-мавзу XIV АСРНИНГ 2-ЯРМИДАН КЕЙИНГИ АДАБИЙ ЖАРАЁН ВА АДАБИЙ ТИЛ

Туркология адабиётларида ўзбек адабий тилининг Х1У-ХУ асрлар ҳатто XIX асрнинг П-ярмига қадар бўлган даврини номлаш ва талкин қилишда турли фикрлар мавжуд. Маълум бўладики, ҳозирги фанда эски ўзбек тили деб аталиб келган адабий тилнинг хронологик доирасини белгилаш масаласи ҳалигача ҳал этилган эмас. Баъзи туркологлар эски ўзбек тилининг хронологик доирасини Х1-Х1Х асрнинг II ярмига қадар давр билан белгилайдилар. Бу фикрни Венгер туркологларидан Г.Вамбер майдонга ташлаган. Айримлари эса шу тилнинг хронологик доирасини Х1У-ХУ асрлар билан чегаралайдилар. Шунингдек, шу асрлар тилини махсус ном билан, яъни Чиғатой номи билан атайдилар. Бу фикр туркшунослик адабиётларида анча тарқалган фикр бўлиб, бу ҳозир ҳам баъзи туркологлар томонидан қўлланиб келмокда. Чиғатой номи Чиғатой усулидаги адабий тил билан боғланган эди. Маълумки, Чиғатой улусининг тили эски ўзбек тилининг вужудга келишида муќим роль ўйнагани ҳақидаги фикр билан аввал танишиб ўтган эдик.

Ўрта Осиё туркий тилларидаги ўзига хослик ва ажралиш процесси Темур ва темурийлар даврида янада суръатлашган эди.

Шу ўлкада янги адабий тил традицияси шаклланган. Бу тардиция қорахонийлар замонидаги адабий тардициядан ўзининг «й» лашиш традицияси билан фарқ қилган, яъни бу традиция «й» диалекти заминида шаклланган эди. Мўғул давлатининг сиёсий жиҳатдан заифлашиши ва ҳокимият маҳаллий ҳукмдорлар қўлига ўтиши билан боғлиқ равишда адабий тилга махаллий диалектларнинг таъсири янада кучайди. Шу таъсирнинг ёрқин намунасини «Хисрав ва Ширин» асарида ҳам кўрган бўлсак, Хоразмийнинг «Муҳаббатнома» асарида янада ёрқинроқ кўрамиз.

«Хисрав ва Ширин» достонида қорахонийлар адабий тили традициясининг таъсири кучлироқ сезилса, «Муҳаббатнома» асарида фонетик ва морфологик формаларда шу традиция мағлубиятга учрайди.

ХОРАЗМИЙНИНГ «МУҲАББАТНОМА» АСАРИ ТИЛИ

Хоразмий ўзбек адабиётида номачилик жанрига асос солган санъаткордир. Айни вақтда шеъриятда икки тиллиликка ҳам асос солган сўз устасидир. У Жонибекнинг маҳаллий бекларидан бўлган Муҳаммад Хожабекнинг илтимосига кўра дажрий 754, мелодий 1353 йилда машҳур «Муҳаббатнома» асарини ёзган. Маълум кириш кисм, асарнинг ёзилиш тарихи, «Муҳаммад Хожабек мадҳияси», улардан кейин эса номалар ёзилган. Номаларнинг тузилиши ҳам эски традицион тартибда: олдин нома, кейин ғазал, ундан кейин маснавийлар берилган ва ҳар қайси нома:

Сабурдин яхши йўқтур пеша қилсам,

Бу йўлда сабр йўқ андеша қилсам - деган байтли нақорат билан

Хоразмий асарнинг халққа тушунарли бўлиши учун ўша давр ўзбек тили имкониятларидан унумли фойдаланган. Шеър ёр васли ошиš кечинмаларини тасвирлашда хилма-хил бадиий тил воситаларидан моќирлик билан фойдаланади.

Шоир халқ тилига хос ўхшатишни, метофора ва жонлантириш билан боғлаб бера олгандир:

Шаккарму әрниңиз ё қанд, ё жāн,

Уйалур лаълингиздын āбу ҳайвāн.

