Беллашув эпизодларини ечиш

Ушбу бўлимнинг ўқув материаллари машғулот топшириқ-лари гуруҳлари бўйича системалаштирилган бўлиб, улар курашнинг индивидуал услубини шакллантиришга таъсир кўреатувчи беллашувнинг алоҳида кисмларини ўзлаштириш ва мукаммаллаштиришга қаратилган. Топшириклар гуруҳларини ажратишнинг ўзига \ос сабаблари мавжуд бўлиб, асосийси -курашчиларнинг индивидуал махорати шаклланланаётган босқичда восита ваташкилий-услубий шаклларни излаб топиш.

Укитиш жараёни тизими усулларни бажариш малакаси билан танишиш, мустаҳкамлаш ва ривожлантиришга йўналтирилган. Бироқ курашда бошланғич холатлардан тўсиқсиз бошловчи, ажратиб олинган ҳаракатлар йўк. Образли килиб айтганда, курашчилар алоҳида ҳаракатларни бирлаштирувчи алоҳида харакатлар билан муомала киладилар. Шу муносабат билан курашда ўқитиш жарасни тизими усулларини нафақат бир маротаба амалга оширилувчи ҳаракат схемаси, шу билан бирга

хақикий беллашувга кирувчи алоҳида қисмлар сифатида таркибига киритиши керак. Ушбу бўлимнинг эътиборга лойиқ ва материаллардаги камчиликларни чуқур таҳлил қилишга уринмасдан баъзи бир мулоқазалар билан чекланамиз. Техникага ўкитиш билан боғлиқ материалларни ўрганишда куйидагиларга эътибор каратиш лозим. Чеклаш, тахдид солиш, чорлаш ва ҳ.к.ларни курашчи усулни бажаришга монелик қилувчи барча тўсикларни енгиб ўтиш техникасини мукаммал ўзлаштиргандагина амалга ошириши мумкин.

Бу ўқув-машғулот жараёнига блокловчи ҳаракатларни енгиб ўтиш ва уларни бажариш, кучли босим, ракибни кисиб бориш шароитида вазиятни таҳлил қилиш, одатий бўлмаган шароитларда яккакурашнинг бошланиши ва давомидаги кўникмаларни шакллантиришга каратилган машқларни киритишни талаб қилади.

Уқув материалига ўкитиш услубиёти ва машғулотларга бу каби мулоҳазаларнинг берилиши, кириш бошланишданоқ (кейин-чалик ҳам) якка ҳаракатларга ўргатувчи таълимдан ҳаракатли ибора(фраза)ларни ўзлаштиришга ўтувчи услубий "кўприкча"лар қуришга имкон яратадн.

Таклиф килинаётган материал тушунарли тарзда (ўқишнинг бошланишида ўйин, таништириш. кейинрок беллашув эпизодлари билан мураккаблаштирилган шаоларида) курашчилар спорт маҳо-ратини шакллантиришнинг барча босқичларида қўллаш мумкин. Ушбу бўлимнинг барча ўқув материали машғулот машғулотлари гурух.ларига қараб системалаштирилган ва курашнинг индивидуал усулини шакллантирилишига таъсир килувчи беллашувнинг апоҳида кисмларини ўзлаштириш ва такомиллаштиришга қара-тилган.

Машғулоттопширикларининг ҳар бир комплекси кейинчалик бирлаштирилган сунъий парчаланган баллашув эпизодлари, парча-ларни моделлаштиради. Улар ўртасидаги ўзаро боғлиқ-пик ва бир бирига киришиш даражаси, тренер ва ўкувчининг фикрича беллашувнинг стратегик муҳим ва кўп ишлашга мухтож, маълум бир кисмининг аҳамиятини аник тасаввур қилиш ва унинг моделини монтаж килиш санъати билан белгиланади.

Реал беллашувда бошланғич холат ва бахоловчи усулни амалга ошириш учун имконият кам бўлади. Манёвр қилиш уни амалга оширишда тўсиқлардан бири қисобланади. Тананинг турли

жойларига қўлни тираш билан у янада мураккаблашади, шу сабабли усулларни ўрганиш услубиятига ҳар бир спарринг-шерикнинг ҳатти-ҳаракатларига катъий йўналиш берувчи наму-нали вазифа беришни тақазо қилади.

