Зәйнәб Биишева Башҡортостан Республикаһы Мәғариф министрлығы тарафынан тәҡдим ителде
жүктеу/скачать 2.46 Mb.
|
|
76 тауышынан бөтә тирә-яҡ йәнләнеп, күңелләнеп киткән һымаҡ булды. Э үҙенең ғәжәп аҡыллы, ҙур түңәрәк күҙҙәре тауышына һис тә хас түгел рәүештә моңһоу, ҡайғылы ине. Быны күреп, Юлдаш иртәнсәк, үҙҙәре килеп төшкәс тә, сәй эсеп ултырған ваҡытта өләсәһенең әйткән һүҙҙәрен хәтерләне. «Уҙған йыл, килен үлеп киткәне бирле, Сәлмән бер ҙә мандый алмай әле. Гел моңая ла йөрөй. Яңынан кәләш ал тиһәк тә, тыңламай. «Миңә Көнбикәмдән башҡа бер кем дә кәрәкмәй», ти. Үлгән кешене ҡайтарып буламы ни, алйот, тип ҡарайбыҙ ҙа ни, булмай. Балалары ла үҫеп бөткән дә бит инде. Бына үҙенә ҡыйын шул... Бигерәк яратҡан икән шул киленде... Пар күгәрсен кеүек татыу йәшәгәйнеләр шул...» тип һөйләгәйне уның өләсәһе. Хәсән менән Сәлмән Юлдаштың ҡартатаһы менән бер туған бабайҙары ине. Юлдаш ошо хаҡта уйлаған арала, бабалары ҡартлыҡ менән йәшлек тураһында бер аҙ бәхәсләшеп алды. Хәсән бабай, «ҡартайҙым» тип, Сәлмән ағай, «һиңә ҡартайырға иртә әле», тип раҫларға тырышты. Ә Ибраһим бабай, күкһел күҙен мөлдөрәтеп, ап-аҡ мыйығы аҫтынан хәйләкәр генә йылмайып тик ултырҙы. Уның был ҡарашы һис шикһеҙ: «Әй, һеҙ әле икегеҙ ҙә ҡартлыҡтың ни икәнен белмәйһегеҙ... Белгәс, улай бик «ҡартмын» тип әйткегеҙ килмәҫ...» тигәнде аңлата ине. Юлдаш ҡарашын Ибраһим бабайҙан тағы Сәлмән ағайға күсерҙе. Сөнки был ваҡытта Сәлмән бабаһы көлә-көлә ниҙер һөйләй башлағайны инде.
77 һылары юртаҡ атта, ҡайһылары мотоциклда, ҡайһылары велосипед ярышында, йәки йыр, бейеү, көрәштә, ырғыу, һикереү, йүгереүҙә уҙырға әҙерләнә. Беҙҙә ул саҡта колхоз председателе булып Ҡотипов тигән бер ғәмһеҙ кеше эшләй ине. Әйтеп ҡарайбыҙ, ә ул бер ни менән дә ҡатнашырға теләмәй. «Беҙҙән башҡа ла ярышыусылар күп булырҙар әле», — ти ҙә ҡуя. Шул һәлкәү леге менән беҙҙә бөтә эште лә артҡа ҡалдырып, колхозды ҡарау һыҙландырып китте ул, бахыр...
