Зәйнәб Биишева Башҡортостан Республикаһы Мәғариф министрлығы тарафынан тәҡдим ителде
жүктеу/скачать 2.46 Mb.
|
207 20. Вожатый Юлай бишенсе, алтынсы кластарҙа сағында отряд советы председателе булып эшләне. Ә ун дүрт йәш тулыу менән, ул комсомол сафына инде. Был ваҡытта ул етенсе класта уҡый ине. Комсомол ойошмаһы уны шунда уҡ 3 «А» класына отряд вожатыйы итеп билдәләне. Ул көнгә күп кенә ваҡыттар үтеп тә китте. Ә тттул я й ҙа вожатый булып отрядҡа тәү барған көн Юлайҙың әле булһа иҫендә һаҡлана. Уның өсөн был бик ҙур, тәүге серьез һынау көнө булды. Пионерҙар араһына буш һүҙ менән генә барырга ярамай бит инде. Көйләшә, үҙеңде тота белмәһәң, ул бәләкәстәр һине хәҙер элеп алырға, шаяртырға ғына торалар. Юлай ул көндө, был класта уҡыуға өлгәшеү менән танышҡандан һуң, беренсе әңгәмәне «Яҡшы уҡыу өсөн» тигән темаға үткәрергә булды. Комсомол комитеты секретары Тимер ағай ҙа, өлкән вожатый Гөлсөм апай ҙа уның был фекерен хупланы. Инде Юлайға әңгәмәне һәйбәт итеп үткәреү хаҡында уйларға ғына ҡалды. Юлай был хаҡта күп уйланы. Вожатый булып эшләп килгән иптәштәренең тәжрибәһен һорашты. Кисен, оҙаҡ ултырып, иртәгә үткәрәһе әңгәмәнең конспектын төҙөнө. Бында уның балаларға бирәсәк һорауҙары, әйтәсәк һүҙҙәре, балаларҙан аласаҡ яуаптарына хәтле яҙылғайны. Ләкин иртәгеһен әңгәмә бөтөнләй ул уйламағанса башланды ла ҡуйҙы. Бына ул дәрес бөтөүгә класҡа барып инде. Уҡытыусы Мәрйәм апай, уны уҡыусыларға таныштырып:
«Нимә әйтергә? Һүҙҙе ниҙән башларға? Кисә кис төҙөгән конспект түш кеҫәлә генә ята ла бит, уны алып ҡарап булмай шул. Э инде унда яҙылған һүҙҙәр, ҡарышҡан шикелле, бөтәһе лә баштан сығып бөткәндәр». Юлай үҙенең ҡолаҡтары, биттәре ҡыҙара башлағанын 208 тойҙо. Бәләкәстәр, ҡыҙыҡһынып, уға текләп тынып ҡалдылар. Ошо ваҡыт иң алдағы партала ултырған кескәй бер малай, шаян йылмайып, уға ҡараны ла, «ҡ», «ғ» урынына «к», «г» әйтеп:
Малайҙың был һүҙенән класс шаулап көлөп ебәрҙе. Юлай ҙа улар менән бергә ҡушылып көлдө. Бына ошонан класс менән Юлай араһында яҡынлыҡ, дуҫлыҡ урынлашып та ҡуйҙы. Юлай, батырланып, шаян малайға өндәште:
Шаян малай, кескәй генә ҡулы менән үҙенең күкрәгенә төртөп:
Класс тағы шау килеп көлдө. Юлайҙың әңгәмәһе һис уйламағанда ошонан башланды ла китте. Көтөлмәгәнсә йәнле, күңелле булып китте. Аҙаҡ Юлай, Ғилманға ҡарап йылмайып:
