Зәйнәб Биишева Башҡортостан Республикаһы Мәғариф министрлығы тарафынан тәҡдим ителде
жүктеу/скачать 2.46 Mb.
|
Зөлхизә кәфендәй ағарынып артҡа сигенә.
Ишкәкселәр Зөлхизәне аяуһыҙ һөйрәкләп өҫкә алып сығалар. Берәүҙәре өҙгөләнгән елкәндәрҙән ашығып кәфен бесә. Икенселәре ҡалтырай, ашыға, йыназа уҡый. Нисек 64 
шулай итмәһен? Улар бит мосолмандар. Йыназаһыҙ, кәфенһеҙ бер кемде лә теге донъяға ебәрә алмайҙар...
«Ҡайҙа минең Аҙнағолом?! Аҙнағол тере булһа, мине рәнйетергә бирмәҫ. Һәләк иттермәҫ ине ул мине!.. Ниңә ул күренмәй? Уға ни булған?!» Шул саҡ уның ҡарашы ҡолға артына боҫоп, дер ҡалтырап торған Аҙнағолдоң үтә төҫһөҙ йөҙө, ҡот осҡос ҡурҡаҡ күҙе менән осраша.
65
Аҙнағол өндәшмәй. Тағы ла ҡатыраҡ төҫһөҙләнә генә.
Аҙнағол, устары менән биттәрен ҡаплап, ергә сүгә. Зөлхизә бөтәһен дә аңлай. Шул саҡ уның йөрәген ярһыу мөхәббәт урынына ҡот осҡос әсе нәфрәт солғап ала.
Бығаса әле уға таныш булмаған был утлы нәфрәт тойғоһо Зөлхизәнең бөтә йәнен-тәнен үтмәҫ бысаҡ менән ҡыйып үтә. Уның ярым-йорто хисте, урта-марҙа ҡылыҡты белмәҫ йөрәген ысын батырҙарға ғына хас ҡыйыу ғорурлыҡ, бөткөһөҙ көс-ҡеүәт солғап ала. Зөлхизә бер һелкенеүҙә үҙен тотоп тороусыларҙың ҡулынан ысҡынып китә лә Аҙнағолдоң ҡаршыһына барып баҫа. Аҙнағол йомран кеүек йомарлана, боҫа. Инде Зөлхизәнең йөрәге генә түгел, бөтә йәне-тәне тағы ла утлыраҡ нәфрәт һәм ерәнеү тойғоһо менән тулыша. Ул үҙен ҡайтанан тотоп алырға, кәфенгә төрөргә ниәтләгән ишкәкселәргә иҫ киткес ғорур һәм тыныс тауыш менән:
Зөлхизә, шул һүҙҙәрҙе әйткәс, Аҙнағол яғына ҡарап, ғорур һәм әсе нәфрәтле тауыш менән бер ҡысҡырып көлә лә, йүгереп барып, караптан ситкә, ажғырып ятҡан тулҡындар ҡосағына ташлана... Уның ал ебәккә төрөнгән нәҙекәй һылыу һыны тулҡындар өҫтөндә бер генә тапҡыр аҡсарлаҡ кеүек ҡағына ла күҙҙән дә юғала... 66 ...Диңгеҙ тына. Тау-тау тулҡындар, ҡанаты һынған ҡарағош шикелле хәлһеҙләнеп, һуҙылып ята.
