Саяси партиялардың қаржылық қызметін құқықтық реттеу

Ресейлік зерттеуші Юдин Ю.: «Ақша мен саясаттың өзара байланысы – мемлекеттіліктің барлық даму кезеңдеріндегі саяси өмірге тән құбылыс. Қазіргі демократиялық мемлекеттің орнауы және дамуына байланысты бұл байланыс одан әрі күшейе түсті» - деп атап өтеді [17. 144 бет]. Оның пікірі бойынша, демократияның және оның саяси партиялар, сайлаулар, өкілді мекемелер сияқты негізгі институттарының конституциялық механизміндегі негізгі қиындық олардың қаржыландырылуында жатыр.

Баглай М. саяси партиялардың қаржылық қызметін заңдық тұрғыдан реттеу қажеттілігін үш жағдаймен түсіндіреді: «Бірінші себеп, ол саяси партиялардың қосымша қаржы көздерін іздеуге мәжбүр еткен, сайлау технологияларының айтарлықтай күрделенуі. Екінші себеп, ол «саяси инвестицияларды» дүниеге әкелген бизнестің саяси белсенділігінің өсуі. Бұл депутаттық мандаттарды ашық сатып алуға, партиялар үшін мүмкіндіктер теңдігі демократиялық қағидасын тікелей бұзуға алып келе жаздады. Үшінші себеп, ол билік институтына нұқсан келтіретін элитаның көлемді жемқорлыққа батуы» [4. 179 бет].

Саяси партиялардың қызметінің мұндай криминалдануы жалпы алғанда демократияның және оның бір институты болып табылатын саяси партияның дағдарысына алып келер еді. Сондықтан да, отандық заңнаманың қарастырылып отырған мәселеде белгілі бір тәртіп орнатуға ұмтылуын дұрыс түсінген жөн.

Саяси партиялардың қызметінің қаржылық қырларын құқықтық реттеу және оны өмірге енгізу қажеттілігі, салыстырмалы түрде алғанда кешірек 1960 жылдардың ортасынан бастап (1966 – Дания,Швеция; 1967 – ГФР; 1969 – Финляндия; 1974 – Италия, 1988 - Франция және т.б.) жүргізілді. Кеңестер Одағында мұндай реттеу барлығымызға түсінікті себептер бойынша жүргізілмеді.

Қазіргі жағдайда, партияны қаржыландыру сұрақтарын реттейтін нормалардың қалыптасуы маңызды құқықтық институтты білідіреді және осы нормалар Қазақстанның барлық партиялық жүйесіне ықпалын тигізеді.

Саяси партиялар туралы заң бұл мәселеге ерекше мән береді. Мысалы, Заңның 18-бабына сәйкес, саяси партиялардың ақшалай қаражаттары: 1) мүшелік жарнадан; 2) азаматтар мен мемлекеттік емес ұйымдардың қайырмалдықтарынан; 3) кәсіпкерлік қызметтің кірістерінен құралады.

Алғашқы екі қайнар көз саяси партиялардың жеке қаражаттары санатына жатады. Қазақстан заңнамасында олардың құқықтық реттелу дәрежесі аса көп емес.

Ал, саяси партиялардың кәсіпкерлік қызметтен түсетін кірісі біршама өзгешелеу реттеледі. Заңды тұлға мәртебесіне ие саяси партиялар басқа заңды тұлғалар сияқты мүліктік құқықтарға ие. Мысалы, қоғамдық бірлестіктер туралы Заңның 20-бабына сәйкес, олар кәсіпкерлік қызметпен айналыса алады, себебі, бұл оларға өздерінің жарғылық мақсаттарына жетуге көмектеседі. Сонымен бірге, заң партияларды коммерциялық емес ұйым деп жариялайды, себебі олардың стратегиялық мақсаты – ол, елдегі саяси билікке қол жеткізу. Осыған орай, саяси партиялардың кәсіпкерлік қызметтен түскен табысы олардың мүшелерінің арасында емес, тек қана жарғылық мақсатқа жетуі үшін қолданылуы тиіс. Мұндай ереже, партияны қаржыландыратын өзге қайнар көздерге де қатысты қолданылады. Ақшалай қаражаттарды тек қайырымдылық мақсаттарда (әлеуметтік көмек, білім, халық денсаулығын, қоршаған ортаны қорғау) пайдалануға рұқсат беріледі.

Партияларға кәсіпкерлік қызметпен еркін айналысуға рұқсат беру, біздің еліміздегі демократиялық өзгерудің маңызды жетістігі болып табылады, себебі, бірқатар мемлекеттерде партияларға қандай да бір коммерциялық қызметпен тура немесе жанама айналысуға заңмен тыйым салынған (Египет, Эфиопия, Беларусь).