Ҳар бир вазифанинг муҳим жиҳати - реал беллашувнинг турли участкаларида учровчи ''тўс»к" моделини аста-секин мураккаблаштириб бориш; бошка вазифага ўтиш даврида албатта олдинги материални ўзлаштириш.

Шундай қилиб, беллашувнинг алоҳида вазифаларини икки томонлама имкониятлари мавжуд бўлган машқлар ва эпизодларни ишлаб чикишнинг турли вариантлари кўриб чиқилади. Аслида бу кўплаб блокловчи тирашлардан, кейинрок ушлашлар ва уларнинг комбинацияларидан қутилишни билиш асосида баҳоловчи усулларни ўтказиш имкониятини берувчи эпизодларни ўрганишдир. Баҳоловчи усулларни бажариш йўлидаги тўсиқпарни енгиб ўтиш комплекси тизимлари ўрганилади. Ишлов беришдаги шерикларнинг қаршилик килиш даражаси ўқувчиларнинг тайёргарлигига қарабтренер томонидан белгиланади.

Рақибга нисбатан блоклаш харакатларининг энг оддий шаклларини ўрганиш блокловчи таянишлардан бошланади. Таяниш билан рақиб ҳаракатларини блоклашнинг самарадорлиги, таянишларни амалга ошириш характерининг ўзгариши билан боғлиқ. Таянишлар: а) тўғри қўллар билан; б) ярим эгилган: а) тўғри қўллар билан; б) ярим эгилган қўллар билан; в) тана ерга тегади; г) 1-3 ҳар кандай бирикуви билан бажарилаши мумкин.

Бу рақиблар орасидаги масофани белгилайди, бинобарин, ушлашни амалга ошириш имкониятини ҳам.

Усуллар ёки бошка ҳаракатларни амалга ошириш йўлида мураккаброқ тўсиқ бўлувчи, бир ракибнинг бошқаси устидан устунлигини таъминловчи омиллардан бири, таяниш билан кўшилган тираш ва блокловчи ушлашлар х,исобланади.

Реал беллашувда рақиб устидан устунликка эришишнинг бирламчи сабаби ушлаш ҳисобланади. Ушлашсиз усулнинг ўзи бўлмайди. Ушлашни бажариш йўллари, ракибларнинг ўзаро жойлашиши, уларнинг ўзаро куч ишлатишлари усулни танлашда асосий ўринга чиқади. Бу тез-тез ишлатилиб турувчи ушлаш усулларини алоҳида таъкидлашни талаб қилади ва улар усулларни

ўрганиш ва мукаммаллаштиришда, асосий гурухдарни шакллантиришида асос бўлади.

Усул - бир марта аматга оширилувчи ҳаракат бўлиб, аксарият холларда ёш спортчилар томонидан тез ўзлаштирилади.

» 5.1- жадвал

Тиралишни бажариш усулларини ўзлаштириш бўйича топшириқлар комплекси

№	Чапга таяниш			Унгга таяниш
		ўнг билак	чап елка	чапдан ! ўмровга	бўйин	кўкрак	корин	тос
1.	Унг билак	1	2	1 J	4	5	6	7
2.	Елка	8	9	10	11	12	13	14
3.	Унгга умровга	15	16	17	18	19	20	21
4.	Бўйин	22	23	! 24	25	26	27	28
5.	Кўкрак	29	30	31	32	33	34	35
6.	Қорин	36	37	! 38	39	40	41	42
7.	Тос	/1 ">	44	45	46	47	48	49

