Зәйнәб Биишева Башҡортостан Республикаһы Мәғариф министрлығы тарафынан тәҡдим ителде
жүктеу/скачать 2.46 Mb.
|
| 4*
99
100 Ул, ағастан юнып, семәрләп эшләнгән оҙон һаплы ағас сүмес менән һабанан ҡымыҙ һоҫоп алып, туҫтаҡтарға ҡойоп өләште лә, сүмесен Юлдашҡа күрһәтеп:
Бынан һуң өләсәй янында ла эш бөттө. Малайҙар Гөлйөҙөм еңгәне кәзә фермаһына хәтле оҙаттылар ҙа ауылға ҡайтып киттеләр. Ә көн һаман иртә ине әле. Юлдаш, ҡалған көндө лә тиҙерәк үткәрер өсөн, баҫыуға Кинйәбай ағай янына барырға, йәки, Хәмит ағайҙың машинаһына ултырып, ырҙындан пунктҡа арыш тапшырып йөрөргә, тип уйлағайны ла, Ҡыҙырас теләмәне: 101
Юлдаш уны ҡыҙыҡһындырыр өсөн:
Өйгә ҡайтҡас, Ҡыҙырас лапаҫ башына менеп ҡурай һыҙғыртырға тотондо. Ул, бында килгәне бирле, тыры- шып-тырышып ҡурайға өйрәнеп маташа ине. Сөнки был ауылда ҡурай тартмаған кеше юҡ тип әйтерлек. Һәр бер өйҙөң ишек башында бер нисә ҡурай ята. Бында бөтәһе лә, ҡарты, йәше, йыр-бейеү, уйын-көлкө ярата. Әҙ генә эштән бушаһа, ҡурайға ҡушылып, бейеп, йырлап алырға әҙер тора. Ҡыҙырас та хәҙер ошо һәнәр менән ҡыҙыҡһынып китте. Тик уның был эше ниңәлер барып сыҡмай әле. Ҡош булып һайрауҙы ул шәп сығара, ә ҡурайҙы ниңәлер ул тиклем итә алмай. Юлдаш, уның уйнағанын тыңлап, лапаҫ аҫтында күләгәлә бер аҙ торҙо. Уға — үҙенең йырсы Сәлмән олатаһының, йырсы- ҡурайсы Хәмит ағаһының һәнәрҙәрен ишеткән кешегә, Ҡыҙырастың уйнауы оҡшамай ине, әлбиттә. «Уйнағас, уны Хәмит ағайым шикелле, кешене таң ҡалдырырлыҡ итеп уйнаһын ине», — тип уйлай ул. Үҙенең ҡурайҙы улай уйнай алмаҫын белгәс, уға тотонмай ҙа. Ҡыҙырастан да ҡурайсы сыҡмаҫы күренеп торғас, уны оҙаҡ тыңлай алмай, эсе бошоп, ул өйгә инеп китте. Ә өйҙә уны күптән башлап та ошоғаса бөтөрә алмаған бер эше көтөп ята ине. Ул, ниндәйҙер бер балалар журналында бирелгән моделгә ҡарап, детекторлы радиоалғыс яһай ине. Бәхеткә ҡаршы, был эш уны бик ныҡ мауыҡтырып алып китте. Уға айырыуса оҙон, икһеҙ- сикһеҙ тойолған бөгөнгө көндөң үткәне инде һиҙелмәй ҙә ҡалды. Эңер төштө. Өләсәһе эштән ҡайтты. Юлдаш ҡыуанып уны радио тыңларға саҡырҙы:
102
...Йырла, егет, киреп киң күкрәгең, Яңғыратып Урал буйҙарын. Ҡайнар йөрәгеңдән сыҡҡан йырың Дәртләндерһен Урал улдарын... Быны ишеткәс, Зөләйха әбейҙең йөҙө ғәҙәттән тыш яҡтырып, күҙҙәре тағы ла нығыраҡ көләсләнеп китте. Хатта ул дәртләнеп:
Тик был юлы уның үҙенә генә тыңларға тура килмәне. Урамда, тәҙрә төбөндә генә, өҙөлөп-өҙөлөп сыйырсыҡ һайрап ебәрҙе. Зөләйха әбей ҡолағынан наушникты алмай ғына:
Ул урамға сыҡҡанда, көтөү әле күренмәй, тик ауыл артында һауаға күтәрелгән һоро туҙанға, көтөүселәрҙең һайтлап ҡысҡырыу, сыбыртҡы шартлатыу, һыҙғырыу тауыштарына ҡарап ҡына уның яҡын икәнен белеп була ине. Шулай ҙа Ҡыҙырас Юлдашты ашыҡтырҙы.
Улар, ҡулдарына тотҡан талсыбыҡтарын болғай-бол- ғай, көтөүгә ҡаршы йүгерҙеләр. Малайҙар барып етеүгә, көтөү ҙә ауылға килеп инде. Урам бер аҙға һыйыр мөңрәгән, үгеҙ үкергән, кәзә-һарыҡ баҡырған, көтөү 103 ҡаршылаусы балалар шаулашҡан тауыш менән тулды. Юлдаш менән Ҡыҙырас та малдарын талсыбыҡ менән һыҙыра-һыҙыра саптырып алып ҡайтып киттеләр. Ҡыҙырастың апалары Зөләйха әбейҙән ике өй аша ғына тора ине. Шулай булғас, Ҡыҙырас Юлдаш янына тиҙ үк әйләнеп килеп тә етте...
Ҡыҙырастың шулай тиҙ үк килеүенә Юлдаш та ҡыуанды. Сөнки иртәгә иртүк Уртаташҡа барыу тураһында уның менән тағы бер ҡат ныҡ ҡына һөйләшеп ҡуймаҡсы була ине ул. Ләкин тура килмәне. Өләсәһе уны мал-тыуарҙы бикләргә, утын сарпаҡлап бирергә, самауыр ҡайнатышырға, картуф әрсешергә, тағы шундай әллә ни хәтле ваҡ-төйәк эштәргә ҡушты. Быларҙы бөткәс, уга өләсәһе аш бешергәнсе, ишек алдына йәшел үлән өҫтөнә балаҫ түшәп, ашъяулыҡ йәйеп, аш урыны әҙерләргә тура килде. Бынан һуң Кинйәбай ағаһы менән Гөлйөҙөм еңгәһе лә ҡайтып килде. Шунан улар күмәкләп аш ашарға ултырҙылар. Күп итеп картуф турап, һөткә генә бешерелгән туҡмас шул тиклем тәмле булды. Юлдаш менән Ҡыҙырас икешәр тәрилкә аш ашанылар. Аштан һуң оҙаҡ итеп сәй эстеләр. Сәй аштан да тәмлерәк булды. Юлдаш өләсәһенең ҡаймаҡ һалып яһаған ҡуйы сәйен, майға бешерелгән кәлсәһен бик яратты. Ул хатта:
104 туйғансы, Ҡыҙырас бейеклеге еҙ самауырҙы түңкәргәнсе ашъяулыҡ янынан китмәнеләр. Сәс араларынан тиргә ҡушылып кер аҡҡансы, сәй эстеләр. Шулай итеп, бер ҙә үтмәҫ кеүек тойолған оҙон көн үтеп, төн етеп, ҡараңғы төшөп тә китте.