Юлдаштың атаһы, һүҙҙең былай боролоп китеүе табынға күңелһеҙлек килтереүенән, хәҙер уның әсәһе лә, башҡалар ҙа һуғышта үлгән улдарын, яҡындарын иҫкә алып ҡайғырыша башлауҙарынан ҡурҡып:
Сәлмән ағай уйсан ғына көлә биреп дауам итте:
78
Бына шулай итеп, һабантуй була торған көндө беҙ өсәүләп, таң ҡараңғыһынан тороп, йәйәүләп китеп барҙыҡ. Теге ҡарышмал председатель, мәрхүм, тәки ат бирмәне бит. «Юҡ артынан йөрөмәгеҙ», тине. Беҙ ҙә үҙ һүҙле. Киттек. Юл буйы Хәмитте йырлатып барҙыҡ. Егетең башта бер аҙ тартыныңҡырап барһа ла, аҙаҡ, бөтә яланды яңғыратып, «Урал» көйөнә һалдырып ебәрмәһенме. Беҙ аптырап та ҡалдыҡ. Үҙебеҙҙең тоҡомдан бына тигән яңы бер йырсы етешкән дә баһа!.. Шулай итеп ул, ауыҙҙы бер асып алғас, беҙгә «Зөлхизә»не лә, «Ьандуғас»ты ла, тағы башҡа бик күп көйҙәрҙе лә йырлап ишеттерҙе. Тауышының көслөлөгөнә, моңлолоғона, күкрәгенең киңлегенә һоҡланып бөткөһөҙ ине уның... Шунда мин үҙемдең был ун алты йәшлек егеттән еңелгән легемде аңланым. Ул хәҙер минән бик күп көслө лә, матур ҙа йырлай ине. Шулай итеп, миңә был туйҙа ҡурай менән генә ҡатнашырға ҡалды. Йыр менән Хәмит ярышырға тейеш булды... Сәлмән ағай, һүҙенең ошо урынына еткәс, уйсан күҙҙәрен Хәмит ағайға текләп, оҙаҡ ҡына өндәшмәй ултырҙы ла:
79 та алдынғылыҡ алды. Беҙ ҙә үҙ колхозыбыҙҙың йөҙөнә оят килтермәнек. Хәсән ағай, ғәҙәте буйынса, көрәштә бөтәһен йығып, еңелмәҫ батыр булып ҡалды. Бынауы хәтле дәү кәүҙәле, таш билле баһадирҙы кем күтәреп һуға алһын һуң?! Сәлмән ағайҙың был һүҙенән һуң бөтәһе лә, Хәсән бабайға хөрмәт менән ҡарап, әҙәпле генә көлөшөп алды. Ә Юлдаш уның көйәнтә шикелле киң яурындарына, сүмес ҙурлыҡ йоҙроҡтарына ҡарап: «Их, уның кеүек баһадир булырға ине...» — тип уйланы.
Юлдаш, ошо урында уның һүҙен бүлеп:
Буранбай ағай янында ултырған Зөләйха әбей ейәненә:
80
Ул һүҙенең ошо урынында тағы бер аҙ тынып, уйланып ултырҙы. Башҡалар:
81
Сәлмән бабаһынан һуң Хәмит ағаһы йырланы. Уның тауышы айырата көслө, ысынлап та, бая Сәлмән бабаһы 82 һөйләгәнсә, бөтә майҙанды күмеп китерлек ярһыу моң менән тулы ине. Ул ҡурайҙы ла бик шәп, бығаса Юлдаш бер ҡасан да ишетмәгәнсә итеп тарта ине. Был кисте улар шулай һөйләшеп-йырлашып бик оҙаҡ ултырҙылар. Иртәгеһенә Юлдаштың атаһы ҡайтып та китте. Ләкин был кис мәңге онотолмаҫлыҡ булып Юлдаштың күңелендә ҡалды. Ул ошо кистә: «Ьин уҡыйһыңмы, эшләйһеңме йәки йырлайһыңмы, көрәшәһеңме, ни генә эшләһәң дә, уны бына ошо Хәсән, Сәлмән бабайҙар, Хәмит ағайҙар шикелле бөтә йәнең-йө- рәгең менән биреп башҡар. Шул саҡта гына ул һинең үҙеңә лә, кешегә лә шатлыҡ килтерер. Күңел һалмай, яратмай, тырышмай, ярты-йорто башҡарылған эштән бер кемгә лә ҡыуаныс та, файҙа ла юҡ» тигән хәҡиҡәтте аңланы һәм быны һәр ваҡыт иҫтә тоторға үҙ- үҙенә һүҙ бирҙе.