Бахоловчи усулларни ўрганишда ўкитиш масофадан бошланади: мувозанат ҳолати (статика) ёки тана, унинг алоҳида қисмлари (кўл, оёқ) харакатларига керакли йўналишни таъминлаганда партер ўрганувчиларга ушлашни амалга оширишга халакит килмайди. Усул (усуллар комбинациялари)ни амалга ошириш учун кулай бўлган шароитларни яратиш, сунъий равишда ушлаш усулини амалга оширишни таъминлайди. Бироқ реал беллашувца бундай вазият жуда кам учрайди. Уни сабр билан кутиш, рақибнинг ҳатосини кўлдан чикармаслик ёки вазиятни курашчининг ўзи барпо қилиши керак. Рақиб бундай вазият, рақибнинг хатосини қўлдан чиқармаслик ёки вазиятни курашчининг ўзи барпо қилиши керак. Ракиб бундай вазиятга йўл қўймаслик учун блокловчи ҳаракатлар, манёвр қилиш, усулни амалга ошириш билан тахдид килиш, сикиб бориш ва ҳ.к. билан фаол каршилик кўрсатади. Беллашувнинг динамик (жўшқин) вазиятлар мантиқи. агар курашчи беллашувнинг конкрет эпизодларини хал қилишда рақиб томонидан қўйилган

"тўсик"ларни енгиб ўтишга каратилган бошқа ҳаракатлар билан хамоҳанг ўзлаштирилмаган бўлса. баҳоловчи усулни техник арсеналдан чикариш тақозо қилади.

Ушлашни бахоловчи усул билан секин-аста ортиб борувчи тўсикларни (ушлашни бажаргандан сўнг) ҳал қилиш йўлларини ўрганиш вазифалар комплексида назарда тутилган бўлиб, у бир усулдан (ёки ушлашдан) бошкасига ўтишни мантиқий кайта таксимлашни ўзлаштиришни, алоҳида усулларни бажариш тизимини такомиллаштиришни таъминлайди.

5.2 жадвал тўла ушланганда ёки уни вазиятга қараб табиий равишда ўзгартирганда усулни мустахкамлашнинг тахминий йўлларини намойиш қилади. Унда тошириклар, маъноси шунга ўхшаш бўлган бошка услубий материаллардаги каби рақамланмаган. Бу имконият тренер-ўкитувчининг ўзига, ўкувчилар контингентининг ўзига хос жиҳатларини, ўқиш босқичини, шахсий амалий тажрибани ва ҳ.к. хисобга олгандан кейин берилган. Ушбу материални ўзлаштириш йўлларидан бири -ушлашни хал килиш йўлларини такомиллаштирувчи баҳоловчи усул(усуллар)дир. Бу йўналиш тренердан турли гурухларда бахоловчи усулларнинг кўплаб сонини бажаришни ўзига хос томонларини ва уларнинг структур асосларини билишни назарда тутади.Таблицада таклиф қилинаётган ўқув материали гуруҳи курашчига "ушлаш-усул" топшириқларини ёки севимли усулнинг "қуролланганлиги" даражасини назорат қилишда ориентир бўлиб хизмат қилувчи ўзига хос индивидуал график бўлиб хизмат қилиши мумкин.

Кураш техникасини эгаллаш, хар кандай холатда қам, тренер ва спортчи фаолиятида ижодий майдон, беллашув эпизодлари, унинг алохида фрагментларини моделлаштирувчи вазифаларни тузишга керакли конкрет материални танлаш ва излаш имконияти эканлиги маълум бўлади.

Қисиб бориги бшан мураккабяаштирилган ҳаракатларни ўзлаштириш бўйича топишриклар

Беллашувлар олиб боришнинг замонавий коидаларида курашчининг курашишдан ўзини олиб кочиши - чекиниши учун жазоланиши кўзда тутилади. Чекинмасдан. рақибни кисиб бориб ўзи чуқур ўрганган уи)лашни (ракиб томонидан кўлланилган усулларни бартараф қилиб) унга мажбуран кабул қилдириш,

Шу муносабат билан кўшимча, мураккаблаштирилган талаблар - цисиб бориш билан усулларни ўтказиш имкониятларини ўрганиш хал қилувчи маъно касб этади. Қисиб бориш билан мураккаблаштирилган топширикларни ўрганиш бўйича материал блокловчи харакатлар ва ушлаш усулларини хал килиш бўйича ўқув вазифаларини узок муддат ўргангандан кейин курашчининг индивилуал "зўр бериб ишлаш" режасига киритилади. Бу бир томондан тренернинг тайёргарлик даражаси билан(ушбу бўлимни топшириқларини билиши) таьминланса, иккинчи томондан ўкувчиларнинг рухий, конституцион ва координацион хусусият-лари билан таъминланади.