Сәйҙән һуң Зөләйха әбей Кинйәбай ағай менән Гөлйөҙөм еңгәгә:
Юлдаш та өләсәһе кеүек тышты ярата. «Ҡалага ҡайтҡас, иң һағындырғаны, өләсәйемдең әкиәттәрен тыңлап, йондоҙҙарға ҡарап ятҡан сағым булыр», тип уйлай ул. Бына бөгөн дә улар Ҡыҙырас менән икәүләп, аҫҡа аҡ кейеҙ, баш аҫтына эре биҙәкле ҡыҙыл сатин тыш кейҙерелгән ҙур яҫтыҡ һалып, икеһе бер юрған ябынып яттылар. Юлдаш өләсәһенең аҫтына кейеҙ өҫтөнә ҡаҙ йөнөнән эшләнгән йомшаҡ түшәк тә йәйҙе. Хәҙер бына өләсәһе лә ике ҡат мамыҡ мендәргә сумып, Юлдаш эргәһендә ята. Күк йөҙө шундай аяҙ, яҡты, 105 икһеҙ-сикһеҙ тәрән. Ирәндек артынан түңәрәк, ҡыҙыл күл кеүек булып, бик ҙур ай ҡалҡып килә. Офоҡҡа унан ялҡын телдәре һымаҡ ҡыҙыл нур таралған. Малайҙарҙың баш осонан ғына, айырса ҡойроҡло көмөш йылан кеүек булып, Ҡош Юлы үтә. Ҡояш байышы яғында эңер сулпаны йымылдап тора. Йылымса, йомшаҡ төнгө ел уларҙың биттәренән, сәстәренән һөйә. Үлән араһында сиңерткәләр сиңкелдәшә. Ҡайҙалыр, яҡында ғына:
Малайҙар унан шул хаҡта, шүрәле хаҡында, әкиәт һөйләүен үтенәләр. Зөләйха әбей тағы бер аҙ уйланып ята ла:
Малайҙар быға ла риза булалар. Зөләйха әбей, яңы ғына ҡалҡып килгән тулған ай нурҙарына ҡойоноп, алтын таж кейгән тауҙар батшаһы шикелле ғорур, тын ятҡан Ирәндеккә күрһәтеп:
106 үҙгәреп, Ирәндек булып киткән, ти, уның исеме... Зөләйха әбей, һүҙенең ошо урынында бер аҙ туҡтап, нимәлер хәтерләргә тырышып ятты ла:
Алыҫтарҙан ағарып, һай, күренә, Ирәндеккәй тауҙың аҡ. ташы. Ҡайҙа ғына йөрөмәй, ниҙәр күрмәй Ир-егеткәй менән ат башы, — тип тә йырлаған ул, — тип һөйләп китте.
тип сағылдар араһына оялаған бөркөттө лә үҙ йырҙарына ҡушҡан ул. Хәҙер бына һеҙҙең кеүек йәштәр: Бәхет ҡояшы яҡтырҙы Ирәндек буйҙарында. Тыуған илемә ҙур рәхмәт, һөйөү гел уйҙарымда, — тип йырлайҙар бит. Эйе бит, балалар?! Малайҙар, Зөләйха әбейҙең һүҙҙе ҡайҙа алып барып сығарасағына тиҙерәк төшөнөргә тырышып:
107 Брагин мажараһын һөйләмәксе булам мин... Халыҡ, тамам үҙәгенә үтеп, һарыуы ҡайнауы етмәһә, ошондай эште эшләйме ни?! Артабан түҙер әмәле ҡалмағанға, «ни булһа булыр, барыбер бөткән баш бөткән» тигән уйға килеп еткәнгә эшләгән инде ул быны... — тип көйләй биреп һөйләп китте. Малайҙар, был турала бында, ауылда әҙ-мәҙ ишеткеләп ҡалғанлыҡтан, бигерәк тә был үҙҙәре барасаҡ Уртаташ менән бәйләнешле булғанлыҡтан, бик ныҡ ҡыҙыҡһынып:
108 ятҡан Юлдаштың башынан һыйпап ҡуйҙы Зөләйха әбей. Унан артабан дауам итте. — Бына шулай алтын, хазина тигән һүҙҙе ишеткәс, теге ҡомһоҙ баярҙың күҙҙәре ут кеүек янып киткән, ти. Уртаташҡа барыуҙың, бигерәк тә төндә барыуҙың, үҙе өсөн бик үк хәүефһеҙ түгеллеген дә онотҡан, ти, хатта.
«Барып алтындың ояһын гына белеп алайым әле, унан һуң мин һиңә әсмүхә сәйҙе әрәм итерменме, юҡмы, күҙ күрер», — тип уйлаған, ти. Шулай берҙән-бер төндө, үҙенең иң яҡын бер-ике кешеһе менән кәмәләргә ултырып, Уртаташҡа киткән, ти, был. Теге батыр егет юл башлап иң алғы кәмәлә барған, ти. Билдәле инде, утрауҙа батырҙың рудникта бергә эшләгән иптәштәре — рус, башҡорт эшсе егеттәре көтөп торған, ти. Ошо көндән һуң Брагин баярҙың ҡайҙа булыуын бер кем дә белмәгән, ти. Сөнки ул, ҡомһоҙлоғона барып, «алтын ояһын башҡалар белеп ҡуймаһын» тип, ҡайҙа барырын бер кемгә лә әйтмәй киткән, ти. Ә теге егеттәр, таң атҡансы, баярҙың үҙен дә, бөтә алтынын да ошо Талҡаҫ күл енең төбөнә ташлап бөткәндәр, ти. Ошонан һуң Талҡаҫ төбөндәге алтын үрсеп, бик күбәйеп киткән, ти. Ана теге Түбә руднигында сыға торған алтындар ошо Талҡаҫ төбөндәге алтын тауының үҫентеләре генә, ти ул. Төп хазина, оя-оя булып, күл төбөндә ята, ти. Ҡайһы бер кешеләр: «Әгәр Талҡаҫты бынауы Таналыҡ йылғаһы яғына тәрән йырып, ағыҙып ебәрһәң, күл төбөнән алтын тауы килер ҙә сығыр ине», — тип тә һөйләйҙәр ине, ти, ул саҡта. Сығыр ҙа ине шул. Алтын да ағас кеүек тармаҡланып, үҫентеләнеп үрсей, ти, бит ул... Зөләйха әбейҙең, шулай ысынды әкиәт итеп, әкиәтте тап ысын итеп һөйләп, кеше ышандыра торған ғәҙәте бар ине. Әле лә ул, Брагин тураһындағы булған хәлде лә ошолай әкиәт менән ысынды ҡушып, малайҙарға һөйләп бирҙе. 109
Был мажараның ауырлығы ошо үҙебеҙҙең власть булғанға тиклем һуҙылып килде. Брагинды үлтереүсе кешене һаман эҙләнеләр, һаман таптырҙылар, тик совет власы булғас ҡына, халыҡ иркен тын алды... Халыҡты иҙеүсе был яуыз баярҙан үс алған батыр егеттәрҙең исемен Юлдаштың да белгеһе килгәйне лә, тик өләсәһе уға ла әйтмәне.