Ҡорбан бирмәгән саҡта ла, ваҡыты еткәс, диңгеҙҙең тына торған ғәҙәте барын береһе лә иҫләргә теләмәй. Ниңә уйларға ла ниңә иҫләргә? Былай анһат бит. Йолаға һылтанаһың да йөрәк тауышын баҫырып ҡуяһың... ...Аҡ елкәнле яңғыҙ карап, бер ни булмаған кеүек, һалмаҡ, наҙлы сайҡалып, юлын дауам итә. Инде, ғәҙәтенсә, бик һөйкөмлө күренергә тырышып, карап менән идара итеп барған Аҙнағолдоң аңлаған кешегә ни хәтле буш, меҫкен һәм мәкерле кеше булыуы хаҡында ап- асыҡ һөйләп торған, мәғәнәһеҙ турғай күҙҙәрендә үкенеү ҙә, йәлләү ҙә, выждан ғазабы ла күренмәй. Унда тик үҙе һәм карабына төйгөсләп тултырылған байлыҡтың иҫән ҡалыуы өсөн булған хайуанға хас ҡомһоҙ ҡыуаныстан башҡа бер ни ҙә сағылмай... Ни хәтле түбән, ҡырағай ҡыуаныс! Ниндәй буш өмөт!.. Диңгеҙ хәтле диңгеҙ ҡайтанан ярһымаҫ булырмы ла ҡайнамаҫ булырмы?! Эй-й, нисегерәк тә урғылыр, караптарҙы ғына түгел, мөһабәт гранит ҡаяларҙы ла дер һелкетеп ҡоторонор, шашыр әле ул! Эйе, аҫты-өҫкә әйләнеп тулҡыныр... Хыянат һәм енәйәт язаһыҙ ҡаламы ни?! VII Зөлхизә һәләк булған төндә Юламан ҡартты ҡаты йоҡо баҫты. Ошо төндә ул Зөлхизәһен һуңғы тапҡыр, тап өндәге кеүек, ап-асыҡ итеп төшөндә күрҙе. Ә таң алды еткәс:
Тәбиғәттең әлегә асыҡ ҡына билдәле булмаған ғәжәп бер тылсымлы сере Юламан ҡартҡа Зөлхизәнең диңгеҙҙә уҙған һуңғы минутын һәм фажиғәле һәләкәтен нисек булған шул көйө, түкмәй-сәсмәй алып килеп еткерҙе, 3* 67 һәм был әсе хәҡиҡәт Юламан ҡарттың аҡтыҡҡы хәлен дә тартып алды.
Юламан ҡарттың был көндәрҙәге осһоҙ-ҡырыйһыҙ уйҙарының иң әсеһе лә, иң һуңғыһы ла ошо булды. Бынан һуң Юламан ҡарттың һүнеп барған аңында Зөлхизәнең йыр тауышы, ер аҫтынан килгән кеүек, үҙәк өҙгөс моң менән һыҙыла башланы. ...Эй-й, Күкрәгемдә әсе нәфрәт уты, Күҙҙәремдә канлы йәш минең... Юламан ҡарт ейәнсәренең аһ-зарына ҡолаҡ һала-һа- ла, яҙғы ҡар һымаҡ иреп, әкрен, шым ғына төпһөҙ ҡараңғылыҡ донъяһына инеп юғалды. Иртәнсәк, ғәҙәт буйынса, хәл белергә ингән изге күңелле күршеләре уны һыуынған хәлдә таптылар. Балыҡсыларҙың яланғас ҡая өҫтөндәге моңһоу ҡәберлегендә шул көндө тағы бер бәләкәс кенә түбәләс артты. Ә аҫта, гранит ҡаялар ҡуйынында, тормош әүәлгесә дауам итте. Оло диңгеҙ, берсә күк арғымаҡ булып, ел- дауыл менән ярышты, берсә мең башлы аждаһа булып, шау лай-үкерә ярҙарҙан ашып сыҡты, берсә зәңгәр сәңгелдәктә тирбәлә-сайҡала, ҡояш һәм ай менән бөтмәҫ- төкәнмәҫ наҙлы серен дауам итте. Диңгеҙ ярына яңы ғашиҡтар килде.