Ўзбек тили бойликларидан яхши фойдаланган шоир омоним сўзлар воситасида оргинал сўз ўйинлари ҳосил қилади:

Ашар йелдин сенинг йелгәндә атың,

Қуйаш йанглық жаҳāным тутты атың.

Бойунг сарву санубартек белинг қыл,

Вафā қылған кишиләргә вафā кыл.

«Муҳаббатнома» XIV аср адабий тилининг ёдгорлиги бўлиб, унда ғарбий ва жанубий тилларга хос хусусиятлар учрайди.

Жўналиш келишиги қўшимчаси -ә//нә, -а//на, тарзида: әллинә (қўлига), гавҳарина (гавҳарига), нуринә (нурига), бу тәнә (бу танга).

Тушум келишиги аффикси -и вариантида: көнглүми, өзими. Равишдошнинг -гәч//-ғач, буйруқ-истак майли феъли -әли//алы (баралы, кетәли) шарт феъли -сар/сәр (солисар, болсар) аффикслари билан шаклланади.

Ҳозирги келаси замон феълининг бўлишсизлиги қисқарган ҳолда келади: йавутман (яқинлаштирмайди), унутман (унутмайман).

Сифатнинг (келаси-замон) - йүр//йур аффикси билан ясалган тури ҳам учрайди: сайрайур, ясанлайтур-сигинар.

Асар лексикасида ўзига хос хусусиятлар кўзга ташланади: Шунқар-бургут, бойла-шундай қилиб, йубан-икқиланмоқ, укуш-кўк, асру-жуда, йақту-ёру. Йавут-яқинлашмоқ, урам-куча, тақн-жумладан, дудақ-лаб. Юқоридаги тил ҳодисаларининг айримлари уйғур тилига ҳам хосдир.

Юқоридагилардан кўриниб турибдики, «Муҳаббатнома» асарида ќам XIV асрнинг охири ва XV асрнинг бошларида Хоразм ва Муварауннаҳрда ҳукм сурган китобий-поэтик тил традицияси давом эттирилган. Шунинг учун унда қипчоқ-ўғуз ва қисман уйғур тили хусусиятларини учратамиз. «Муҳаббатнома» XIV аср ўзбек адабий тилига катта хисса бўлиб қўшилди ва айни замонда эски ўзбек тилининг кейинги тараққиётида муҳим роль ўйнади.

Буюк Алишер Навоий «Муҳокамат-ул луғатайн»да ўзбек тилида катта ҳолни ифодаловчи махсус «менг» сўзи борлигини айтиб, «Муҳаббатнома»дан қуйидаги байтни келтиради:

Анинг ким эл энганда мең йаратты,

Бойы бирлә сачына тең йаратты.

Кўринадики, Навоий томонидан «Муҳокаматул-луғатайин» асарида шу мисраларнинг келтирилиши шу даврда асарнинг тил жиҳатдан бой эканлигидан далолат беради.

«Муҳаббатнома» эски ўзбек адабий тилини бошлаб берувчи асар сифатидагина эмас, балки айни замонда ўзбек адабиёти тарихига, айниқса, номачилик жанри таракқиётига кучли таъсир кўрсатган асардир. Унинг бевосита таъсирида Саид Аҳмаднинг «Таашшуқнома» (XV аср), Хўжандийнинг «Латофатнома» (Х1У-ХУ аср), Амирийнинг «Даҳнома» (XV аср) каби асарлар яратилган.

Демак, Хоразмий ўзбек адабиётида номачилик жанрига асос солган шоирдир.

ЎЗБЕК АДАБИЙ ТИЛИНИНГ МУКАММАЛЛАШИШИДА ЛУТФИЙ ИЖОДИНИНГ РОЛИ

Ўз даврининг «Малик-ул-каломи» деб аталган Лутфий ўзининг улкан фаолиятини ўзбек дунёвий адабиётига бағишлади ва шу йўл билан ўзбек адабий тилининг тарақšиётига муносиб ҳисса қўшди. У ўзбек ва форс-тожик тилидаги лирик шеърлар, девонлари «Гул ва Наврўз» ҳамда «Зафарнома» таржималарининг муаллифидир.