Шулай итеп, Зөләйха әбей әкиәтен һөйләп бөттө лә: «Пөф-ф!.. Пөф-ф!» тип, ауыр тын алып, ойоп та китте. Ә Ҡыҙырас ул һөйләгән саҡта уҡ йоҡлағайны инде. Гел шулай ул: «Инәй, һөйлә, тыңлайбыҙ», — тип үтенеп һөйләтә лә унан үҙе рәхәтләнеп йоҡлай ҙа китә. Юлдаш улай итә алмай. Өләсәһе таңға хәтле һөйләһә лә, тыңлап ятыр ине ул. Әкиәтте бик ярата ул. Бигерәк тә ошолай күккә ҡарап, тышта ятҡан саҡта әкиәт тың- лауы ҡыҙыҡ тойола уға. Әле лә ул өләсәһе йоҡлап киткәс тә, бик оҙаҡ күкте күҙәтеп ятты. Йәйге төн уның өләсәһенең әкиәттәре кеүек серле, матур ине. Тирә-яҡта бер өҙлөкһөҙ йондоҙ атыла. Көньяҡта, офоҡта, Салауат батырҙың алтын ҡылысы кеүек, ялағай уйнай. Юлдаштың биттәренә, сәстәренә әкрен генә ысыҡ саңдары ултыра. Э ул өләсәһенең әкиәтенән һуң тағы ла серлерәк булып киткән Уртаташ тураһында уйлай. «Әгәр 110 иртәгә унда төнгә хәтле ҡалғанда, ысынлап та, таштар аҫтынан алтындар йымылдап күренмәҫ инеме икән? Бәләкәсһең, батыр түгелһең әле, тиерҙәрме икән?.. Күренһен ине... Һәр бер таш аҫтында йымылдап ятһын ине... Их, ысын булһын ине өләсәйемдең был әкиәте... Юҡ, әле күренмәһә лә, мин уны барыбер бер ваҡыт күрермен. Өләсәйем әйткәнсә, иң батыр, иң тоғро, иң намыҫлы, иң ғәҙел егет булырмын да күрермен...» Шулай уйланып ята торғас, ул, сәңгелдәктә ятҡан һымаҡ, рәхәтләнеп кенә тирбәлеп йоҡлап китте. Тулған ай ҙа, иҫәпһеҙ-һанһыҙ йондоҙҙар ҙа, уның тыныс йоҡоһона һоҡланып, таң атҡансы, керпек тә ҡаҡмай ҡарап торҙолар.
Юлдаш йоҡонан уянып һикереп торғанда, Ирәндек артынан, кисә ай ҡалҡҡан урындан, утлы шар булып ҡояш күтәрелеп килә ине. Ә көн бик иртә ҡыҙҙыра башлағайны. Юлдаштың ҡолағына аласыҡта өләсәһенең дә ошо эҫелек хаҡында кем менәндер һөйләшкән тауышы ишетелде.
Өләсәһенең һүҙҙәренән һуң Юлдашҡа көн тағы ла томра булып киткәндәй булды. Бының өҫтәүенә көтөп алған иртәнең килеп етеүе лә уны елкендерә ине. Ул, ашығып, тартҡылап Ҡыҙырасты уята башланы.
Түбәһен ҡояш ҡыҙҙырһа ла, уянмай рәхәтләнеп йоҡлап ятҡан Ҡыҙырас, ярылып, ҡарайып ҡатҡан йоҙроҡтары менән күҙҙәрен ыуалап: ш
Ҡыҙырас, йоҡоһон аса алмай иҫнәп:
Юлдаш уның һүҙен ярты юлда бүлдерҙе:
Ҡыҙырас, шаярып, яңынан юрғанға уранып ятты. Юлдаш уны тартҡылап торғоҙоп урын-ер йыйғансы, ҡояш арыу уҡ юғары күтәрелде. Кинйәбай ағай менән Гөлйөҙөм еңгә был ваҡытта әллә ҡасан эшкә киткәйнеләр инде. Зөләйха әбей ҙә, фермаһына барып, иртәнге эшен бөтөрөп ҡайтҡайны. Хәҙер аласыҡта һөт бешереп, иртәнге тамаҡҡа әҙерләп йөрөй ине. Ул малайҙарҙы:
Зөләйха әбей ике малайҙың да баштарынан һыйпап иркәләне лә, ниңәлер көрһөнөп:
112 Ҡыҙырас, шулай еңел рөхсәт алыуға ҡыуанып, турғай булып сипылдап ебәрҙе лә:
Юлдаш менән Ҡыҙырас башҡа ваҡытта ла иртәнсәк ишек алдында йәшел үлән өҫтөндә зарядка яһайҙар ҙа, таҫтамал, һабын алып, Талҡаҫҡа йүгерәләр. Зөләйха әбей иртәнге тамаҡҡа әҙерләгәнсе, һыу инеп, матурланып, асығып ҡайталар ине. Бөгөн улар ҡайтып йөрөмәҫкә булдылар. Зөләйха әбей яулыҡҡа бер бөтөн сөсө икмәк, бер тиҫтә бешкән йомортҡа төйнәп, Ҡыҙырасҡа тотторҙо:
Юлдаш ҡармаҡлы аҡ ҡыуалдарҙы яурынына һалды ла атаһының һуғыштан алып ҡайтҡан алюмин котело- гын ҡулына тотто. Зөләйха әбей уларҙы:
Юлдаш менән Ҡыҙырас, кәмә янына килеп еткәс, әйберҙәрен ергә ырғыттылар ҙа, иртәрәк булғанға һыуға төшөргә сирҡанып, аяҡтарын күлдең йомшаҡ һары ҡомона батырып, оҙаҡ ҡына ҡарап торҙолар. Талҡаҫ буйы һоҡланып бөткөһөҙ матур ине. Иртәнге саф һауа, көслө яңғырап, ҡырҙарҙан төрлө тауыштарҙы алып килә. Бына ҡайҙалыр алыҫта, Ьаҡмар буйында, трактор геүләй, комбайн шаулай, йәштәрҙең эш араһында йырлаған, көлгән тауыштары ишетелә. Иген, руда тейәлгән автомашиналар оло юлдан бер өҙлөкһөҙ выжлап уҙып 113 тора. Күктә бик бейектә самолет осоп бара — Өфөнән Баймаҡҡа почта килтерә. Ә бында Талҡаҫ — Юлдаштың күңелен һәр ваҡыт үҙ киңлегенә тартып торған гүзәл күл. Ул, Ирән д ектең ҡеүәтле ҡуйынына һыйынып, тынып ята. Күк йөҙөнә яңы ғына күтәрелеп килгән ҡыҙыу ҡояш, күл төбөнә алтын бағана булып һыҙылып, уға тағы ла матурлыҡ, серлелек өҫтәй. Яр ситендәге ҡуйы ҡамышлыҡтар өҫтөндә ҡыр өйрәктәре өйөрөлә. Аҡсарлаҡтар, сыр-сыу килеп, күл уртаһында әйләнә, суртандан ҡасып өҫкә һикергән сабаҡтарҙы аулай. Ирән- дектең зәңгәр күк йөҙөнә эре аҡ биҙәк булып төшкән өйкөм болоттарға аралашҡан мүкле ҡаяларына тейә яҙып, иренеп кенә бөркөт кәйелә. Күлдең уртаһында, алыҫта, күкһел томан эсендә, бик бәләкәй генә ҡара нөктә булып, Уртаташ күренеп ята. Юлдаш, уға ҡарап, өләсәһенең кисәге әкиәтен хәтерләй. Был Уртаташ уға хәҙер тағы ла серлерәк, тағы ла мауыҡтырғысыраҡ булып күренә. Ул ғәҙәттә булмаған ярһыулы тауыш менән:
Уртаташҡа нисек барырға, нисек итеп балыҡҡа ем булмаҫҡа кәрәклек тураһында уйлап, тағы бер аҙ тик кенә торҙолар. Э Талҡаҫ, уларҙы үҙ ҡуйынына саҡырып, һаман шулай тын ғына йымылдап ята бирҙе. Ахыр, Юлдаштың иҫенә кисә үҙҙәренең: «Башта барырға. Аҙаҡтан өләсәйгә әйтеп, ғәфү үтенергә», — тип һөйләшеүҙәре килеп төштө. Ҡыҙырас та бүтән ҡаршы килмәне. Улар йүгереп барған ыңғайға майкаларын яр ситенә ырғытып, кемуҙарҙан, һыуға һикерҙеләр. Унан, 114 
өйрәк балалары шикелле, сумыша-ҡыуыша һыу инергә тотондолар. Тымыҡ, хәрәкәтһеҙ ятҡан күл өҫтө тулҡынып, сыбарланып китте. Иртәнге һауа уларҙың сағыу тауыштарын алыҫтарға алып китеп яңғыратты. Быу инеү оҙаҡҡа һуҙылманы. Ун-ун биш минут үтеүгә, улар, ике ишкәкле бәләкәйерәк кәмәгә ултырып, Уртаташҡа ҡарай китеп тә барҙылар. Был ваҡытта ҡояш та арыу уҡ юғары күтәрелергә өлгөрҙө. Талҡаҫтың Таналыҡ йылғаһы башланып киткән яғында, Ҡараташ тауының ҡалын ҡарағайлы итәгендә, ятҡан ял йортонда ла иртәнге хәрәкәт башланды. Ял итеүселәр, йоҡоларынан тороп, һыу инергә, йыуынырға тип, күлгә килә башланы. Ниндәйҙер бер ҙур кәүҙәле, ҡара мыйыҡлы ағай, малайҙарға ниҙер ҡысҡырып, бармаҡ янап ҡуйҙы. Ҡыҙырас уны нисектер танығандай булды.
