторық қарыздарының сомаларының өсуіне өткізілім көлемдерінің ұлғаюы, кейбір сатып алушыларының төлемдік қабілетсіздіктері мен банкроттылықтары, сондай-ақ сатып алушыларына қатынасты жасайтын несиелік немесе бағалық саясаттың ойланылмағандылығының нәтижелері себептер болуы мүмкін.

Келтірілген кестеге сайкес ұзақ мерзіміндегі активтерінің кемуі анықталынып отыр. Егер жыл басында ұзақ мерзіміндегі активтері 32134 мың тг немесе 79,4 % болса, ал жылдың аяғында 29464 мың тг немесе 80,8 % құрады, яғни -2670 мың тг немесе -9,0 есе елеулі түрінде кеміген.

Мекеменің активтерінің талдамалық нәтижелерін былай қорытындылауға болады: активтерінің бөлімдеріне сайкес балансты қанағатанарлық бағалауға болмайды, өйткені баланс валюталарының кемуі байқалынылады және ұзақ мерзіміндегі активтерінің өсуі қысқа мерзіміндегі активімен салыстырғанда елеулі түрде жоғарлағаны анық байқалынып отыр.

Мекеменің пассивтерінің құрамдарын және құрылымдарын олардың динамикаларын оқып білуге баланста келтірілген міндеттемелерін және активтерін қалыптастыру көздерінің мәліметтеріне байланысты іріленген баптарын жасаудың негізінде арнайы кесте құруға болады.

“№10 Балалар мен жасөспірімдердің шайбалы хоккейден мамандандырылған спорт мектебі» КММ-нің пассивтерінің құрамдары және құрылымдары 4-ші кестеде көрсетілінген.

Жоғарыда 4-кестенің келтірілген мәліметтеріне сайкес активтерін қалыптаствруының негізгі көздері ретінде меншікті капиталын айтуға болады, себебі оның жыл бойы абсолютті және қатынасты өсімдері байқалынылады. Абсолюттік мөлшерменен алғанда меншікті капиталының құны 1,7 пайызға немесе 314 мың теңге теріс санына артып отыр. Мекеменің капиталының мұндай өсуіне, біріншіден қосымша төленген капиталының және өзге капиталының артуы, екіншіден пайдасының капиталына айналуы атты факторлары да себеп болған.

Талдамаға байланысты, меншікті капиталының өсу қарқынына факторларының әсерлерін анықтауымыз керек. Мұнда меншікті капиталының өсу коэффициенті (қарқыны) капиталға айналған пайдасының сомаларын меншікті капитал көлеміне қатынасы негізінде есепке алынылады. Ал меншікті каприталының өсу қарқынына әсерін тигізетін факторлары ретінде пайдасынан салықтық және пайыздық алу деңгейі, мекеменің маркетингтік және қаржылық саясатының жағдайларына байланысты саналынады.Соныменен қатар, мекеменің қаржылық жағдайы көбінесе заемдық қаражаттарының нақтылы құрамдары арқылы да сипатталынылады. Жоғарыда келтірілген мәліметтеріне сайкес есептілігінің жылында қысқа мерзіміндегі міндеттемелері -1111 мыңға немесе -5,0 пайызға. Ал, ұзақ мерзіміндегі міндеттемелері -2560 мың теңгеге немесе -7,9 пайызға азайған. Міндеттемелер мен капиталының құрамдары және құрылымдары нақтылы талданған.

Қорытындылап айтқанда, мекеменің балансының пассивін талдау капитал мен міндеттемелерінің жағдайларын, оның іс - әрекеттерін қаржыландыру көздерінің қалыптасуы мен жайғастыруы ұтымдылығын бағалауға және қаржылық жағдайын сипаттауға мүмкіндігін береді.