Лутфий ғазаллари, достонларининг тили жуда енгил ва халққа тушунарлидир. Лутфий ғазалларининг ва умуман шеъриятининг мазмунлилигини, бадиийлигини халқ оғзаки ижоди материалларидан ҳамда жонли тилга хос бўлган сўз ва иборалардан унумли фойдаланган.

Лутфий шеъридаги мисралар маъносини кучайтириш, таъкидлаб кўрсатиш учун кўпроқ туркий сўз ва сўз бирикмаларидан радиф сифатида фойдаланади. Масалан;

Партаведур ул табассумдынки жāн дерлар аны,

Сояи сарвинг дурур ҳамки равāн дерлар аны.

Ёки:

Маҳвашим, бир назар этсәнг, не нимаң өксүгүси,

Лутфий асарлари лексикасида асосий ўринни туркий сўзлар ташкил этади. Маълумки, ўзбек классик адабиёти асарлари лексикасида форс-тожик ва арабча сўзлар умумлексиканинг аксарият қисмини ташкил қилади. Лекин Лугфий ижодида бунинг акси кўринади. Масалан, «Тā жамāлыңдын тушубтурмен», «Өлтүрүур ҳижрāн мени» жумлалари билан бошланувчи ғазалларида 191 лексема катнашган бўлиб (айрим сўзларнинг такрори ҳам ҳисобга олинган), шундан 104 таси туркийдир. Маълум бўладики, Лутфий ижодида туркий сўзлар 55 ва ундан ортиқроқ процентни ташкил этади.

Лутфий асарларининг диалектал негизи масаласи ҳам анча чигал масалалардан биридир. Лутфий ижодини маълум бир шевага кескин равишда боғлаб бўлмаса-да, унга сингармонизмли шевалар асос бўлганлигини аниқлаймиз. Унинг шеърларида лаб ва палатал сингармонизмга кўплаб мисол келтириш мумкин: Масалан, тил олди лабланган унлилар уюшиб келади;

Көңүл тā āразыңға болды муштāқ,

Көзүмдә гāҳ қызыл гүлдүр, гāҳи ақ (128-бет).

Тил орқа лабланган унлилар уюшиб келади.

Мени көрдүргәли ул көзи отлук (ўтлук)

Көнгүлни таш этәр, ғамзаны чақмақ (128).

Қоғул (қойғул) хатā йолны дағ мушк издама сабā,

Чин сачыдек чү мушк Хитāд Хотанда йоқ.

Аксарият сўз ва сўз формаларида палатол гармония сақланади.

Башымға сāя сал, эй сарви чалāк (келишган)

Ки гүлдектур йақам ҳажр илкидин чāк.

Лутфий асарларида қадимги туркий қамда ўғуз группа тилларга хос лексик морфологик хусусиятлар акс этган. қадимги туркий тилга оид дудоқ (110) қамуқ, ирин, қароқ, ёзуқ, ўгун (Йүзигә сачтын үчүн тегмәсүн паришāнлик), ёвутмак. Ўғуз группа тиллар ва шеваларга оид грамматик формалар: жўналиш келишигининг -ә (а) аффикси билан ифодаланиши.

Қорқарки, раҳмы келзә көгум тунги йашына,

Йаштек сорар мени барур олсам чү қашына. Ёки:

Ақықыңны сорайын десам, айтур:

«Йаман андишаликни фикрина бақ».

Қадимги туркий тилга оид восита келишиги элементлари ҳам учрайди:

Сенсизин қылмай таҳаммул нāла қылсам, қылма айб,

Гар бу юк йукланса таққа, келгәй авдын юз садā.

Ёки:

Агар жāн болмаса тандин не ҳāсил ?

Келаси замон феълининг ғарбий тилларга хос формаси Лутфий ижодида кўплаб қўлланган:

Қарам ак ҳам вафāсызлар бикин

Болмағайсан ичи куфри ташыдын. (314-бет)

Ёки:

Тартарам дāим фирāқың дардыны. (310-бет)

Маълум бўладики, Лутфий асарлари тили эски ўзбек тили хусусиятларини бошлаб берувчи восита бўлиб хизмат қилса, асарларининг соддалиги халқ оғзаки ижодидан унумли фойдаланиши асар тилининг қам содда ва халққа тушунарли бўлишини таъминлаган.