Тымыҡ күлдә кәмә ғәжәп шәп алға барҙы. Бына улар, яр буйы ҡамышлыҡтарын артта ҡалдырып, күлдең көҙгө кеүек ялтырап, мөһабәт тынып ятҡан иң киң, иң тәрән урынына ла килеп еттеләр. Яр буйҙары бик алыҫта ҡалды. Юлдаш шәп, оҫта ишә. Ҡыҙырас ҡына белмәйме, әллә ялҡауланыпмы, ҡойроҡто насар тота. Шул арҡала кәмә, Уртаташҡа барырға теләмәгән һымаҡ, былай ҙа, тегеләй ҙә боролоп, кәрәкһеҙ йөрөш яһай ине. Ҡояш тағы ла юғарыраҡ күтәрелде. Елһеҙ тымыҡ күл өҫтө тағы ла зҫерәк, бөркөүерәк булып китте. Кәмәнең ишкәктәре лә бала кеше өсөн еңел түгел ине. Юлдаштың сәс араларынан шыбаҡшып тир аҡты. Тик ул быны һиҙмәне, был минутта ул үҙен күктә осҡан ҡыйғыр ҡарсыға кеүек тоя. Икһеҙ-сикһеҙ киң, тәрән 116 был һыу донъяһын ярып, йөҙөп барыу уға бөткөһөҙ шатлыҡ, ғорурлыҡ бирә ине. Тымыҡ, ҡояшлы көндәрҙә Талҡаҫ күле иҫ киткес матур була шул. Был гүзәллек хатта Ҡыҙырастың да. ҡурҡыуын оноттороп, осондороп ебәрҙе. Ул, тамам йөрәкһеп:
Юлдаш, йылмая биреп:
117 берһенде. — Ни, диңгеҙҙе күрмәһәм дә, унан да ҡурҡы- нысыраҡ урында, теге, ни, ҡаҙан кеүек урғып ҡайнап ятҡан нефть күлендә йөҙгән кеше бит мин, — тип маҡтанып ҡуйҙы. Юлдаш:
Юлдаш, үҙенең географияны шулай насар белеүенә, ошоғаса ул нефть күле тураһында ишетмәүенә ғәрләнеп, ҡабат һорау бирмәне. Э Ҡыҙырас, Юлдашты аптыра- тыуына ҡыуанып, тағы ла нығыраҡ рухланып, дәртләнеп, ул күлдең шәплеген һөйләргә керешеп китте.
Юлдаш уның һүҙен ысын күңелдән ҡыҙыҡһынып, ғәжәпләнеп тыңланы һәм уға: «Мин дә тиҙҙән Октябрь- скиға күсеп барам бит, һин миңә лә ул күлде күрһәтерһең, йәме», — тимәксе булғайны ла, Ҡыҙырас, тағы ла нығыраҡ ҡанатланып, хатта ҡойроҡ тотоуҙы ла онотоп, артабан һөйләп китте.
Юлдаш, дуҫының шундай батыр булыуына һоҡланып, артабан бер һүҙ ҙә әйтә алмай иште лә иште. Ул үҙе бындай батырлыҡ менән дә, ҡыйыулыҡ, һөйлән- сәклек менән дә маҡтана алмай шул. Әсәһе унан: «Эй, был тиклем атайыңа оҡшап, өнһөҙ-һүҙһеҙ булырһың икән. Өйҙә үҙем һөйләп, үҙем көлөп йөрөмәһәм, атаһы 118 ла, улы ла көн буйы бер һүҙ өндәшмәҫ», — тип юҡҡа ғына зарланмай шул. «Ысынлап та, Юлдаш кеүек баҫалҡы кешенән моряк сығырмы икән һуң?..» Ләкин бара-тора Ҡыҙырас, Юлдаштың был икелә- неүҙәренең көлөн күккә осороп, уны ла үҙе артынан эйәртте. Улар хатта: «Үҫкәс, обязательно, моряк булырға!» — тип һүҙ ҙә ҡуйыштылар. Ҡара диңгеҙҙәме, Бал- тиктамы, әллә Төньяҡ Боҙ океанындамы йөҙөү мәсьәләһенә тиклем тикшерелде. Юлдаш башта Ҡара диңгеҙҙе һайлағайны ла, Ҡыҙырас ысын батырлыҡты Боҙ океанында, ледоколда ғына күрһәтеп була тигәс, ул да быға риза булды. Ул арала кәмә Уртаташтың һыу эсенә ослайып инеп торған гранит ҡаяһына барып та төртөлдө. Ҡыҙырастың күҙҙәре тағы ла ғорурыраҡ яҡтырып китте. Ул:
Юлдаш та, шаярып:
Батырмын, тип кем әйтмәй, Яу сапҡанда, йүне юҡ, Сәсәнмен, тип кем әйтмәй, Дау сыҡҡанда, өнө юҡ... 119 Юлдаш Лебедев-Кумачтың Тыуған ил тураһындағы йырын рус телендә йырланы. Аҙаҡ Ҡыҙырас та уға ҡушылды. Утрау менән танышыу күп ваҡыт алманы. Ул өҫтө- өҫтөнә өйөлөп ятҡан эре-эре гранит таштарҙан торған кескәй генә ҡоро ер ине. Малайҙар, уны бер нисә ҡат уратып, арҡырыға ла, буйға ла йөрөп сыҡҡас, уның урындыҡ һымаҡ йәйелеп ятҡан киң, яҫы ташына баҫып, күл өҫтөнә ҡарап торҙолар. Утрау бөтә яҡтан да, киртләс-киртләс булып, һөҙәкләнә барып һыу эсенә инеп юғала ине. Юлдаш уйсан тауыш менән:
Ҡыҙырас, көтөлмәгән был яңы фекергә үҙенең дә ҡушы лыуын аңлатып:
Балыҡ ҡармаҡларға тотонорға күптән ваҡыт ине. Юлдаш, йәтеш кенә һикәлтә булып һыу эсенә ослайып ингән яҫмаҡ ташҡа атланып ултырҙы ла аяҡтарын һыуға тыҡты. Ҡыҙыҡһыныпмы, әллә суртандан ҡасып- 120 мы таш араһында емһәнеп йөрөгән ҡыҙылғанаттар, алабуғалар уның аяғы тирәһенә йыйылды. Ҡыҙырас унан аҙ ғына арыраҡ ултырҙы. Улар, кисә тиреҫлектән ҡаҙып әҙерләп ҡуйған бер банка селәүсендең иң һимеҙҙәрен ҡаптырып, ҡармаҡтарын һыуға ырғыттылар. Бында балыҡ ҡармаҡлауы бик ҡыҙыҡлы ине. һ.ыу көҙгө кеүек яҡты, үтә күренмәле. Бик алыҫҡа тиклем ҡайҙа ниндәй балыҡ йөрөгәне тотош күренеп тора. Хатта ҡармаҡ та күренә. Шулай ҙа балыҡтар һис тә абайлап тормай килә лә ҡаба. Тимәк, уларҙың бында, ҡармаҡ ҡабып, ауыҙҙары бешмәгән әле. Малайҙар бик оҙаҡ тауыш-тынһыҙ ултырҙылар. Тик Ҡыҙырас ҡына йә һандуғас, йә һабан турғайы булып ара-тирә һайрап ебәргеләне.