Юлайҙың был малайҙы хәҙер ошонда уҡ ҡосаҡлап һөйгөһө килде. Ҡапыл уға был Ғилман да, кластағы бөтә балалар ҙа яҡын, туған кеүек булып киттеләр. Ул уларҙы яратты. Үҙенең улар араһында теләп эшләйәсә- ген аңланы. Пионерҙар ҙа уны яраттылар шикелле. 209 Әңгәмә бөткәс тә: «Юлай, Юлай!» — тип янында өйөрө- лөп йөрөнөләр. Ҡайтырға сыҡҡанда, бер-икеһе, хатта уға тотоноп, оҙаҡ ҡына эйәреп тә барҙы. Пионерҙар менән беренсе осрашыу ана шулай үтте. Шул көндән алып бына ике йыл инде Юлайҙың во- жатыйлыҡ эше был класс менән өҙлөкһөҙ бәйләнеп килә. Ул саҡта «ҡ» өнөн әйтә алмай, «колак» тип һөйләп ултырған Ғилман — хәҙер ҙур егет, 5 «А» класының иң алдынғы уҡыусыһы. Актив пионер. Ә Юлай үҙе инде быйыл туғыҙынсы класта уҡый. Ул — хәҙер пионер эшендә тәжрибәле комсомолец. Шулай ҙа бөгөн алда торған сбор хаҡында ул серьез борсолоп уйланды. Бая дәрескә килгәндә лә, әле бына дәрестән ҡайтып барғанда ла, ошо хаҡта уйланы ул. «Нисегерәк һәйбәт итеп, балалар ҡыҙыҡһынырлыҡ итеп ойошторорға икән?!» Сбор «Егәрле ҡулдар» тигән темаға, эш һөйөүсәнлеккә арнап үткәрелергә тейешле. Был яуаплы тема унан күп уйлау, әҙерләнеү талап итә ине. Юлайҙы бынан бер нисә көн элек ботаника дәресендә булып үткән тәртипһеҙлек тә борсоно. Ул көндө дәрескә килеү менән, отряд советы председателе Ғилман уга был хаҡта:
Әле Юлай ҡыҙып, һуҡранып: «Фу, был бәләкәстәр менән берәй йүнле эш эшләп буламы ни? Насар уҡымаҫҡа тип һөйләшеп ҡуйҙыҡ. Ә улар бына «ике» ала башланылар. Бар, һөйләш һин улар менән!» — тип уйланды. Унан үҙен борсоған был мәсьәлә тураһында, һис кисекмәҫтән, бөгөн үк кәңәшеп, һөйләшеп ҡуйыр өсөн, уҡыуҙан ҡайтып әҙерәк ҡапҡылап алғас та, Ғәбит ағайҙарға йүгерҙе. Ғәбит ағай иртәнге сменала уҡытҡанлыҡтан, Юлай уны мәктәптә бөгөн күрә алмағайны. Тыш бөгөн һалҡынса. Сентябрь урталары ғына булыуға ҡарамаҫтан, һалҡын елле ямғыр яуа. Күрәһең, быйыл көҙ бик иртә килергә уйлай. Юлай, кепкаһын баҫыбыраҡ кейеп, елгә ҡаршы йүгерә-атлай китте. Ул, киске дәрес әҙерләү ваҡытын әрәм үткәрмәҫ өсөн, Ғәбит 210 ағайҙарға тиҙ генә барып ҡайтырға ашыға ине. Ләкин Нефтселәр клубы янынан үткәндә, уға, туҡтаңҡырап, кинонан эркелеп сыҡҡан кешеләрҙе үткәреп ебәрергә тура килде. Ошо ваҡыт уның янынан ғына Ҡыҙырас менән Ғариф та уҙып китте. Юлай уларҙың кинонан сыҡҡанын күрмәй ҡалды. Улар нимә хаҡындалыр бик ҡыҙыу һөйләшә-һөйләшә баралар ине. Юлайға малайҙарҙың аңлайышһыҙ һүҙ өҙөктәре генә ишетелеп ҡалды.
Ғариф Ҡыҙырастың йоҙроғон йәнә үҙ ҡабырғаһында тойҙо һәм, ярамһаҡланып:
Ошо ваҡыт Юлай уларҙы ҡыуып етте.