Курашчилар томонидан ушбу материални ўзлаштиришнинг услубий шартларидан бири хар бир топширикнинг моҳиятини аниқ-равшан англаш бўлиши керак: топшириқлар устида ишлаётганда уларнинг сифатини аниқ ва ўз вактида бахолаш.

"Ушлашга эришиш" ( "ушлашга кириш") усулини ўрганиш: рақиб хужум қилувчини "кутиб олиши'" мумкин бўлган усулларни олдиндан кўра олишни; блокловчи тирашларни, ушлаш билан бирга қўшилган тирашларни бартараф килиш йўлларини эгаллашни англатади.

Ҳужум қилувчи ушлашларни бахоловчи усуллар билан ўзлаштириш ушлашга кириш йўлларини билишни; ушлашда манёвр килиш усулларининг асосий гурухлари тизимини мукаммал эгаллашни; бир усул(ушлаш)дан бошқасига ўтиш учун мантиқий кайтадан гурухдашишни кўзда тутади.

Топширикларни бажаришни бахолашда бир қадар каттиқлик бўлиши муқаррар. Бу хар бир курашчи ва спарринг-шерик беллашувлар эпизодлари ўрганилаётган материалиинг ахамиятини англаб етишини рағбатлантиради. Ушлашга '^;кирди" усулни амалга оширмадини -курашчининг техник томондан тўла таъминланмаган (мусобақалар коидасида ушбу холат итариб чиқариш деб белгиланган), деб қабул килиш керак. Курашчининг ушлашишдан бош тортиши, чекиниши ва рақибини усул билан "қарши олиш"ни билмаслигини жисмоний ва техник тайёргарлик етарли бўлмаган

деб бақолаш мумкин. Таъкидлаш керакки, курашчини индивидуал тайёргарлигининг мухим кисми бўлган кисиш билан мураккаб-лаштирилган ҳаракатларни эгаллаш, факат спортчи бир неча ҳужум қилувчи ушлашларни мукаммал эгаллагандагина бошланади.

Курашчи тайёргарлигининг асосий стратегик йўналишларни танлашда тренерларнинг ижодий имкониятларини кенгайтириш ва чуқурлаштириш максадида курашчининг тайёргарлигига бир бирини инкор этувчи ҳужумий ушлашлар киритилади, улар 5.2 жадвалда баён қилинган. Ушбу топшириклар асосида курашчи-лардан бири ракиб бошқа усулни бажаришига йўл кўймайдиган ушлашни амалга оширувчи позицион кураш элементлари ётади. Топшириқларнинг моҳияти шундаки, курашчилардан бири олдиндан шартланган ушлашга эришади, бошкаси эса уни карши ушлаш билан кутиб олади. Масалан, А курашчи икки қўллаб таш-каридан ушлашга эришади; Б курашчи кўлларини бирлаштирилган ҳолда рақибнинг ўнг қўлини чап кўли билан ушлашга эришади ва ҳ.к.

Материалнинг жадвалдажойлашишининг ўзига хослиги:1 - 5 (вертикал ва горизантал бўйича) топширикларни номдош, лекин ҳар тарафлама ушлашлар деб тушуниш керак. Мисол билан тушун-тирамиз: А курашчи 1 - 5 топширикларни ҳеч бир ўзгаришсиз бажаради; Б курашчи 1 - 5 топширикларни кўзгудаги акси каби бажаради. Агар 1- топширик А курашчига: тепадан бош орқасидан чап билан, ўнг билан панжадан ушлашни; Б курашчи учун эса тепадан бош орқасидан ўнг билан, чап билан панжадан ушлашни англатади ва \.к.