Бына төш яҡынлашты. Ҡояш, күктең тап уртаһынан тороп, айырата ныҡ ҡыҙҙырырға тотондо. Ҡыҙырас асығып китте шикелле. Ҡапыл:
Юлдаш тағы өндәшмәне. Ҡыҙырастың бөтөнләй кәйефе боҙолдо. Хатта ул ҡош булып та һайрамай башланы. Дөрөҫөн әйткәндә, Юлдаштың үҙенең дә ҡарыны асҡайны инде. Тик, ғәҙәте буйынса, берҙән, түҙемһеҙлек күрһәтергә яратмай, икенсенән, шундай ирмәк эште ҡалдырырға теләмәй ине ул. Ләкин Ҡыҙырас был турала өсөнсө тапҡыр һүҙ башлағас, ул да түҙмәне. Ҡармағын ташлап, Ҡыҙырас янына килде. Улар, өҫтәл кеүек киң, шыма таш өҫтөнә ултырып, балыҡ таҙартырға тотондолар. Ҡыҙырас күңелләнеп, ҡыуанып:
121 Юлдаш, уның һүҙен хуплап, ара-тирә баш ҡағып ҡына ҡуйҙы. Ул үҙе күп һөйләшмәһә лә, кешенең һөйләшеүенә һис тә ҡамасауламай, хатта үҙ эргәһендә Ҡыҙырас кеүек һөйләнсек берәй Кешенең булыуын ярата ла ине. Балыҡтарҙы таҙартып бөткәс, улар ятып үҫкән муйыл ботағына котелокты элделәр ҙә, аҫтына сытыр-мы- тыр һалып, ут төртөп ебәрҙеләр. Унан, ҡарт балыҡсы- ларса уйсан, тын ултырып, балыҡтың бешкәнен көттөләр.
Юлдаш, йымылдап ятҡан күл өҫтөнән күҙен алмай ғына:
Ҡыҙырас, был фекергә ҡыуанып, тағы ла күтәрелеп китә:
122
Аҡ төтөнөн аҡрын ғына тирә-яҡҡа таратып, костер һүрелде. Малайҙар, урындыҡ шикелле түшәлеп ятҡан яҫы эҫе таш өҫтөнә аяҡ бөкләп ултырып, балыҡ ашарға тотондолар. Бер нисә минутҡа тирә-яҡ тып-тын булып ҡалды. Сөнки Ҡыҙырастың һөйләшергә лә, һандуғас булып һайрарға ла ваҡыты юҡ. Ул әле икмәкте, әле йомортҡаны, әле балыҡты ҙур ҡабып сәйнәүҙән бушамай ине. Э Юлдаш былай ҙа аҙ һүҙле малай инде ул. Шулай ҙа ул, аҙаҡҡы балыҡтың башын сәйнәп ташлағас:
Ашап туйғас, малайҙар, күл өҫтөнә текләп, тын ғына тик ултырҙылар. Ошо ваҡыт Юлдаш кисәнән бирле үҙенә тынғы бирмәй йөрөгән һүҙен нисектер ҡыйыулығы етеп әйтте лә һалды:
123 аңламай, аптырап, урынынан ҡуҙғала алмай ултырҙы. Унан, күңелһеҙ генә тороп, күл буйына табан китте. Уның был күңелһеҙлеге сабаҡ менән емләп һалынған ҡармағына ҙур бер шамбы ҡапҡас ҡына бөттө. Бынан һуң улар тағы, бөтәһен онотоп, балыҡ ҡармаҡларға керешеп киттеләр. Бара-тора хатта көндөң кискә һарҡа башлауын да тойманылар. Котелокта балыҡ та арыу уҡ булды. Шулай ҙа уны тултырырға ла, ҡуна ҡалып, ай нуры аҫтында йымылдап күренә торған алтын таштарҙы ҡарарға ла тура килмәне. Бына көтмәгәндә күл өҫтөнән еңелсә генә ел үтте. Уның артынан икенсеһе, өсөнсөһө йүгерҙе. Күл өҫтө аҙ ғына көңгөртләнә, шаҙралана төштө. Юлдашты был, әлбиттә, һис тә борсоманы, киреһенсә, уға рәхәт, еләҫ булып китте. Ләкин Ҡыҙырас ниңәлер борсола башланы. Әлдән-әле тирә-яғына ҡаранды, тынысһыҙланды. Юлдаш хәҙер уның был ҡыланышын да аңламаны. Тамам аптырап: «Ни булды быға? Бөтөнләй икенсе малайға әйләнде...» — тип уйланы. Э көн, ысынлап та, боҙолдо. Күҙ күреме ерҙәге бөтә нәмә ашығып үҙгәрә, сәхнәләге кеүек һаман-һаман икенсе күренеш менән алмашына барҙы. Әле генә саф, аяҙ, көләс булып торған зәңгәр күк йөҙө һөрөмләнде. Ирәндек өҫтөндә аҫылынып торған хәрәкәтһеҙ аҡ болот һорголт- ланып, ҡуйырып, ҡаяларға һырыша башланы. Талҡаҫ өҫтө, үҙенең күгелйем яҡтылығын юғалтып, ҡараһыу төҫкә инә барҙы.
Уның һүҙен дөрөҫләргә теләгән һымаҡ, кескәй генә тулҡындар сәп-сәп итеп улар ултырған ташҡа килеп бер-бер артлы бәрелеп сәсрәнеләр.