Лутфийнинг тил имкониятларидан фойдаланиш маҳорати ҳақида, «Ўзбек адабиёти тарихи» асари мукаммал маълумот беради.

«Назм денгизининг тубига шўнғиб, шеърий дурлар» яратишига интилган Атоий ўзбек дунёвий адабиётининг Навоийга қадар етишган атокли намояндаларидандир.

Атоий адабий мероси билан танишар эканмиз, унинг халқ оғзаки ижодини яхши билганлиги ва улардан ижодий фойданланганлигини сезамиз.

Атоий халқ қўшиқларининг тили соддалиги, равонлиги ва мусиқийлигидан хам илҳомланади ва уни ўрганади. У ўзининг 260 та ғазалидан 109 тасини халқ қўшиклари авзнида яратган. Бу нарса унинг халқ, тили бойликларидан баҳраманд бўлиб, ижод этганлигини кўрсатади.

Атоий халқ мақоллари ва таъбирларига катта эътибор беради. У халқ маколларидан фойдаланиш билан ўз ғазалларининг мазмунини ҳам, тили бадийлигани ҳам бойитди. Атоий халқ мақолларини айнан келтиради ва уларнинг мазмунини шеърий мисраларга сингдйради:

Болды бағрым сув ғамингдын, йахшылық, сал суға,

Ахир, эй гүл, хирмāнны, албатта, Зар эккән орар,

Васл ноши дунйāда болмас, Атаий, нишсиз.

Бундан ташқари, Атоий халқ тилига хос ҳазил-мутойиба тарзида айтилган мисралардан, контраст усулидан фойдаланди. Лекин у енгил кулгига жиддий тус беради. «Йүзигә көп тикә бақсам, маңа күлиб айтур», «Атаий, не Кузи тоймас гадā эмиштуксен?»

Атоий халқ тили бойликларидан усталик билан фойдаланиб, оригинал ўхшатиш, киноя, муболаға, тажохули орифона, лоф каби бадиий тасвир воситаларини яратади.

Шоир омоним сўзлар ва турли бирикмалар воситаси билан чиройли сўз ўйинлари ясайди ва гўзал мумтоз туюклар намунасини яратди.

Десангким: «Жāн сыпар қылғьл Атайым».

Турубмен ушмунақ өлдүр, ат айым...

Йүзингаи, эй малāҳат ханн, бир ач,

Тойа көрсүн сени бу мустāхиқ ач.

Атоий асарларининг тили Олтин Ўрда ёдгорликларининг тилидан фарқ қилади. Чунки Атоийда қипчоқ тили унсурлари устун даражада эди.

Атоий ғазалларида қуйидаги тил хусисиятларини учратиш мумкин. Жўналиш келишиги қўшимчаси -га (-гә, -кә) —қа аффикслари билан бирга -а шаклида ҳам учрайди: көнлүмә, йүзимә, йүзинә, бизә, сизә, каби.

Мим ағзы била зулфи қадди лам – алифдан

Эй вай, нетәй хаста көнгөл қалды аламға

Жўналиш келишигининг -а, -на, -ма каби қўшимчалари ҳозирги ж- ловчи ўзбек шеваларида ҳам учрайди. Лекин бу шакл аслида ўғуз тилига хос хусусиятдир.

Ўрин - пайт ва чиқиш келишиги қўшимчаларидан олдин бир н товуши ортгирилади.

Гарчи āҳуйи Хотандир бехатā билман недин,

Чину Мāчин лāлазāрында қылур сайрāн көзиң.

Ул санамким сүв йақасында паритек олтурур,

Ғāйати нāзукликиндин сүв билә йүтсә болур.

Сифатдош ясовчи қўшимча -ган шаклида ҳам, -ан шаклида ҳам учрайди. Масалан: қилан — қилған, алан - алған каби.

Буйруқ феълининг бирнчи шахс кўплиги феъл негизларига -алинг аффиксини қўшиш орқали ясалади: боралинг, келалинг, алалинг каби.

Бу ҳолат «Муҳаббатнома» да ҳам учрайди.