5.2 жадвал

Ҳужумий ушлашлар усулларини ўзлаш тириш буйича гоншириклар комнлекси

	Ушлашни бажариш усули	Усуллар гуруҳлар
		чашлашлар						Иики I ишлар		ўтказишлар
1. 2.	Чап билан тспадан бош оркасилан. ўш билап панжадан	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10
	Унг билан тепадан бош оркасилап. чан билап панжадан	!1	12	13	14	15	16	17	18	19	20
3. ~~7~	Чаппи икки кўллаб ичкаридан Унгни икки кўллаб пчкаридан	21 31	22	23	24	25	26 36 6 56	27 37 47 57	28 38 48 58	29	30
			32	33	34	35 45 55				39	40
5. (V.	Чап елка оркасидан. ўнг панжадан	41	42	43	44 54					49 59	50 60
	У |ц елка орқасилан, ўнг папжалан	51	52	53
7.	Чан билап слка осгилан, кў.ндар сиргмокка бирлаил ап	6!	62	63	64	65 75	66	67	68	69	70
8.	Унг билан слка остидан.кў.гшр сиртмокка бирлашган	71	72	73	74		76	77	78	79	80
9.	Чап би.1ан слка остидан. кўллар крестга бирлашган	81	82	83	84	85	86	87	88	89	90
10.	Унг билаи елка остидан, қўллар крсстга бирлашган	91	92	93	94	95	96	97	98	99	100
11.	Чап тос икки кўллаб	101	102	103	104	105	106	107	108	109	110

12 •	таршкаридан унг тос икки кўллаб гашкаридан	11!	112;	113	114	115			118	119	120
							116	117
13.	Чап бош билап тепадап, кўллаш бирлашган	121	122	123	124	125	126	127	128	129	130
14. 157	Унг бош билан тепадан, кўллар бирлашган	131	132	133	134 144	135 145	136 146	137 147	1.38 148	139 149	140 150
	Чап тана билан гепадан, куллар бирланмап	141	142	143
16.	Упг тана билан тспадан. кўллар бирлаипан	15)	152	153	154	!55	156	157	158	159	160
1 ,7-	Тана икки кўллаб олдиндан	161	162	163	164	165	166	167	168	169	170
18.	Гаиа икки куллаб оркадап	171	172	173	174	175	176	177	178	179	180
19. 207 217"	Иккала оскии тосдан ушлаш, бош ташкарига 1>нр оекпн икки кўллаб ушлаш, бош ташкарига	181 191	182 142 202	183 193 203 213	181 194 2(14 214	185 195 205 215	186 196 206 216	187 197 207 217	188 198 208 218	189 199	190 200
	Якин тосни икки кўллаб ушлаш	201								2«?9 719	210 220
22.	Бир кўл билан тосдан. иккиичиси билап тонопдап ушлаш	211	2 1?
23.	Икки оёкпи узок томопга ушлаш	221	222	223	224	225	226	227	228	229	230

Эслатма: 1 .Танланган ушлаш усулни қўллаб бошқа ушлашга ҳам ўтиш имконини беради; бир маротабали усулни таъминлаган ушлашни бирламчи ҳолат сифатида тушуниш керак.

2. ''Чап. ( "ўнг') билан" сўзлари ушлаш кайси қўлда амалга оширилишини, "чап"( "ўнг") сўзлари қайси кўлни ушлашаётганини англатади.

6. Техник-тактик тайёргарлик 6.1. Техника ва тактика элементларини ўзлаштириш

Асосий холатларни, манёвр қилиш усулларини, ушлашларни

ихтисослаштирилган ўйинлар комплекслари материалида ўзлаш-

тириш куйидагиларни назарда тутади:

а) ушлашни тез аа ишонарли амалга оширишни;

б) тез ҳаракат килиб силжишни;

в) рақибининг ушлашига йўл кўймасликни ёки ундан ўз вактида кутулиб чиқишни билиши;

г) рақибни мувозанатдан чикара олиши;

д) унинг харакатларини чеклай олиши;

е) устунликка эришиш учун ўзига қулай бўлган жойни тезкор манёврлар ёрдамида эгаллай олиши:

ж) ушлаганда рақибини гилам бўйлаб сикиб боришга мажбур килишни;

з| беллашувнинг. олишув давомида тўхтатилиши ва бир неча бор кайта бошланиши (курашчилардан бири учун ёмонроқ шароитда), каби одатдан ташкари тарзда боришига олдиндан тайёр бўлишни ва ҳ.к.

6.2. Партерда эркив кураш техникаси

Қайириб тўнтаришлар

Вазият: ҳужум қилинувчи - баланд партерда; ҳужум килувчи - ёнбошдан. Ҳимоя: ёнбошлаб рақиб томонга орқа билан ётиш, узоқ оёқни таянишга узатиш.