Юлдаштың ҡармаҡҡа текләп тик ултырғаның күргәс, ул, тағы ла нығыраҡ түҙемһеҙләнеп:
124 ҡараңғылангандан-ҡараңғылана, Ҡыҙырастың төҫөнә сыҡҡан ҡурҡыу артҡандан-арта барҙы. Ахыры ул тағы түҙемдән сығып һөйләнә башланы:
Юлдаш тағы, ҡоро ғына итеп:
Ҡыҙырас тағы тынды. Ә Юлдаштың ошондай күңелле урынды ҡалдырып һис тә ҡайтҡыһы килмәй ине. Талҡаҫтың шундай яман ҡоторона алыуына ла ышанмай ине ул. Шулай итеп, тағы арыу уҡ ваҡыт үтте. Котелокта балыҡ та байтаҡ булды. Ләкин уға тулырға күп кәрәк ине әле. Ә Юлдаш өләсәһенә бер котелок туп- тулы балыҡ алып ҡайтырға теләй ине. Ҡыҙырас та шулай теләй ине лә бит, тик бынауы көсәйә барған ел генә уға тынғы бирмәй шул. Бара-тора ул, ысын-ысындан ҡурҡып, бер туҡтауһыҙ тәтелдәргә тотондо:
Ел, ысынлап та, бик тиҙ көсәйҙе. Көн тамам күңелһеҙләнеп, һалҡынсаланып китте. Ҡояш нурҙары тоноҡланды. Ирәндек тотош аҡһыл һоро болот менән ҡапланды. Юлдаш ҡайтырға әҙерләнергә мәжбүр булды. Улар йыйынып кәмәгә ултырғансы, ел тағы ла ҡотора төштө. Тулҡындар, бер-бер артлы Уртаташҡа килеп бәрелеп, шаулап ауып төшә башланы. Ҡыҙырас, тамам ҡалтыранып:
125 әле, ул беҙҙең кәмәне күтәреп тә һуғыр... — тип тәтелдәне. Ахыр Юлдаш, һалҡын, мыҫҡыллы йылмайып:
Ләкин Талҡаҫ оҙаҡламай Юлдашты ла Ҡыҙырастың һүҙҙәренә ышанырға, һиҙҙермәй генә борсолорға мәжбүр итте. Ел көсәйгәндән-көсәйҙе, тулҡындар эреләнә, йы- шая барҙы. Кәмәне ауыл яғына тура алып барып булмай башланы. Сөнки тулҡын ҡабырғаға килеп бәрелгән һайын, кәмә ауып китә яҙа ине. Э кәмәне тулҡынға ҡаршы алып барырға Юлдаштың көсө етмәне. Шунан ул: «Йә, ни булһа булыр» тип, Ҡыҙырасҡа:
Ҡыҙырас:
126 еңеп сығырға кәрәк ине. Шуға күрә, ул үҙенең ҡурҡыуын ғына еңеү түгел, Ҡыҙырасты ла йыуатырға, уны ҡойроҡ тоторлоҡ хәлгә килтерергә теләп, ҡыйыу тауыш менән:
Ул, тап өләсәһе шикелле, һалҡын, мыҫҡыллы йылмайып, тәгәрмәс кеүек тәгәрләп, кәмәнең өҫтөнә менеп килгән аҡбаш тулҡын өҫтөнә төкөрҙө.
Ләкин Ҡыҙырас тағы бер нәмә лә ишетмәне. Э тулҡын һаман ҡотороноп кәмәне алға ҡыуҙы. Юлдаш та, уға өндәшеп хәл бөтөрөүҙең файҙаһыҙлығын аңлап, бынан һуң һүҙһеҙ генә ишеүендә булды. Ахыр бына яҡында ғына яр буйы ҡамышлыҡтары күренде. Ҡото осоп, бөршәйеп ултырған Ҡыҙырас, ҡапыл йәнләнеп, ҡыуанысынан ни эшләгәнен белмәй һикереп торҙо.
Ошо ваҡыт, артыҡ асыулы килеп бәрелгән тулҡынданмы, әллә Ҡыҙырастың кәүҙә туралығын һаҡлай алмай, ел ыңғайына янтайыуынанмы, күҙ асып йомғансы 127 кәмә бер яҡҡа ауып китте. Малайҙар, ботаҡтарынан тирелгән алмалар шикелле, суп-суп итеп һыуға йығылып төштө. Аҡбаш тулҡындар, ҡырағай шатлыҡ менән ҡотороноп, шаулап, улар сумған урында бейергә керештеләр. Көн тағы ла ҡараңғыланып киткән һымаҡ булды. Ҡайнап торған аҡһыл һоро болоттар менән ҡапланған асыулы күктә ҡояш бөтөнләй күренмәй ине инде. Бер аҙҙан һыу өҫтөнә Юлдаш ҡалҡып сыҡты һәм, тирә-яғына ҡаранып:
Юҡ, был уларҙың үҙ кәмәһе ине. Ул, малайҙарҙы һыуға түккәс, үҙе нисектер ҡайтанан турайып ултырған да, тулҡындар өҫтөндә сайҡалып, һикергеләп йөрөй ине. Юлдаш, тағы өмөтләнеп: «Бәлки, Ҡыҙырас кәмәлә ҡалғандыр», — тип уйланы. Унан, бар көсөн йыйып, кәмәгә табан йөҙә башланы. Ә ул, ҡарышҡан шикелле, уңға, һулға янтайып, ситкә тайшанды. Йыл кеүек оҙон тойолған бер-ике минут эсендә Юлдаш кәмәне ҡыуып етте. Ләкин Ҡыҙырас унда ла юҡ ине! Юлдаштың йөрәге өҙөлөп төшкән һымаҡ булды. Хәле бөтөп, беләктәре талып китте. Ул йән асыуы менән тағы бер-ике ҡат: j
128 ҙырастың ярға табан йөҙөп барғанын күреп ҡалды. Юлдаштың беләктәренә хәл кире ҡайтты. Ул тейен етеҙлеге менән тырмашып кәмәгә менде. «Яр алыҫ. Йөҙөп барып сығырға Ҡыҙырастың хәле етмәҫ, тиҙерәк ҡыуып етеп ҡотҡарырға кәрәк!..» Ул, ишкәктәрҙе ҡайырып алып, үҙендә бығаса бер ҡасан да булмаған көс менән ғәйрәтләнеп ишергә тотондо. Яртылаш һыу баҫҡан кәмә тыңлаусан алға атылды. Үҙенә ярҙам килгәнде күргәс, Ҡыҙырас та, ярға ынтылыуҙан туҡтап, кәмәгә табан йөҙә башланы. Күп тә үтмәй ул ағарынып-күгәренеп кәмәгә менде. Тик балыҡлы котелок ҡына кәмәлә юҡ ине хәҙер. Малайҙар менән бергә ул да күлгә сумғайны. Ләкин Ҡыҙырас менән Юлдашта хәҙер уның өсөн үкенерлек хәл юҡ ине. Әле генә кисергән ҡурҡыныс һәм ҡотолоу шатлығы ҡаршыһында был бик кескәй генә нәмә булып ҡалды. Батып үлмәй, һау ҡайтҡан малайҙар өсөн өләсәйҙең балыҡһыҙ ҙа шатланасағы асыҡ ине. Бынан ары тулҡын уларҙы бик тиҙ ярға сығарып ташланы. Улар, кәмәне яр ситендәге тирәккә бәйләгәс, ҡыуанып, йүгереп һыртҡа менделәр. Үҙҙәрен шундай көләс, наҙлы йымылдап саҡырып алып та аҙаҡтан йота яҙған мәкерле күл өҫтөнә текләп тынып ҡалдылар. Ә Талҡаҫ һаман тулҡынлана, ҡайнай, үкерә ине. Хәҙер уның, бөгөн иртәнсәк кенә төбөнә хәтле үтә күренеп, тып-тымыҡ булып ятҡан яҡты күл булыуына ышаныу ы ла ҡыйын ине. Ирәндек өҫтөндә лә, ҡая таштарға һырышып, аҡһыл һоро болот өйөрөлә. Был болоттар нисектер ҡая ярыҡтарынан боҫрап сыҡҡан һымаҡ күренәләр. Шул аҡһыл һоро болоттарҙы ҡыуып сығарған көслө һалҡын ел Талҡаҫ өҫтөнә тәгәрәп төшә лә күлдең аҫтын-өҫкә әйләндерә. Бер-бер ярым метр бейеклектәге аҡбаш тулҡындар, ел өргән һайын, үкереп, шаулап ярҙарға килеп бәрелә. Күл өҫтө аҡ күбек сәсеп шаулай, геүләй ине. «Ни тиклем тиҙ үҙгәреш, — тип уйлай Юлдаш, ғәжәпләнеп. — Көҙ көнө бындай елдә нисек була икән күл өҫтө?..» Ҡыҙырас, уның уйын аңлаған шикелле:
129 ла китә, ти. Бер ҡоторонһа, ике-өс көн, аҙна буйына туҡтамай. Унан тағы бер ни ҙә булмаған кеүек тынып ҡала, ти. Минең апайым әйтә, ни, Талҡаҫ буйындағы кеүек, ел-буран беҙҙең райондың башҡа бер ерендә лә юҡ, ти. Беләһеңме, Юлдаш, ҡыш көнө, ни, бында буран нисек көслө була, ти, — тип һөйләнде. Унан, тауышын нығыраҡ күтәрә биреп: — Аҡман-тоҡман буранында бында кешеләр хатта өйҙәренән дә сыға алмайҙар, ти, во!.. — тип ҡуйҙы. Ҡурҡыныс уҙғас, Ҡыҙырасҡа ғәҙәттәге һүҙсәнлек кире ҡайтты. Иҫән-Һау ҡалыу ҡыуанысынан ул хәҙер бер туҡтамай һөйләргә, көлөргә, шаярырға әҙер ине. Тик Юлдаш ҡына бик ныҡ арығайны инде. Аяҡтарында көскә баҫып тора ине. Уға хәҙер ҡайтырға ла ятырга кәрәк ине. Ләкин улар ҡайтып китергә генә торғанда, яҡында ғына асыулы ҡалын бер тауыш ишетелде.