Апрель, 1964 Йоматау 
ДУҪ БУЛАЙЫҠ
Мәктәптә уҡыуҙар бөткәс тә, атаһы Юлдашты ауылға, өләсәләренә алып килде. Үҙ ғүмерендә тәү башлап килде ул бында. Элек Юлдаш йәйҙе гел пионер лагерҙарында үткәрә торғайны. Быйыл ниңәлер ул үҙе лә ауылға барырға теләне. Өләсәһе лә, кил дә кил, тип саҡырҙы. Етмәһә, атаһы менән әсәһе лә быны хуп күрҙеләр. Шулай итеп, улар бер көндө атаһы менән икәүләп өләсәләренә килделәр ҙә төштөләр. Өләсәһе лә, Кинйәбай ағаһы ла, Гөлйөҙөм еңгәһе лә уларҙы сикһеҙ ҡыуанып ҡаршы алды. Кинйәбай ағаһы шул көндө үк бер өлкән һарыҡты тотоп һуйҙы. Өләсәһе менән Гөлйөҙөм еңгәһе өлтөрәп йөрөп ит бешерергә тотондо. Улар ҡәҙерле ҡунаҡтарҙы боронғоса, иң ҡәҙерле аш — һалма бешереп, туған-ырыу, күрше тирә-яҡты саҡырып һыйларға булдылар. Бына кис етте. Берәм-берәм ҡунаҡтар килә башланы. Иң элек бәләкәй генә буйлы әбейе менән күрше Ибраһим бабай килеп етте. Ул ап-аҡ һаҡаллы, ҡыҙыл йөҙлө, һикһән йәштәрҙә булыуына ҡарамаҫтан, уйнап торған күкһел күҙле, ҡаҡса ғына бер ҡарт ине. Төймә урынына иңербау ғына ҡуйылған оҙон, киң аҡ күлдәк тә уның тотош аҡ йөҙөнә килешеп тора һымаҡ. Уларҙан һуң, оҙаҡ та тормай, ҡатынын эйәртеп, Хәсән бабай ҙа килде. Ул, алтмыш йәштәрҙә булһа ла, ҡап- ҡара сәсле, ҡара мыйыҡлы, баһадир кәүҙәле ине. Бер аҙ ғына торғас, төҫө, кәүҙәһе менән бөтөнләй тип әйтер 69 лек Юлдаштың атаһына оҡшаған, ләкин ҙур, түңәрәк ҡара күҙҙәре артыҡ уйсан, моңһоу Сәлмән ағай яңғыҙ үҙе генә килде. Уға илле йәштәрҙән ары биреп булмаһа ла, тулҡынланып торған ҡалын ҡара сәстәре араһында, көмөш юлаҡтар булып, аҡ сәстәр ята ине. Иң һуңғы ҡунаҡ булып Зөләйха әбейҙең ошо һуғышта һәләк булған улынан ҡалған ейәне, колхоздың шоферы Хәмит ағай килеп инде. Ул да, Хәсән бабай шикелле, баһадир кәүҙәле, ҡыҫылыбыраҡ торған, бәләкәс үткер ҡара күҙле, көмрө ҙур танаулы, ҡуңыр йөҙлө йәш егет ине. Уның бәләкәс кәүҙәле, ҡыҙҙар кеүек, көләгәс холоҡло кәләше — ҡымыҙсылыҡ фермаһында эшләүсе Фатима еңгә — килеү менән өйҙә ултырмай, Зөләйха әбейҙәргә аш әҙерләшергә тип, аласыҡҡа сығып китте. Ә Юлдаш, бер ҡайҙа ла сыҡмай, өйҙә атаһы янында ғына ултырҙы. Уға был эре-эре кәүҙәле, көр тауышлы, көләс йөҙлө туғандар ҙа, улар килеп тулғас, бөтөнләй бәләкәсәйеп ҡалған өй ҙә ҡыҙыҡ тойола ине. Э ҡунаҡтар был тығыҙлыҡты аҙ ғына ла тоймайҙар, үҙҙәренең күптән күрмәгән туғандары килеп сығыуға ҡыуанып, гөр килеп һөйләшәләр, көлөшәләр, мәрәкәләшәләр ине. Бына оҙаҡламай аш та өлгөрҙө. Ибраһим бабай менән Хәсән бабай әбейҙәре менән иң түргә, мендәр өҫтөнә менеп ултырҙы. Юлдаштың .