Атоий ғазалларида лексик жиҳатдан қуйидаги сўзларни учратиш мумкин: укуш -кўп, арық - тоза, бақмақ-қарамоқ, мең-холнинг каттаси, қамуқ-ҳамма, асрук-маст, дудоқ-лаб, ажун-дунё, нең-нарса, ийдгāҳ-сайилгоҳ кабилар.

Умуман, Атоий ғазаллари тилида XV аср бошидаги ўзбек адабий тилига хос хусусиятлар учравди. Шоир ўз асарлари билан XV аср ўзбек дунёвий адабиётигагина эмас, балки ўзбек адабий тили таракхиётигагина ҳам муносиб ҳисса қўшди.

Алишер Навоий таъбири билан айтганда, Мовароуннаҳрда шуҳрат топган шоирлардан бири Саккокийдир. У Улуғбек замонида яшаб ижод этган. Шоир ғазаллар ва қасидалар битган.

Саккокий ҳам Атоий каби халқ тили унсурларидан усталик билан фойдаланиб, оригинал тасвирий воситалар яратишга интилади. У тазод, таносиб, жонлантириш, лаф ва нашр каби усуллардан фойдаланади, ўхшатиш, муболаға, мажоз ва бошка турдаги тасвирий воситаларга мурожаат қилади. Натижада, халқ оғзаки ижодига хос бўлган халқ, қўшиқлари услубида ғазаллар яратди.

Саккокий туюқ жанрида асарлар битмаган бўлса-да, ёзган ғазалларидан унинг сўз ўйинига уста шоирлиги кўзга ташланади. У халқ мақоллари билан ўз ғазалларининг мазмунини ҳам, тилини ҳам бойитди.

Саккокий сиёсий лириканинг адабий жанри бўлган қасида ёзиш соҳасида ҳам қалам тебратди. Маълумки, қасида давлат арбобларига, сиёсий ва ҳарбий воқеаларга бағишлаб ёзилади. Улуғбекка атаб ёзган қасидаларида шоир унинг илмий ва сиёсий фаолиятини мақтайди. Улурбекни «Сулаймāни замāн», «Нўширавāн», «Мутāсек», «Шубāн», «Атāдин меҳрибāн», «Хуршиди замāн» каби сифатлар билан улуғлайди. Қасидага хос бундай услубни Саккокийдан кейинги шоирлар ҳам давом эттирдилар.

Саккокий асарларида қипчоқ тили унсурларига нисбатан ўғуз тили ёки ғарбий адабий тил анъанасининг таъсири кучлидир. Бу асарларда айла, қалма каби кўмакчи феьллар учрайди:

Гүл йүзингни āрзулаб йүз көзни гүлзāр айлады.

Шунингдек, ўтган замон сифатдоши феъл негизига -миш аффиксини қўшиш орқали ясалган.

Маълумки, бу қўшимча урхун-энасой ёзувларида ҳам, ундан кейинги ёдномалар тилида ҳам кенг қўлланади. Саккокийдан кейинги шоирларда эса бу қўшимча сийрак учрайди. Масалан, «Тун чаман ичрә ниқāбин алмыш ул гүл йүзидән». «Бол» феъли ва унинг ўғуз тилларига хос бўлган «ол» шакли шоир асарларила параллел қўлланади:

Адāлат бағы сабз олди, чү Нўширавāн келди.

Саккокий асарларида келувчи «бикин», «йаңлығ» сўзлари «каби», «ўхшаш» деган маъноларни ифодалайди. Бу сўзлар Алишер Навоийгача бўлган шоирларнинг ҳаммасида учрайди. Саккокий асарларининг яна ўзига хос томони шундаки, Атоий тилига нисбатан унда тожикча-форсча сўз ва иборалар кўп учрайди. Масалан: кўҳкан - тоғ қўпорувчи, жанкан-жон олувчи, гарат-барбод, тура-коқил кабилар.

Умуман, Саккокий ҳам ўзбек адабий тилини ривожлантиришга самарали хисса қўшган шоирлардан биридир.