Малайҙар икеһе бер юлы тауыш килгән яҡҡа боролдо. Унда, яр буйлап йүгерә-атлай, бая, кәмәне алып киткән саҡта, бармаҡ янап ҡалған ҡара мыйыҡлы, ҙур кәүҙәле ағай килә ине. Ҡыҙырас, уны күреү менән, өрккән ҡыр кәзәһе шикелле, ырғып-һикереп, ауыл яғына йүгерҙе лә китте. Юлдаш, аптыранып, бер үҙе тороп ҡалды. Кәмәне һорамай алған өсөн яуап бирергә кәрәк булғанда ҡасып китеүҙе ул башына ла килтерә алманы, әлбиттә. Шулай ҙа үҙенә ни эшләргә, Ҡыҙырастың был ҡылығына нисек ҡарарға икәнен уйларға ла өлгөрмәне, теге ағай, килеп етеп, уның ҡолағына ла йәбеште.
Ул, ошо һорауын бер нисә тапҡыр ҡабатлап, айыу тәпәйендәй ҙур, ҡаты ҡулдары менән Юлдаштың ике ҡолағын да матҡып тотоп борғоланы-борғоланы ла, малайҙың өндәшмәүен, урынынан да ҡуҙғалмауын күреп, аптырап туҡтап ҡалды.
Юлдаш, ғәҙәтенсә, һалҡын ғына йылмайып, ашыҡмай ғына: 130
Ағай, ҡыҙыҡһынып, уға текләп ҡарап торҙо ла түш кеҫәһенән блокнот менән ҡәләм алды.
Ағай, ҡәләмен төкөрөкләй биреп, блокнотына Юлдаштың исем-фамилияһын яҙып ҡуйҙы ла:
Был яуаптан һуң ағайҙың асыулы йөҙө яҡтырып, көләсләнеп китте. Хатта ул Юлдаштың арҡаһынан дуҫтарса ҡаға биреп тә ҡуйҙы.
Юлдаш өндәшмәне. Ағай тағы һорауға күсте:
Юлдаш күңелһеҙ генә итеп:
Юлдаш, үҙһүҙләнеп:
Ағай йәнә бер тапҡыр Юлдашҡа ентекләп ҡараны ла:
5* 131 янып барған ҡолаҡтарын баҫып ҡарағыһы килеүен көскә тыйып:
Ағай, мыйыҡ аҫтынан дуҫтарса йылмайып:
Юлдаш ашыҡмай ғына ауыл яғына китте. Э теге ағай уның артынан:
Юлдаш, бара биргәс, «рәхмәт» тип әйтер өсөн артына әйләнеп ҡарағанда, ағай кәмәһе янына төшөп китмәй, һаман уның артынан ҡарап тора ине әле. Бынан һуң Юлдаш, өйҙәренә ҡайтып еткәнсе: «Ҡыҙырас берәй ерҙә көтөп тормаймы икән?» — тип, тирә- яғына ҡарана-ҡарана барҙы. Ләкин ул бер ерҙә лә юҡ ине. Юлдаш, ниңәлер ҡапыл күңелһеҙләнеп, ата-әсәһен һағынып: «Их, тиҙерәк кенә ҡайтып китергә ине», — тип уйлап ҡуйҙы. Бәхеткә ҡаршы, ул ҡайтыуға, атаһы килеп торғайны уның. Юлдаштың ҡыуанысының иге-сиге булманы. Башҡа ваҡытта ҡырыҫланып, кеше янына бармай торған малай:
Юлдаш «эйе» тигәнде белдереп, баш ҡына ҡаҡты. Юҡһа, тағы бер һүҙ әйтһә, ҡыуанысынан илап ебәрер һымаҡ тойҙо ул үҙен. Атаһы уны бәләкәс бала кеүек итеп күтәреп алды ла урындыҡҡа баҫтырҙы. Унан:
132 ашыға, уға ҡоро, йылы кейемдәр бирҙе. Бынан һуң улар өсәүләп өйҙә сәй эсергә ултырҙылар. Тышта инде көҙ көнө кеүек һалҡын ине. Өләсәһе Юлдашҡа, ҡарағат ҡағы һалып, тирләткәнсе сәй эсерҙе. Сәй янында ул атаһы менән өләсәһенә бөгөн үҙ башынан кискәндәрҙе ҡыҫҡа ғына һөйләп бирҙе. Унан һүҙ уны орошоу өсөн өлкәндәргә күскәс, ул атаһының тубығына башын һалып йоҡлап та китте. Сәй эсеп бөткәс, атаһы, күтәреп, өләсәһе йәйгән урынға алып барып һалғанды ла тойманы. Ә иртәнсәк, ул уянғанда, атаһы ҡайтырға әҙерләнеп бөткәйне инде. Өләсәһе:
ти. Өләсәһе:
Ә Юлдаш, уянғанын белдермәҫ өсөн, күҙен ҡыҫып ҡына ҡарап, уларҙың һөйләшкәнен тыңлап ята. Уға шундай рәхәт, күңелле. Бындай рәхәтлекте ул бер ҡасан да татығаны юҡ ине шикелле. 133
Талҡаҫ буйында үткәргән ул дауыллы көнгә айҙан ашыу ваҡыт уҙып та китте. Был осор эсендә Юлдаштарҙың тормошонда күп кенә үҙгәрештәр ҙә булып алды: уның атаһын, инженер Буранбай ағайҙы, баш инженер итеп, Октябрьскига күсерҙеләр. Улар бына бер айға яҡын инде ошо яңы ҡалала йәшәйҙәр. Атаһы ла, әсәһе лә быға бик шат. Яңы донъя көтә башлаған йәш-елкен- сәктәр кеүек ҡыуанышып йөрөйҙәр. Күрәһең, бында күсеү уларҙың күптәнге теләктәре булғандыр. Юлдаш та, ғәҙәттә, ошондай яңылыҡлы, үҙгәрешле көндәрҙе ярата. Бындай саҡта ул йәнлерәк, теремегерәк, уяуы- раҡ булып киткән һымаҡ була. Тик бында күсеп килеү уға ундай күңелле йәнлелек биргәне юҡ әле. Киреһенсә, уға бында күңелһеҙ, бөтә нәмә насар, йәмһеҙ кеүек тойола. Дөрөҫ, был ҡала уларҙың Ишембайынан ҙурыраҡ та, матурыраҡ та. Тик шулай ҙа Юлдаш быны бер ҙә ерһенмәй әле. Әллә инде дүрт йыл буйы бергә уҡыған иптәштәре, яратҡан мәктәбе, уҡытыусылары ҡалғанғамы икән, Ишембайҙы һағынып тик йөрөй әле ул. Бында йүнләп малайҙар менән дә танышып еткәне юҡ әле уның. Етмәһә, бынауы Ҡыҙырасы ауылдан һаман ҡайтмаған була. Исмаһам, анауы нефть күленә алып барыр ине. Дөрөҫ, теге