Қазақстандық саяси партиялар өзге де заңды тұлғалар сияқты меншік құқығына толық ие. Саяси партияның меншігінде жарғыда қарастырылған қызметін материалдық қамтамасыз етуге қажетті объектілер болады.

Саяси партияның және оның құрылымдық бөлімшелерінің (филиалдары мен өкілдіктері) мүлкінің иесі ретінде саяси партияның өзі табылады. Ал оның мүшелерінің партияның материалдық құндылықтарына қатысты ешқандай құқықтары жоқ.

Жоғарыда келтірілгендерден байқайтынымыз, партиялардың кәсіпкерлік қызметін реттеу жалпы сипатқа ие. Заңда бұл мәселеге байланысты нақты, тікелей шектеу жоқ. Осы жағдай болашақта партиялардың ірі қаржылық-өнлірістік топтармен тығыз байланыс орнатуына және елде саяси коррупцияның орнауына алып келуі мүмкін.

Саяси партиялардың қаржылық қайнар көздерің ішінде жекелей қаржыландыру ерекше орын алады. Оларға Қазақстан Республикасы азаматтары мен үкіметтік емес ұйымдарының қайырмалдықтары жатады (18 б. 1-бөл).

Әлемдік тәжірибе жекелей қаржыландыруды қайнар көзіне және көлеміне байланысты шектеу қолданылады.

Қаржыландырудың тыйым салынған түріне шетелден қаржыландыру жатады. Мысалы, қазақстандық заң, саяси партияларға шет мемлекеттерден, шетелдік заңды тұлғалардан және халықаралық ұйымдардан, шетелдіктерден және азаматтығы жоқ адамдардан, шетел қатысатын заңды тұлғалардан қайырмалдық алуға тыйым салады. Себебі, шетелден қаржыландыру мемлекеттің ішкі ісіне араласы ретінде бағалануы мүмкін. Әйтесе де, бірқатар мемлекеттерде белгілі бір талаптарды сақтаған жағдайда мұндай қайырмалдықтарға рұқсат беріледі (Болгария, Греция, Испания, Канада, Конго, Мексика, ГФР).

Отандық құқықтық ғылымда осыған байланысты біртекті көзқарас жоқ. Мысалы, Чеботарев А. партияның қаржылық мәселесіне араласпауды, шетелден қаржыландыруға рұқсат беруді ұсынады [63. 88 бет]. Біздің пайымдауымызша, бұл елдің тәуелсіздігі мен ұлттық мүдделеріне нұқсан келтіруі мүмкін.

Отандық саяси партиялар діни бірлестіктер мен қайырымдылық ұйымдарынанан қаржы алмауы тиіс (18-б 2-бөл. 5-т.). Бұл ереже, мемлекетіміздің зайырлы сипатына байланысты пайда болған, оның үстіне, Қазақстан халқының конфессиялық құрамын да ескеру қажет. Біздің жағдайда, діни ұйымдарды саяси аренаға жіберу, тұрақсыздандырғыш факторы рөлін ойнауы мүмкін.

Иесі көрсетілмеген қайырмалдық жасауға тыйым салу, партияларды қаржылық бақылаудың тиімділігін арттырады. Осы әдіспен, тыйым салынған қаржы көздерін заңсыз пайдалануға жол берілмейді және партия қорына түскен ірі сомалардың заңдылығын қамтамасыз етеді. Кез келген қайырмалдық құжатталуы тиіс және оның қайнар көзі көрсетілуі қажет.

Сондай-ақ отандық заң, қайырмалдық көлемінің шегін белгілемеген. Мысалы, француздық 1988 жылғы «Саяси өмірдің қаржылық жариялылығы туралы» Органикалық заң қайырмалдықтың көлемін жеке тұлғалар үшін 20 000 франк, заңды тұлғалар үшін 50 000 франк деп белгілеген [52. 258 бет]. Мұндай шектеулер саяси партиялардың белгілі бір өндірістік немесе қаржылық топтардың ықпалында кетуіне жол бермеу мақсатында жасалынған. Біздегі саяси партиялардың материалдық инфрақұрылымының әлсіз екендігін ескерсек, Қазақстанда мұндай шектеулерді енгізу әзірге ертерек деп қорытынды жасауға болады.

Қазіргі күндегі саяси партиялар туралы шетелдік заңнамалардың дамуына негіз болған олардың мемлекеттен қаржыландыруы еді. Бұған себеп болған, олардың азаматтық қоғамның дамуы үшін қажетті институтқа айналуы. Қазақстан әзірге партиялардың мемлекеттен қаржылай көмек алуына тыйым салған мемлекеттердің қатарында (Қазақстан Республикасы Конституциясының 5-бабының 2-бөлігі).