Йәшенән алда оҙон кәүҙәле булып үҫеп киткән был ун алты йәшлек егет, әлбиттә, бишенсе класта уҡыусыларҙы бик кескәй күрә, уларға «бәләкәстәр» тип өндәшергә ярата ине. Ҡыҙырас менән Ғариф, уйламағанда Юлайҙы осратҡанғамы, әллә һүҙҙәре иң ҡыҙыу урынында бүленгәнгәме, ни әйтергә белмәй, тынып ҡалдылар. Юлай, малайҙарҙың уртаһына инеп, ҡулдарын өлкәндәрсә хәстәрлек менән уларҙың яурындарына һалды. Унан, тыныс, серьез булырға тырышып, икеһенә ал- маш-тилмәш ҡарап алды. Ҡыҙырас уға, йылмайып ҡарап:
Юлай ҡоро ғына итеп:
Ҡыҙырастың ҡаушауы бик тиҙ үтте. Ул, яғымлы, һөйкөмлө булырға тырышып:
211 Юлай тағы ҡоро ғына итеп:
Ғариф, Юлайҙың ҡаты һораулы тура ҡарашынан күҙен йәшерер өсөн, башын түбән эйҙе. Ә Ҡыҙырас, уға туп-тура ҡарап, йылмайып:
Ҡыҙырас һис тә иҫе китмәй генә:
Был яуап Юлайҙың йөрәгенә үтмәҫ уҡ кеүек ҡаҙалды. Ул, ғәҙәттә, балалар менән һөйләшкәндә, үҙен бишенсе кластан етенсе класҡа хәтле уҡытҡан, хәҙер үҙе вожатый булып уның класында эшләгән Ғәбит ағайға оҡшатырға, уның кеүек баҫалҡы, тыныс, кире ҡаҡҡыһыҙ итеп һөйләшергә тырышыу ғәҙәтен онотоп:
Үҙе шул тиклем яратып эшләгән эшкә — уҡыуға был малайҙарҙың ошолай бармаҡ аша ҡарауҙарына уның асыуы килеүенең сиге юҡ ине. Ғариф башын тағы ла түбәнерәк эйҙе. Яурынын Юлайҙың ҡулынан ысҡындырырға тырышты. Ул кластағы бөтә пионерҙарҙың яратҡан вожатыйы, оҙон буйлы, тура, яҡты ҡарашлы ошо отличник егет алдында һәр ваҡыт ҡаушап, уңайһыҙланып ҡала. Уның янында үҙен, бик бәләкәс кенә булып, юғалып киткән кеүек тоя ине. Әле лә ул Юлайҙың был һүҙҙәренән үҙен бөтөнләй бөткән, иреп, шиңеп ҡалған кеүек һиҙҙе. Юлай был һүҙҙәрҙе Ғәбит ағай шикелле йомшаҡ, һәлмәк кенә итеп әйтә алһа, бәлки, Ҡыҙырас та шулай Ғариф кеүек иреп, ебеп ҡалыр ине лә, ләкин улай бу 212 лып сыҡманы шул. Юлайҙың һүҙҙәре уны иретә алманы. Киреһенсә, унда кирелек кенә арттыра барҙы. Шуға күрә лә, уға ҡатыраҡ төртөргә тырышып:
Юлай түҙемен тамам юғалтып:
Был һорау Ҡыҙырастың башына ҡаҙыҡ менән һуҡҡан кеүек бәрелде лә уны ҡапыл иҫенә килтерҙе. Тағы ла уҫалыраҡ итеп яуап ҡайтарырға әҙерләнгән ярһыуын һүрелтте. «Ысынлап та, ул пионер булырға теләмәйме ни?.. Нисек теләмәһен? Әллә ул башҡаларҙан кәмме?» Был уй Ҡыҙырастың да башын түбән баҫтырҙы. Ул вожатыйҙың был һорауына бер ни тип тә яуап ҡайтарманы. Ә ул һаман әле ҡыҙыуын баҫа алмай, асыуланып:
Ҡыҙырас тағы өндәшмәне. Ғариф инде күптән башын эйеп тик бара ине. Улар урам сатында туҡтап ҡалдылар. Юлайға хәҙер уңға боролоп китергә кәрәк ине. Ул малайҙарҙың яурындарынан тағы бер-ике ҡаҡты ла инде тынысыраҡ тауыш менән:
Юлай күҙҙән юғалғас, Ғарифтың йөҙө асылды. Ҡурҡыуы бөттө. Ул батырайып, ярамһаҡланып һөйләнде.
Ләкин Ҡыҙырас бер ни ҙә өндәшмәне. Юлайҙың һуңғы һүҙҙәренән һуң уның йөрәген ниндәйҙер ауыр, күңелһеҙ тойғо солғап алды. Ул, үкенеп: «Кисә Ғәбит ағайға, ни, бөгөн Юлайға осраныҡ. Бөттө баш! Гел 213 урамда. Был ни эшкә ярай!» — тип уйланды. Унан, Ғарифҡа бер ни ҙә әйтмәй, кире боролоп китеп барҙы. Ғариф, Ҡыҙырастың быйыл ҡайһы саҡта әллә нисек сәйер булып китә торган яңы, ят ғәҙәттәре тураһында баш вата-вата, яңғыҙы ғына ҡайтып китте.