Дурбекнинг номи XX асрнинг 20-йилларигача маълум эмас эди. Унинг «Юсуф ва Зулайҳо» достонининг дастлабки қўлёзмаси топилгач, шоир адабиётшунос ва тилшунос олимларнинг дикқатини жалб этади. Достон 1409 йилда Балхда ёзилгани ҳақида маълумотлар мавжуд.

Дурбек достонда Балх шаҳрининг қамал қилиниши, қамалда қолган халқ билан бирга бўлиб юз бераётган воқеаларнинг гувоҳи бўлганлиги ҳақида баён қилади. Достонда тарихий воқалар гавдалантирилиши билан бирга Юсуф ва Зулайҳонинг соф ишқий-романтик кечинмалари баён қилинади. Достоннинг тили жудда содда, равон. Халқ оғзаки ижоди намуналари ва ёзма адабиёт асарларида бўлгани каби Дурбекнинг мазкур асарида ҳам халқ тили элементларидан фойдаланди. Асар тили халқ тили билан ҳамоќангдир.

Дурбек достони тилида қуйидаги хусусиятларни кўришимиз мумкин.

Жўналиш келишиги кушимчаси -га (-гә, -кә) -қа аффикслари билан бирга -а шаклида ҳам учрайди: көксинә, қолыма каби.

Дурбек ўзбек поэтик тили тараққиёти учун курашган шоирлардан биридир. У достон устида ишлаганда тилнинг тушунарли ва равон бўлиши учун ҳаракат қилган. Достон ўзбек поэтик тилининг Навоийгача бўлган такомилини ўрганишда алоҳида аҳамият касб этади.

Дурбек халқ ўртасида мавжуд бўлган ва адабиётда кам қўлланадиган сўзларни поэзия оламига олиб кирган. Жумладан, Дурбеккача бўлган ўзбек шоирлари поэзиясида учрамайдиган отого сўзи асарда ишлатилган. Бу сўз турк халқлари тилида, шу жумладан, ўзбек шеваларида ҳам мавжуд эди.

Жамъи отоғоу оногони ҳам,

Ким эдилар борчаси зоси ҳарам.

Шунингдек, шоир асарида синонимлардан унумли фойдаланган кўр сўзи билар бир қаторда басир сўзи ишлатилган.

Āжиз эди бедилу зāру зажир,

Кўз йашыдын көзләри эди басир.

Достонда архаизмларга айланиб бораётган сўзлардан ҳам унумли фойдаланган. Жумладан, баковул, ясовул, черик, илик каби сўзлар ҳам учрайди. Бундай сўзларнинг асарда ишлатилиши Дурбекнинг халқ тилига мурожаат қилганлигидан далолат беради.

Достон ўқувчиларга тушунарли тилда ёзилган бўлишига қарамай, унда араб, форс тиллари элементларидан фойдаланилгани асар тили лексикасида кўриниб туради. Бир қизи бор эрди, махл ховарий, Оразиға шамсу šамар муштарий. Юзи куёш эрди, вале безавол. Барча фунун бобида соҳиб камол. Ҳосили умри ул эди шоҳнинг, Оти улайҳо эди ул мохлинг.

Шунингдек, асарда «яхши эмас ой булутга ниҳон», «тўти киби эрди асири қафас», «булбули бўлган асир дар қафас», «тоза жароҳат уза септи намак», «умидим гулидин туғди хор» каби мисраларда халқ мақол ва ибораларнинг таъсири борлиги сезилиб туради.

ЎЗБЕК АДАБИЙ ТИЛИ ТАРАҚҚИЁТИДА ШОИР ГАДОИЙНИНГ ТУТГАН ЎРНИ

XV асрдаги ўзбек шеърияти намояндаларидан бири шоир Гадоийдир. Навоий «Мажолисун нафоис» тазкирасида ёзади: Мавлоно Гадоий - туркигўйдур, балки машоҳириндур. Бобир мирзо замонида шеъри шуҳрат тутти. Тазкирадан маълум бўлишича, Гадоий 806 (1403-1404) йилда дунёга келган. Шоирнинг қаерда ва кандай таълим олгани, ижод қилгани ҳақида ҳеч қандай маълумот йўк,

Шоир ўз шеърларини содда ва равон тилда ёзган. У асло услубий жимжимадорликка интилмаган. Унинг шеърларида юксак самимият ва сўз санъатининг алоҳида жозибадорлигини таъмин этувчи мусиқий оҳанг яққол сезилиб туради. Гадиоий шеърларидаги тил соддалиги ва қофия эркинлиги халқ поэтик меъёрлари билан яқиндан алоқадорлиги сезилади.