атаһы, Хәмит, Кинйәбай ағайҙар ситтәнерәк урынлашты. Шунан һуң Хәмит ағайҙың Юлдаш ҙурлыҡ бер ҡустыһы, ҡомғанға йылы һыу һалып, бик һәйбәт итеп ағартылған еҙ тасҡа ҡунаҡтарҙың ҡулдарын йыуҙырып сыҡты. Бөгөн ҡәҙерле ҡунаҡ килеү хөрмәтенә ашау тәртибен дә ҡыҙыҡ өсөн боронғоса һаҡларға тырыштылар. Ҡул йыуҙырып бөткәндән һуң, ҡыҙыл кизеләр менән матурлап, етен ебенән һуғылған ҙур яңы ашъяулыҡ уртаға йәйелде. Һәр кем алдына ағас ҡалаҡтар ҡуйылды. Был — ашты әҙерләүҙә элекке тәртип һаҡланһа ла, хәҙер бер кемдең дә табаҡтан ҡул менән ашамаясағының билдәһе ине. Бынан һуң Зөләйха әбей табынға бер табаҡ һалма килтереп ултыртты. Кинйәбай ағайҙың алдына шулай уҡ ҙур ағас табаҡ менән тотош бер һарыҡ итен килтереп ҡуйҙылар. Быны күреп Юлдаш саҡ ҡына ҡысҡырып көлөп ебәр 70 мәне. Сөнки уның итте бер юлы былай күп бешергәнде күргәне юҡ ине. Ул атаһының да, быны күреп, йылмая биреп ултырыуын күрҙе. Ләкин атаһы өндәшмәгәс, үҙе лә көлмәне. Тимәк, ҡунаҡта улай һөйләнеп, көлөп ултырыу ярамай икән. Юлдаш ҡаранған, уйланған арала, Зөләйха әбей, Гөлйөҙөм, Фатима еңгәләр ҙә, Хәмит ағайҙың ҡустыһы ла инеп табынға ултырҙы. Шунан Кинйәбай ағай, кеҫәһенән үткер бәке сығарып, усына янып алды ла, баяғы тауҙай ҡалҡып ятҡан итте турап, табаҡтағы һалма өҫтөнә һала башланы.
Аштан һуң ҡунаҡтарҙың ҡулдарын тағы эҫе һыу менән йыуҙырҙылар. Унан баллап-майлап бик оҙаҡ итеп сәй эстеләр. Юлдаш ҡына сәй эсә алманы. Ул ит, һал 71 ма, һурпа ашап сиктән тыш ныҡ туйғайны. Хәҙер ул күҙҙе ҡыҙҙырып ятҡан бауырһаҡтарҙың бер генә бөртөгөн дә алып ҡаба алмай ине. Шулай ҙа Юлдаш, табындан тороп, тышҡа сығып китмәне. Ҡарттарҙың май, бал ҡабып, бәләкәс-бәләкәс кенә йотоп, яйлап ҡына сәй әсеүҙәрен ҡарап, бигерәк тә уларҙың һүҙҙәрен тыңлап тик ултырҙы. Ә ҡарттарҙың һүҙҙәре береһенән-береһе ҡыҙыҡлыраҡ ине. Башта улар ҡаланан килгән ауылдаштарына үҙҙәренең бөгөнгө эштәре, уңыштары, ҡайһы бер етешһеҙлектәре тураһында һөйләнеләр. Был һүҙҙәрҙән Юлдаш һикһән йәшлек Ибраһим бабайҙың бик шәп умартасы булыуын, ул эшләгән осорҙа колхоздың умартаһы бер баштан йөҙ башҡа хәт ле үҫеүен, Хәсән бабайҙың егерме биш йыл буйы алмаштырғыһыҙ конюх булып эшләүен, Сәлмән бабайҙы «колхоздың Мичурины» тип йөрөтөүҙәрен, уның тырышлығы арҡаһында колхоздың утыҙ гектар баҡсаһында ла ғүмерҙә үҫтермәгән алма, сейә, ҡарағаттар емеш биреп ултырыуын белде. Уның күңелендә был ябай, тырыш, намыҫлы хеҙмәт кешеләренә ҡарата хөрмәт артҡандан-арта барҙы. Ьүҙ- ҙәр үткәндәргә, ҡарттарҙың йәш, көслө, дәртле саҡтарына күсеп киткәс, Юлдаш тағы