Юлдаштың күңелендә онотолмаҫ иҫтәлек булып ҡалған ул кискә ай ярым ваҡыт та уҙып китте. Хәҙер ауылда эштең иң ҡыҙыу сағы килеп етте. Бесән йыйып, эҫкертләнеп бөтөр-бөтмәҫтән, арыш өлгөргән. Колхозсылар хәҙер таңдан төнгә хәтле ҡырҙа — баҫыуҙа булалар. Ауылда көндөҙ бала-саға, ҡарт-ҡоронан башҡа бер кем дә күренмәй. Шуга ла Юлдаш менән Ҡыҙырас кеүек «эшһеҙ» малайҙарға көндөҙ бер ҙә йәм булмай. Ярай әле улар икәү. Юғиһә, бигерәк тә күңелһеҙ булыр ине. Сөнки бындай ҡыҙыу эш ваҡытында уларҙың йәштәштәре лә ҡул ҡаушырып өйҙә ултырмайҙар бит. Көстәренән килгәнсә, ололарға булышалар. Э улар — ҡунаҡ малайҙар. Шуға күрә эштәре лә юҡ. Дөрөҫ, бында килгәс тә, улар бер нисә көн утауға йөрөшөп алдылар. Ләкин күмәк ҡулға эш күпкә түҙәме ни? Бөттө лә китте. Э хәҙер инде бына улар эшләрлек эш тә юҡ. Дөрөҫөн әйткәндә, малайҙар уны бик үк эҙләмәйҙәр ҙә. Ни әйтһәң дә, ҡунаҡ кешеләр бит инде. Шуның өсөн улар бына, аяҡтарын болғай-болғай, баянан бирле ҡапҡа башында ултыралар. 83 Юлдаш менән Ҡыҙырас тәү башлап ошонда Юлдашты атаһы алып килеп ҡалдырып киткәндең иртәгеһенә осрашты. Юлдаш Ишембайҙан бында өләсәһенә, Ҡыҙырас Октябрьскиҙан апаһына ҡунаҡҡа килгән. Уларҙың икеһенең дә аталары нефтсе. Юлдаштың атаһы Буранбай ағай — инженер. Ҡыҙырастың атаһы Ғәли ағай — бөтә республикаға билдәле быраулау мастеры. Ҡыҙырас бәләкәс кенә йыуантыҡ буйлы, терпенең арҡаһы шикелле тырпайып торған сөм ҡара сәсле, күгәрсен йомортҡаһы кеүек сып-сыбар һипкел баҫҡан йомро битле, ҡош мороно шикелле бәләкәс кенә сәкәй танаулы, уяу, теремек малай. Уның күҙҙәре лә турғай күҙҙәре кеүек бәләкәс кенә лә йүгеректәр. Терһәктәре артҡараҡ сығып, тырпайыбыраҡ торған тос ҡулдары ла ҡайһы саҡта турғай ҡанаттарын хәтерләтеп ҡуялар. Хатта ул, йөрөгәндә лә, турғай шикелле ырғып, һикереп, осоп ҡына йөрөй. Бының өҫтәүенә Ҡыҙырас турғай булып бик оҫта сипылдай ҙа белә. Ул ғына ла түгел, малайың хәҙер бында һандуғас булып һайрарға ла, һабан турғайы булып сырылдарға ла өйрәнеп алды. Ул кистәрен, Һаҡмар буйына барып, ҡоштар һайрауын бик оҙаҡ тыңлап ултыра. Һандуғастар һайрауҙан туҡтап торған саҡта, Ҡыҙырас һайрарға тотона. Унан туғайҙағы бөтә ҡоштар уға ҡушылып һайрай башлай... Был ваҡытта уның ғына түгел, Юлдаштың ҡыуанысының да сиге булмай. Ҡыҙырас һәнәрле, шәп малай булып сыҡты. Шуға күрә уны Юлдаш бер күреүҙә үк оҡшатты һәм яратып хатта «Турғай» тип ҡушамат та бирҙе. Хәҙер Ҡыҙырасты ауылда бөтә малайҙар ҙа, Юлдаштың өләсәһе лә «Турғай» тип атап йөрөтә. Ҡыҙырас быға асыуланмай ҙа, үпкәләмәй ҙә. Был исем уға оҡшай ҙа шикелле. Сөнки: «Турғай, йә әле, һандуғас булып һайрап ал», — тиһәң, ул хәҙер ҡағынып, дәртләнеп һайрарға керешеп китә. Юлдашҡа күңелле була. Ул, дуҫының уңышына ҡыуанып, рәхәтләнеп көлә. Ә Юлдаш — Ҡыҙырастың киреһе. Ул