Атап өту керек, бұл норма Конституциялық Кеңестің қарауында талқыланған еді. Өзінің 1997 жылғы 29 сәуірдегі № 8/2 «Қазақстан Республикасы Конституциясын 5-бабының 2-бөлігін ресми түсіндіру туралы» қаулысында, Конституциялық Кеңес бұл норманы: қоғамдық бірлестіктерді мемлекеттік қаржыландырудың кез келген нысанына тыйым салынады деп түсіндірген [81]. Қаулыға сәйкес, саяси партияларды мемлекеттің республикалық немесе жергілікті бюджеттен, тікелей немесе жанама қаржыландыруына, материалдық көмек көрсетуіне тыйым салынады.

Қазақстандағы саяси партияларды мемлекеттік қаржыландырудан бас тарту әлемдік тәжірибедегі ерекше жағдай болып табылады. Осыған орай, отандық конституциялық- құқықтық ғылымда бұл мәселе өзекті болып тұр. Саяси партияларды мемлекеттік қаржыландыруға байланысты пікірлерге жүргізілген талдау, бұл проблеманың шешімінің әртүрлі жолы бар екендігін көрсетті.

Мысалы, Сман А., егер шет мемлекеттің тәжірибесіне жүгініп, бұл ауыртпалықты мемлекеттің мойнына ілсек, біздегі саяси партиялардың санының көптігіне байланысты, ол қаржылық көмек үлкен сомаға айналуы мүмкін, деп пайымдайды. Оның үстіне, бюджеттік ақшаны өзара бөлісетін саяси партиялар, мемлекеттен берілетін дотацияның бір бөлігін жоғалтпау мақсатында, жаңа саяси партиялардың құрылуына мүмкіндігінше кедергі жасайтын жағдай туындауы мүмкін. Өз кезегінде бұл, азаматтардың саяси партияларға бірлесуі арқылы өз құқығын жүзеге асыруына кедергі жасайды [82].

Ю. Булуктаевтің пікірі бойынша мемлекеттік қаржыландыру кезінде партияның мемлекетке тәуелді болуы мүмкіндігі туындайды. Бірақ бәрібір түбінде, партияның фундаметальды құндылығы артып, оның материалдық мәселелерін шешуді мемлекет өз мойнына алады. Бірақ, мұндай қадамға, толыққанды партиялық жүйесі және іргелі экономикасы бар ел ғана бара алады. Ал Қазақстанда, бұл өзгеріске бюджеттен артық табылмауы да мүмкін [83].

Алайда, көптеген ғалымдар партияларды мемлекеттің қаржыландыруын позитивті тұрғыдан бағалайды. Мысалы, С. Дьяченконың пікірі бойынша, саяси партияларды мемлекет тарапынан қаржыландыруға тыйым салу даулы мәселе болып табылады, себебі, олардың белсенділігі материалдық жағдайына тікелей байланысты. Олар азаматтық қоғамның бір институты болып қалыптасуына бұл тікелей әсер етеді және мемлекет оған мүдделі болуы тиіс [84]. Кейбір авторлар мемлекеттік қаржыландырудың тиімділігін негіздеп қана қоймай, отандық партияларға қаржылай көмектің нақты талаптары мен бағыттарын ұсынады [85].

Біздің ойымызша, мемлекеттің көрсететін көмегін, саяси партияларға өз функцияларын жүзеге асыру үшін берілген кепілдік деп қарастыру керек. Яғни мемлекеттік қаржыландыру партиялардың саяси бәсекелестікте тең емес мүмкіндіктерін, олардың белгілі бір топтарға тәуелділігін азайтуға алып келеді. Сонымен бірге, партия қызметінің барлық қырын қаржыландыру керек десек, қателескен болар едік.

Егер мемлекет саяси партиялардың өз фукцияларын жүзеге асыруына көмектесу керек деп пайымдасақ, онда қазіргі жағдайда, қажетті көмек ретінде, партияларды сайлау процесі кезінде материалдық қолдауды атауға болады. Себебі, сайлау саяси партиялардан ең көп шығынды талап етеді. Әсіресе, пропорционалды сайлау жүйесін қолдану кезіндегі саяси партиялардың сайлау шығындарын қаржыландыру проблемасын атап өту қажет. Осы жерде, Германияның Федеративті Конституциялық Сотының осы сұрақ бойынша объективті түрде жасалынған арнайы қорытындысын келтіруге болады: «Сайлауды өткізу саяси міндет болғандықтан және мемлекет оны өткізуде партияларға ерекше орын бөлгендіктен, мемлекет қаржысы тек сайлауды дайындауға емес, сонымен бірге оны ұйымдастыру мен өткізуге қатысатын партияларға да жұмсалуы қажет» [4. 181 бет]. Бұл қорытынды көппартиялылықты қалыптастырып жатқан біздің еліміз үшін де пайдалы. Себебі, еліміздегі саяси партиялардың әлсіз материалдық жағдайы, оларға жалпыұлттық масштабта сайлауды қаржыландыруға мүмкіндік бермейді.