Талҡаҫ буйындағы ваҡиғанан һуң Юлдаштың уға ҡарата булған һоҡланыуы бер тиклем ҡаҡшағайны инде. Хәҙер ул Юлдаштың күҙ алдында ҡыйыу, баҙнатлы, йылғыр егет булып түгел, ә тел менән яңаҡҡа ғына һалышҡан, ҡурҡаҡ, тәпей малай булып килеп баҫа. Ә Юлдаштың ундайҙарҙы йәне һөймәй. Шулай ҙа бында, ят ерҙә, хәҙер Ҡыҙырас булһа, уға унан да яҡын кеше булмаҫ ине. Шуның өсөн ул Ҡыҙырастың ҡайтыр көнөн түҙемһеҙлек менән көтә иңе. Шуныһы ҡыҙыҡ: ул Октябрьскига күсеп килеү генә түгел, Ҡыҙырас менән бөтөнләй бер ишек алдында ла булып сыҡты бит. Ана бит уларҙың квартираһы Юлдаштарҙың квартираһына ҡаршы ғына ҡарап тора. Ҡыҙырастар ҡапҡаның уң яғында, Юлдаштар һул яғында. Ишек алдына ҡараған тәҙрәләр генә түгел, ишектәргә хәтле ҡара-ҡаршы. Үткән-Һүткән һайын бер-береһен кү- 134 реп кенә торорлоҡ. Ул гына ла түгел, улар хатта бер класта ла уҡыясаҡтар. Кисә, 5 «А» класының етәксеһе Ғәбит агай үҙенең буласаҡ уҡыусылары менән танышып йөрөгәндә, Юлдаштан һуң Ҡыҙырастарға ла инеп сыҡты. Бының өҫтәүенә Ҡыҙырастың әсәһе менән Юлдаштың әсәһе әллә ҡасанғы әхирәттәр шикелле дуҫлашып та алдылар. Бер-береһенән сығышмайҙар. Осрашһалар, һөйләшеп һүҙҙәре бөтмәй. Ял көнө һайын бешергән тәм- ле-татлы әйберҙәрен бергәләп ашайҙар. Э аталары тураһында һөйләп тораһы ла юҡ. Улар күптән бергә. Бер буровойҙа эшләйҙәр. Хатта быраулау эшенә ниндәйҙер бер яңы технология индереү тураһында дәртләнеп-дәрт- ләнеп кәңәшләшәләр. Уларҙың бөтәһенә лә күңелле. Тик бына Юлдаш ҡына яңғыҙ. Шуның өсөн гел бошоноп тик йөрөй. Бер нәмәнән дә йәм тапмай. Юлдаштың былай бойоҡ йөрөүен атаһы ла һиҙә башланы шикелле инде. Ул төрлөсә уны йыуатырға тырыша һымаҡ күренә. Бында килгәс, ул Юлдашҡа өр-яңы велосипед та алып бирҙе. Юлдаш күптән һораһа ла, «бәләкәсһең әле» тип алмаған баянды ла бер көн Өфөнән үҙе үк алып ҡайтты. Әле бөгөн бына эштән һуң машина менән өйгә ҡайтты ла:
135 Бында әле яңы төҙөлөп ятҡан йорттар ҙа күп ине. Ҡаланы ҡарап бөткәс, улар ҡырға ҡурғаш таҫма кеүек ялтырап ятҡан киң асфальт юл менән тауға ҡарай киттеләр. Ҡала артта ҡалды. Юлдың ике яғынан һанһыҙ күп скважиналар күренде. Буранбай ағай тағы:
Юлдаш оялышынан ер ярығына инеп китерҙәй булды. Етмәһә, атаһы:
136 атаһы: «Ҙурайган улым бар тип, мин уға промыслалар күрһәтеп йөрөгән булам тағы. Ә ул иҫәр малай икән», тип уйлап та ҡуйыр ине. Бынан һуң Юлдаш, өйгә ҡайтып еткәнсе, Ҡыҙырас тураһында ғына уйланы: «Алдаған бит, яуыз... Ал даҡсы... Бының өсөн уны хәҙер үк, бөгөн үк, тотоп, сырылдатып туҡмарға кәрәк ине... Өйҙә юҡ бит, яуызың...» — тип асыуланды ул.
Оҙаҡламай Ҡыҙырас та ауылдан ҡайтып төштө. Шул көндө үк Юлдаш янына йүгереп килеп тә етте. Үҙе элеккесә шундай уҡ алсаҡ, илгәҙәк, теремек. Әйтерһең, «нефть күле бар», тип Юлдашты һис тә алдамаған. Ул турала хатта иҫкә алмай ул, бар тип тә белмәй. Етмәһә, үҙен ауылда уның өләсәһенән яраттырған шикелле, бында ҡайтыу менән, Биби апайға ла оҡшарға өлгөрҙө ул. Әсәһе лә хәҙер, өләсәһе кеүек, Ҡыҙырасты маҡтап бөтә алмай. «Был Ҡыҙырас бигерәк алсаҡ малай. Көнгә нисә күрһә, шунса иҫәнләшә, берәй ярамаған эш эшләһә, тттунда уҡ ғәфү үтенә. Ә беҙҙең Юлдаш бигерәк ҡырыҫ. Ауыҙынан бер һүҙ сыҡмай», — тип зарлана. Бер көн хатта, йоҡларға ятҡас, Юлдаш әсәһенең ошо хаҡта атаһына һөйләп ултырғанын да ишетеп алды.
137 ғәфү үтен, тим, — тип һөйләй әсәһе. Атаһы, йылмая биреп, тыңлап тик кенә ултыра. Әсәһе тағы:
Әсәһе, шаяртып:
Юлдаш ауылда өләсәһенән ишеткән был һүҙҙәрҙе бөгөн атаһынан да ишетеүенә сикһеҙ ҡыуанды ла күңеленән: «Намыҫлы, ғәҙел, тоғро, ғорур... Еңел түгел, зато яҡшы... Мин гел шулай булырмын, атай. Бер ҡасан да, бер кемде лә алдамам... Бушты һөйләмәм... Иң батыр, иң тоғро, иң ғәҙел кеше булырмын... Йәме, атай... Йәме, өләсәй. Мин һеҙҙең кеүек булырмын... Йәме...» — тип ҡабат лай-ҡабат лай, бәхетле йылмайып йоҡлап китте. Иртәгеһен иртәнсәк тә ул күңеле күтәренке, көләс булып килеп уянды һәм, ашап-эскәс, бында килгәне 138 бирле беренсе тапҡыр, ҡаласа кейенеп, аҡ күлдәк, ҡара салбар кейеп, өр-яңы ҡыҙыл ебәк галстук тағып, жүктеу/скачать 2.46 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|