Гадоий достони тилида қуйидаги хусусиятларни кўришимиз мумкин.

Жўналиш келишиги қушимчаси -га (-гә, -кә) -қа аффикслари билан бирга -а шаклида хам учрайди: кимә, жāна, фарқина каби.

Гадоий асарларида билан кўмакчисининг бирлә, илә, билә, -лә каби муқобиллари бор.

Замāне субҳидам андеша бирлә ҳамнишин болдум.

Ки, муддатлар аниң-лә болмыш эрдим ҳар қайан ҳамрāҳ.

Шунингдек, Гадоий асарларида форс, арабий тил элементларидан унумли фойдаланган:

Эй ғамзаси фитна, көзи фаттāн, өзи āфат, раҳм айла бу жāна,

Хатм ўлди сәңә салтанаты мулки латāфат, эй шāҳи ягāна.

Ёки,

Ҳар кимгә даст берсә, зиҳи, бахти камйāб.

1 . Бу даврдаги ижтимоий-маданий ҳаёт ҳақида гапириб беринг.

2. Бу давр ўзбек тилининг таянч диалекти масаласи ҳақида нима дейсиз?

3. Эски ўзбек адабий тилининг бу давр манбаларига оид бўлган хусусиятлар нимадан иборат?

6 -мавзу

1. Ўзбек адабий тилининг мумтоз давридаги тарихий шароит.

2. Алишер Навоий ўзбек тилининг асосчиси.

3. Алишер Навоийнинг асарларида ўзбек тили меъёрларининг белгиланиши.

Шуларга қарши Навоий ўзбек тилининг бадиий қудратини адабиётнинг бутун воситалари орқали исбот этди. У юксак бадиий ижодиётнинг тимсоли сифатида «Хазойинул маоний», «Хамса» ва шу каби шарқ поэзиясида шуҳрат қозонган мавзуларда асар ёзиб, ўзбек тилининг қудратини кенг намойиш қилди ва шуҳратини ёйди. Шу асосда ёзув тилини умумхалқ тилига мослаштирди. Бу ҳақда Навоийнинг ўзи ҳам кўп асарларида кўрсатиб ўтган Ўзбек тилининг қудратини оширгани ва халқ, тилини китобий тил билан яқинлаштиргани ҳақида «Лисон-ут-тайр»асарида шундай дейди.

Түрк назмыда чү тартыб мен алам,

Айладым ул мамлакатны як қалам.

Навоий халқ маданиятини кўтара олишдаги қудратли воситалардан бири она тили эканини замондошлари орасида биринчи бўлиб тарихий жиҳатдан тушунди ва ўзининг шу фикрига бутун фаолияти содиқ қолди. Навоийнинг мақсади бадиий жиҳатдан ишланмаган халқ тилини бадиий ишлаш ва уни форсий тил даражасига кўтариш ҳамда шу асосда она тилининг шон-шуҳратини кенг ёйишдир. Навоий деярли ҳар бир достонида, тил масаласига алоќида эътибор берган. Масалан: «Лайли ва Мажнун»да шундай дейилади:

Чүн форси эрди нуқта шавқи,

Азрақ эрди анда түрк завқин.

Мен түркчә башлабан ривāят,

Қылды бу фасāнани ҳикāят.

Ким шуҳрат чүн жаҳāнға болғай

Түркий илә дағы баҳра олғай.

Навоий бадиий адабиётнинг бутун соҳасида ижод этиб, хар соҳада ўзига хос оригиналлик яратган ва шу асосда ўзбек тилининг бадиий кудратини имкониятини кенг намойиш қилди.

Навоий ўзбек тилининг ҳимоячиси ва тарғиботчиси сифатида ҳам назарий ҳам практик ишларни амалга оширди, Шунинг учун буюк турколог Н.И.Ильминский уни «Она тили учун курашда ягона ва баҳодир жангчи эди»,-деб таърифлаган эди.