буйға ла Ҡыҙырастан бер башҡа бейек. Өләсәһе уға: «Һиңә, улым, хәҙер ун икене түгел, ә ун биште биреп була. Атаҡ- атаҡ, ҡайҙа был тиклем ашығып үҫәһең һуң?» — тип бушҡа ғына аптырамай бит инде. Төҫкә лә ул Ҡыҙы 84 растан башҡасараҡ: оҙонса яңаҡлы, көмрөрәк ҡырлы танаулы, тулҡынланып торған ҡуңыр сәсле, уйсан түңәрәк күҙле. Уның ҡап-ҡара ҡалын ҡаштары ла, Ҡыҙырастыҡы кеүек, бармаҡ менән баҫҡан һымаҡ ҡыҫҡа ғына түгел, ә ҡарлуғас ҡанаттары кеүек ҡыйылып торалар. Яурындар киң, ҡулдар, өләсәһе әйтмешләй, көрәк кеүек. Холоҡ яғынан да ул Ҡыҙырас шикелле теремек, илгәҙәк түгел. Киреһенсә, артыҡ ауыр холоҡло, аҙ һүҙле. Ә йәшкә килгәндә, улар икеһе лә бер йылда тыуғандар. Быйыл июндә уларҙың икеһенә лә ун ике йәш тулып үтте. Етмәһә, икеһе лә, ошо яҙҙы дүртенсе класты тик отличноға ғына тамамлап, бишенсегә күскәндәр бит әле. Юлдаш өләсәһен ҡыуандырыр өсөн алып килгән «Маҡтау грамотаһын» Ҡыҙырасҡа күрһәтте лә инде. Тик Ҡыҙырас ҡына күрһәтә алманы. Ул уны алып килергә онотҡан. Ләкин Юлдаш уға шул көйөнсә лә ышанды. «Ошондай шәп малайҙың насар уҡыуы мөмкинме ни?» — тип уйланы ул. Уның менән осрашыуына ҡыуанып бөтә алманы. Ҡайһы саҡта Ҡыҙырастың ошо үткерлегенә, теремеклегенә һоҡланып: «Их, уның кеүек булһаң ине. Бындай егет бер ерҙә лә юғалмаясаҡ», — тип тә уйлап ала ул. Шуның өсөн бына уның менән иртәгә Уртаташҡа барырға батырсылыҡ итә лә инде. Юҡһа, бүтән бәләкәс малайҙар был утрауға барырға ҡурҡалар әле. Э улар бына ҡурҡмайҙар. Иртәгә унда барасаҡтар. Ҡыҙырас менән бергә булғас, Юлдаш ҡурҡыуҙы башына ла килтермәй. Етмәһә, бөгөн ул атаһынан хат алды. Атаһы уға: «Бөгөн-иртәгә барып, һине алып ҡайтам», — тип яҙған. Шулай булғас, иртәгә һис һүҙһеҙ Уртаташҡа барырға кәрәк. Уйланған эште ярты юлда ҡалдырырға ярамай ҙа баһа. Унда барыу тураһында улар быйыл йәй буйы хыялландылар бит. Күпме ҡыҙыҡлы пландар ҡорол до, күпме мауыҡтырғыс һүҙҙәр һөйләнде. Уртаташҡа барыу тураһында һөйләшмәгән бер генә көн дә булмағандыр. Шунан һуң нисек инде унда бармай ҡайтып китмәк кәрәк?! Булмай, әлбиттә. Улар иртәгәнән дә һуңға ҡалмай барырға тейештәр. Юлдаштың атаһының хаты әгәр кисә килгән булһа, улар унда бөгөн иртәнсәк үк киткән булырҙар ине. Ә хәҙер һис бер әҙерлекһеҙ китеп булмай. Нисек кенә бул 85 маһын, иртәнсәкте көтөргә тура килә. Кәмә табыу, аҙыҡ алыу мәсьәләһе лә шул иртәнсәккә бәйләнгән. Шуның өсөн улар бөгөн көндө үткәрә алмай, иртәнсәкте еткерә алмай, ҡапҡаны аяуһыҙ шагырлатып, аяҡтарҙы арҡыс- торҡос болғап тик ултыралар һәм бына инде әллә нисәнсе тапҡыр бер-береһенән:
Ә көн һаман үтмәй. Ҡыҙырастың инде йырламаған йыры, һөйләмәгән һүҙе ҡалманы тиерлек. Ул, ғәҙәтенсә, бөгөн дә үҙенең яратҡан ҡалаһы Октябрьскиҙы маҡтап алырға ла онотманы. Уның киң урамдары, мең урынлы кинотеатрҙары, мәңге фонтан атып торасаҡ скважиналары — бөтәһе лә тейешенсә тасуирланып, Юлдаштың күҙ алдына килеп баҫырлыҡ итеп һөйләнде, һәр бер маҡтау, ғәҙәттәгесә:
Уның Октябрьский тураһындағы һүҙен Юлдаш бөгөн айырыуса ҡыҙыҡһынып тыңланы. Сөнки Буранбай ағай баяғы хатында үҙен тиҙ арала унда күсерәсәктәрен дә яҙғайны. Шуға күрә лә ул бөгөн, Ҡыҙырас Октябрьскиҙы маҡтаған саҡта, ирекһеҙҙән: «Их, атайым мине тиҙерәк килеп алып ҡайтһын да, унда тиҙерәк күсһәк ине. Ҡыҙырас һөйләгәндәрҙең бөтәһен дә үҙ күҙем менән күрер инем», — тип бер нисә тапҡыр уйлап алды. Үҙҙәренең ошо арала унда күсеп барасаҡтарын әйтеп, Ҡыҙырасты ла ҡыуандырғыһы килде. Тик Ҡыҙырас барында уға һүҙ тейәме һуң? Юлдаш был турала бик һәйбәт кенә итеп һүҙ башларға йыйынып ҡына бөткәндә, Ҡыҙырас йә берәй мәрәкә һүҙ һөйләп, йә ҡысҡырып йырлап ебәрә. Әле бына тағы Юлдаш ауыҙын асҡас туҡталып ҡалды. Сөнки Ҡыҙырас, ҡағынып-һуғынып, һабан турғайы булып сырылдарға тотондо. Шундай ирмәк һайрауҙы тыңламай, нисек хәбәр һөйләп ултырһын инде Юлдаш? Булмай. Ҡыҙырастың һайрау ын ул түгел, ана ҡапҡа янында әлһерәп ятҡан һунар эте Ыласынға 86 хәтле, күҙен ҡырын-мырын ҡарап, кинәнеп тыңлап ята бит. Хатта анауы, оҙон ботло, тәңкә хәтле генә һары ҡанатлы, бер өйөр себештәрен эйәртеп, урамда ем сүпләп йөрөгән сыбар тауыҡ та уға ҡушылып:
Шулай итеп, был уйын да һәйбәт кенә тамамланды. Ә көн һаман иртә ине әле. Ахыр, Юлдаш түҙмәне:
Ҡыҙырас ихлас риза булды. Ьирәк-мирәк кенә булһа ла, унда барып, ҡымыҙ эсеп ҡайтырға бик ярата ине ул. Улар, яурындарынан ҡосаҡлашып, үлән баҫҡан тар һуҡмаҡ буйлап ниндәйҙер бер күңелле маршҡа йырлай- йырлай, тауға менеп киттеләр. Ә тау аръяғында, һаҡмар буйында, колхоздың фермалары, баҡсалары, умарталығы урынлашҡайны. Юлдаштың еңгәһе Гөлйөҙөм шунда, дебет кәзәләре фермаһында, өләсәһе Зөләйха әбей йылҡысылыҡ фермаһында эшләй. Ә ағаһы Кинйәбай — комбайнсы. Ул хәҙер баҫыуҙа арыш ура. Ҡыҙырастың апаһы менән еҙнәһе — тракторсылар. Улар ҙа көнөн-төнөн тип әйтерлек баҫыуҙа булалар. Шуға күрә Юлдаш менән Ҡыҙырас хәҙер күп ваҡыт, ауылда йәм тапмай, фермалар араһында ҡыҙырып йөрөйҙәр ине. 87 Бына әле улар тирләп-бешеп һаҡмар буйына еттеләр ҙә иң элек йөҙә-сума һыу инеп алдылар. Унан, Ьаҡмар аръяғына сығып, уның йүкә, муйыл ағастары менән әйләндереп алынған бер бөгөлөндә урынлашҡан умарталыҡҡа барып сыҡтылар һәм, ҡыуаҡ артына боҫоп, Ибраһим бабайҙың эшен оҙаҡ ҡына күҙәтеп торҙолар. Ул, битенә иләк һымаҡ битлек кейеп, ҡулына төтөнлөк тотоп, умарта янында ниҙер эшләп маташа. Бал ҡорттары уның баш осонда өйөрмә кеүек өйөрө лә, геүләп тора ине. Ҡыҙырас быны күреп, ҡыуанып:
Бал ашағыһы килеүҙән ул, тамшанып, хатта төкөрөгөнә сәсәп ҡуйҙы. Тик Юлдаш ниңәлер ҡарышты.
жүктеу/скачать 2.46 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|