ла ҡыҙыҡһыныбыраҡ тыңлай башланы. Э ҡарттар был турала ашыҡмай, кәрәкле һүҙҙәрҙе төшөрөп ҡалдырмай, тәмләп, йомшаҡ, уйсан ғына йылмая биреп, баҫалҡы тауыш менән генә һөйләйҙәр. Әйтерһең дә, һөйләгән һәр бер нәмәне, ваҡытты, шундағы бөтә кешеләрҙе, күренеште күҙ алдына килтереп баҫтыралар ҙа, «ҡайһы урынын һайлап алып һөйләргә?» тигән шикелле, әҙ генә икеләнеп, туҡталып торалар. Унан, һүҙҙең йәмен табып алғанға ҡыуанып, күңелләнеп дауам итәләр ине. Башта Ибраһим бабай һөйләне. Ул үҙенең йәш сағын, япон, герман һуғыштарында батыр һалдат булыуын хәтерләп, әкрен генә һөйләне. Ул һәр бер һүҙенең башында йә аҙағында «һы- һы-һы... һы-ы-ы» тип туҡтап, һуҙып ҡына һөйләй ине. Башҡалар уның һүҙен бүлдермәй, иғтибар менән тыңлап ултыра. Тик ул, герман һуғышы ваҡытында, походта саҡта, тауҙа үҫеп ултырған ҡурайҙы ҡырҡып алып, уйнап ебәреп, бер рус офицерын аптыратыуын, бынан һуң шул офицер осраған һайын: 72
73 мы! Ни эшләйһең, киттем. Барып төшәм, һәйбәт итеп ҡаршы алалар, — ти ул, күңелле йылмайып, — самай главный урамдағы крәҫтиән йортона урынлаштыралар. Ап-аҡ кленкор йәйгән көмөш карауаттарға һалып ҡуялар. Ята ла баһа ирең баяр кеүек, мамыҡ мендәргә сумып... Яман ҡәҙерләйҙәр бит, малай. Ә үҙемдең эс көтөрләй. Ьай, мин әйтәм, килеүен, Әптелхәсән, килдең дә, махы биреп ҡуймаһаң ярар ине, тим. Ул үҙен шулай «Әптелхәсән» тип тулы исеме менән атап һөйләргә ярата. Тик үҙенән башҡа бер кем дә уны улай атамай ине.
Көрәшселәр йүгерешеп майҙанға сыҡты. Минең йө- рәк жыу итеп ҡалды. Мин, ошо әзмәүерҙәй кәүҙәм менән бер бәләкәс кенә ҡарттың артына боҫоп, майҙанға сыҡмай тороп ҡалдым. Башта ҡарап ҡарайыҡ әле. Ату ҡабаланып хур булып ҡуйыу ың бар, тим. Элек, мин 74 йәш саҡта, яңғыҙаҡ саҡта, бер ҙә улай ҡурҡмай торғайным. Ни булһа булыр, әйҙә, — ти ҙә ҡуя инем. Хәҙер колхоз даны өсөн көрәшкәс, улай дыуамалланып булмай бит. Уйлабыраҡ эш итергә тура килә. Хәсән бабай һүҙенең ошо урынына еткәс, мыйығын бора биреп, тыңлаусыларға берәм-берәм ҡарап алды ла:
Ул, һүҙен ошо урында туҡтатып, сынаяғындағы сәйен һемереп алды.
75 Киттем. Бында инде «Ҡыҙыл йондоҙ» колхозы исеменән генә түгел, бөтә Башҡортостан исеменән барам бит. Хәҙер инде сер бирергә бөтөнләй ҙә ярамай.
Күҙенең ошо урынына еткәс, Хәсән бабай, тыңлаусыларҙың уның был эшенә нисек ҡарауҙарын белергә теләгән һымаҡ, ян-яҡҡа ҡаранып, ҡалын ҡара мыйығын борғолап, тын ғына ултырҙы ла:
Бынан һуң ул, башын эйеп, уйланып тынып ҡалды. Ошо ваҡыт уның ауыр уйҙарын таратырҙай егеттәрсә көр, шат тауыш менән Сәлмән ағай:
|