Был көндөң иртәгеһенә пионерҙар бүлмәһендә бик ҡыҙыу эш бара ине. Балалар, дәрестән һуң ҡалып, иртәгә буласаҡ сборға әҙерләнәләр. Иҙән уртаһындағы ҡыҙыл буяулы оҙон өҫтәлдә Юлдаш лозунгылар яҙа. Уның плакат пероһы менән яҙылған хәрефтәре аҡ шыма ҡағыҙға тигеҙ, асыҡ булып төшәләр. «Китап — белем шишмәһе», «Пионерҙар, уҡыусылар, белемгә эйә булығыҙ!», «Коммунизм өсөн көрәшкә әҙер бул!», «Йәшәһен тыныслыҡ!» тигән лозунгылар, яҙылып бөтөп, класс стенаһына элеп ҡуйылған. Юлдаш хәҙер М.Горькийҙың совет мәктәбе уҡыусыларына ҡарата әйткән һүҙҙәрен яҙа ине. «Фәнде яратырға кәрәк. Кешеләрҙең фәндән дә ҡеүәтлерәк, фәндән дә еңелмәҫерәк көсө юҡ...» Юлдаш әкрен, ләкин урынына еткереп эшләй. Ул яҙған лозунгылар бик күркәм, һәйбәт булып сығалар. Тәҙрә янындағы бәләкәйерәк икенсе өҫтәлдә редколлегия эшләй: Талип рәсемдәр төшөрә, хәбәрҙәрҙең баштарын яҙа. Ғилман мәҡәләләрҙе, хәбәрҙәрҙе ҡарап, төҙәтеп ултыра. Э Зарифа уларҙы күсереп яҙа. Ул — секретарь. Талип, газетаның һуңғы бағанаһына «Ғәмһеҙ кеше» тигән баш аҫтына бер көн класта Ҡыҙырасҡа күрһәткән һымаҡ ике карикатураны эшләп бөткәс, кинәнеп:
Зарифа, Ғилмандың ҡушыуы буйынса, тәүге рәсем аҫтына «Шаярғанда» тип, икенсеһенең аҫтына «Уҡытыусының һорауына яуап биргәндә» тип яҙҙы. Бынан һуң Ғилман Зарифаға, һыҙғылап, ҡат-ҡат төҙәтке ләп бөткән дәфтәр бите бирҙе:
214 Талип уны Зарифанан алда ҡысҡырып уҡып сыҡты: Шаярғанда, ул батыр, Уҡығанда, дер ҡалтыр. Бөгөн дә «ике»ле алды, Өйөнә нисек ҡайтыр!
Талип ҡысҡырып көлдө генә.
Газетаға «Класс намыҫын һаҡлау өсөн» тигән темаға баш мәҡәлә яҙып ултырған Юлай һикереп торҙо ла, ҡашын төйөп, яй ғына атлап, улар янына килде. Унан, Талипҡа текләп өндәшмәй бер аҙ тик кенә торғас:
Талип, икеләнеп, башын сайҡаны.
Юлай, был турала Талип менән артыҡ һүҙ көрәштереп тороуҙы урынһыҙ һананы булһа кәрәк, эшләнгән мәҡәләһен Зарифаға бирҙе лә:
Улар сыҡҡас, Юлдаш, һуңғы лозунгыһын яҙып бөтөрөп, газета сығарыусылар янына килеп баҫты. Зарифа әле генә Юлай биргән мәҡәләне күсереп яҙа, ә Талип мәҡәләләрҙең баштарын матурлай, рәсемдәр төшөрә ине. Юлдаш, башын ҡырыныраҡ һалып, уйсан төҫ менән Зарифаның эшен ҡарал торҙо. Уға Зарифаның яҙыуы сикһеҙ матур күренә, баҫалҡы холҡо бик оҡшай ине. Юлдаш, тора торғас үҙе лә һиҙмәҫтән, Зарифаның газета өҫтөнә төшөп ятҡан ҡалын толомон һаҡлыҡ менән генә алып, арҡаһына һалып ҡуйҙы.
215
Талип, үҙ күкрәгенә ҡаға биреп:
Зарифа, сәстәренең ике толомон бергә килтереп, маңлайы өҫтөнә ҡалпаҡ кеүек итеп бәйләп ҡуйҙы ла тағы ла тырышыбыраҡ яҙырға тотондо. Ә Юлдаш, әллә кешенең сәсенә үҙенең урынһыҙ барып тотоноуына уңайһыҙланып, әллә Зарифаның шундай матур сәстәрҙе йыйып, бер йомғаҡ яһап бәйләп ҡу- йыуына хәтере ҡалып, башҡа һүҙ әйтмәй, тәҙрә янына барып баҫты ла Юлай, Талип, Ғилмандар менән Ҡыҙырас хаҡында күңеленән һүҙ көрәштерә башланы: «Ғәмһеҙ кеше генәме ни ул?! Аҡылһыҙ, алйот, алдаҡсы малай бит ул. Һеҙ уны белмәйһегеҙ шул әле. Эй, мин белгән хәтле уны белһәгеҙ ине һеҙ. Нимә тиер инегеҙ икән?!»