ҳужум қилувчи - ёндан. Ҳимоя: ёнбошлаб рақиб томонга орқа билан ётиш, оёқларни ростлаш ва уларни қужум қилувчидан узоқроққа узатиш, қўлларни танага кисиш.

Қайириш билан тўнтариш

Ўтиб тўнтариш

Товонни паст-ичкаридан ва номдош қўлни ушлаш билан. Вазият: ҳужум қилинувчи - коринда; ҳужум қилувчи - ёнбошдан. Ҳимоя: рақибнинг якин қўлини ушлаб олиб, ушлаб олинган оёқни орқага тўғрилаш билан.

Юмалатиб тўнтариш

Эгилиб отиш

қилувчининг оёгидан итариб юборилиб, олдинга ўтиш; ушлаб олинган оёкни рақиб оёклари орасига кўйиш.

Қайириб тўнтаришлар

Қўлларни кайириб ва узок белни пастдан-ичкаридан ушлаб олиб тўнтариш. Ҳимоя: ушлаб олинган кўл ва оёкни четга суриш.

Ҳимоя: бўш оёқ билан гиламга тиралйб олдинга - ракибдан қарши томонга сурилади ва ушлаб олинган кўл озод қилинади. Қарши усул: рақибнинг номдош кўли ва танасини ушлаб олиб ўз ортига тўнтарилиш.

томондан ётиб. Қарши усуллар: а) ўтириб туриб юкорига чикиб; б) қўлни елка остидан ушлаб(чалиш билан) бурилиб ташлаб.

Ҳимоялар: а) ушлаб олинган қўлни озод килиб, бўш кўл билан гиламга тиралиб; б) коринга ётиб, ҳужум килувчининг оёғини оёқлар билан қисиб олиб, кўлни бўшатиш.

Югуриб тўнтаришлар

Утиб тўнтаришлар

б) баланд партерга туриб, якин оёкни бўшатиб олиб. Қарши усуллар: а) уриб йиқитиб(оёклар билан) якин оёқни ушлаб олиш билан.

Юмалатиб тўнтаришлар

Кўл калитга олиниб ва белдан уиаао юмачатиб тўнтариш. Ҳимоя: кўлни ушлаб олиб ушланган оёқ ортга сурилади ва тана огирлиги ҳужум қилувчи тсмонга ташланади. Қарши усуллар: а) ракиб қўли елка оша ушлаииб бурилиб ташланади; б) оёқларни хужум килувчининг оркатомонига ташлаб босиш билан.

Узоқ тос ва билакни ичкаридан ушлаб юмалатиб тўнтариш. Ҳимоя: билакни ушлаб олишга йўл қўймаслик, тос билан гиламга тиралиб олиб, тана оғирлигини ҳужум қилувчи томонга ташлаш. Қарши усуллар: оёқларни ҳужум килувчининг ортига ташлаб босиш.

Оёцни илиб олши билан номдош бўлмаган билакдаи уапаб юмалатиб тўнтариш. Ҳимоя: қўлни ушлаб олиб, ҳужум килувчига ёнбошлаб кўкрак билан ётиш, тос билан гиламга, тўнтариш томонга тиралиб ётиш. Қарши усул: оёқларни ҳужум килувчининг ортига ташлаб босиш.

Кўл калшпга олиниб ва болдирдан ушлаб юмалатиб тўнтарши. Ҳимоя: тизза билан гиламга тиралиб олиб, тана огирлиги хужум қилувчи томонга оғдирилади ва унга кўкрак билан ўгирилади. Қарши усул: рақиб оёклари ушлаб олиниб, ўз оёқларини хужум қилувчининг ортига ташлаб босилади.

Оёқни товон билан илиб, билакларнц ва таиани юқоридсш ткаридан ушлаб юмалатиб тўнтариш. Ҳимоялар: а) ҳужум қилувчига нисбатан ёнбошлаб кўкрак билан ётиш; б) тўнтарилиш томонга оёқ ва тиззани гиламга тираб олиш. Қарши усул: оёқларни хужум қилувчининг ортига ташлаб босиш.