Ғәли ағай килеп ингәндә, Юлдаш менән атаһы газе- талар аҡтарып торалар ине. Иҫәнлек-Һаулыҡ һорашҡас, ул да өҫтәл янына уҙҙы. Ниңәлер һүрәнерәк тауыш менән:
Ғәли ағай, көлә биреп:
Буранбай ағай ярым серьез тауыш менән:
216 Шунһыҙ булмай. Эште лә үҙ арышына тапшырһаң, бармай бит, — тине Буранбай агай. Э Ғәли ағай, тырнаҡ мыйығын бора биреп, уйланып:
Ғәли ағай, ҡуйы ҡаштарын танау өҫтөнә төйнәп, мыйыҡтарын борғолап, уйсан тауыш менән тағы бер ҡат:
Буранбай ағай, Юлдаш менән эшен бөтөрөргә ашығып, һайлап алған газеталарҙы уға тотторҙо ла:
Юлдаш сығып китергә ашыҡмай, ҡулындағы газета- ларға күрһәтеп, һорашыуын дауам итте:
Юлдаш газеталарын ҡултыҡлап, теләмәй генә сығып китте. Атаһы янында уның оҙағыраҡ булғыһы килә ине, күрәһең. Улы сыҡҡас, Буранбай ағай Ғәли ағайға һынаулы ҡарап алды ла, күңелле итеп:
217
Ғәли ағай эре, тура хәрефтәр менән яҙылған ҡулъяҙмаһын инженерға һуҙҙы.
Инженер, Ғәли ағайҙың төрөлөп бөткән дәфтәрен алып, өҫтәл янына ултырҙы ла, кинәнеп:
Ғәли ағай, уның был һүҙенә ауыр ғына итеп баш ҡағып:
Э үҙе бөтөнләй икенсе хаҡта уйлай. Уның башында әле генә Ғәбит ағай менән һөйләшкән һүҙҙәр әйләнә. Ул, Ғәбит ағайҙың саҡырып яҙған яҙыуын алғас, бөгөн эштән ҡайтышлай мәктәпкә барғайны. Ғәбит ағай уға Ҡыҙырастың ҡайһы саҡта тәртип боҙоу ын, насар уҡыуын әйтте. Баланы тәрбиәләү өсөн, мәктәпкә ата-әсә ярҙамы кәрәклеген әйтте. Ғәли ағайҙан өйҙә ниндәй тәрбиә эштәре алып барыуын һорашты.
Эште һәр ваҡыт яратып, урын-еренә еткереп эшләргә өйрәнгән, бер генә минут ваҡытын да буш үткәрергә 218 яратмаған һәм шул арҡала ябай эшсенән беренсе мастер булыуға өлгәшкән Ғәли ағай улының үҙ бурысына — уҡыуға ошолай яуапһыҙ ҡарауына һис тә төшөнә алмай ине. Шуға күрә ул, ысын күңелдән йәберһенеп: «Йә инде. Ни етмәй был шаҡшы малайға?!» — тип уйланды. Ул, Ҡыҙырасты бик ныҡ ҡына бешереп алырға булып, ҡайтып китте. Ләкин был ваҡытта Буранбай ағай менән осрашырға һөйләшкән сәғәт килеп еткәйне. Уға өйгә ҡайтып торорға тура килмәне. Тик, бында инеп, инженерҙың үҙ улы менән нисек дуҫтарса кәңәшләшеп эш алып барыуын, ярҙам итеүен күргәс, Ғәли ағайҙың эсе тағы ла нығыраҡ бошоп китте. Хатта ул, күңелһеҙләнеп: «Ысынлап та, уҡытыусы дөрөҫ әйтә. Ҡыҙырастың насар уҡыуында минең ғәйеп тә барҙыр, күрәһең. Кеше бына нисек!.. Э мин улымдың ҡайһылай уҡыуын тикшереп тә ҡарағаным юҡ. Ни эшләп йөрөгәнен дә белмәйем. Эш күп, имеш. Инженерҙың эше аҙмы ни? Ул ана эштән тыш улына ғына түгел, миңә лә ярҙам итергә ваҡыт таба», — тип уйланы. жүктеу/скачать 2.46 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|