Алайда, бұл мәселені өте абайлап шешу қажет. Қаржылық қолдау механизмі саяси партияларды мемлекетке тәуелді етпеуі тиіс. Сонымен бірге, дамыған демократиялық мемлекеттердің прогрессивті тәжірибесін пайдалану қажет.

Қазіргі күні мемлекеттік қаржыландырудың үш модельін атап өтуге болады:

«Бірінші модельде – тек Парламентте орын алған партиялар ғана қаржыландырылады, ал соманы бөлу мандат санына байланысты жүргізіледі (Дания, Болгария, Фннляндия, Швеция). Бұл модель парламенттік партиялардың қалыптасуына және олардың фракциялық қызметінің белсенді жұмыс істеуіне жағдай туғызады. Алайда, бұл модельдің кемшілігі, сайлауға қатысқан партиялардың көпшілігі Парламентте орын ала алмайтындықтан, олар материалдық көмексіз қалады.

Екінші модельге сәйкес, мұнда да тек Парламентте орын алған партиялар қаржыландырылады, бірақ субсидиялар сайлауда иеленген дауыс санына байланысты бөлінеді (Бельгия, Испания, Кипр). Мысалы, Бельгияның 1989 жылғы заңына сәйкес (1991 жылы өзгертулер енгізілген), жоғары не төменгі палатада бір мандатқа ие болған партия, өзіне берілген әрбір дауыс үшін субсидия және белгілі бір қаражат көлемін алып отырады. Бұл модель Парламентте мандат алмаған партияларды қаржыландыруды қарастырмаса да, олардың сайлаушылар арасындағы ықпалын есепке алады.

Жоғарыда қарастырылған модельдер кез келген сайлау жүйесінде ең беделді партияларды қаржыландыруды көздейді. Алайда, бұл модельді қолдану жаңа саяси партиялардың пайда болуына және дамуына қатер төндіреді.

Үшінші модель кезінде, сайлауға қатысқан және белгілі бір талаптарды орындаған саяси партиялардың барлығына, олардың Парламентте орын алу-алмауына байланыссыз, субсидиялар бөлінеді (Австрия, Греция, ГФР, Франция, Чехия). Мысалы, 1990 жылы 15 қаңтарда қабылданған француздық заң бойынша, саяси партияларды қаржыландыру үшін бөлінетін кредиттің сомасы екіге жарылады: бірі – сайлау нәтижесі бойынша қаржыландыруға арналған, екіншісі – Парламентте орын алған партияларды қаржыландырады. Біріншісі, сайлауда 75-тен кем емес кандидаттар санын ұсынған (1993 жылдан - 50) барлық партиялардың арасында иеленген дауыс санына байланысты бөлінеді. Соманың екінші бөлігі иеленген мандат санына сәйкес бөлінеді» [17. 170 бет].

Мемлекеттік қаржыландырудың бұл моделі өзінің мақсаттарына сай келеді. Ол әртүрлі саяси күштердің және ағымдардың еркін дамуы мен бәсекелестігіне жол ашады және жаңа саяси партияларды қолдаумен қамтамасыз етеді.

Жоғарыда келтірілгендерді қорытындылай келе қазақстандық партиялық жүйені тоқырауға ұшыратып алмас үшін, сайлауға қатысатын барлық партияларды Парламентте орын алу-алмауына байланыссыз қаржыландыру керек деп ойлаймыз. Сайлау шығындарына берілетін субсидия көлемі олардың сайлауда иеленген дауыс санына байланысты анықтау қажет. Қаржылық ағыстың келесі бағытын, елдің жоғары заң шығарушы органында орын алған партияларға, иеленген мандат санына сәйкес анықтау керек.

Осының нәтижесінде мемлекеттік қаржыландырудың субъектілері болып, бір мандатты округтен түскен кандидаттар ғана емес, сонымен бірге, сайлаудың пропорционалды жүйесінің элементтерін енгізу негізінде саяси партиялар да табылады.

Саяси партиялардың қаржылық бастауларының және шығындарының әралуандылығы, олардың қаржылық қызметіне бақылау орнату қажеттігін туғызады.

Осыған орай, саяси партиялардың салық органдарына өздерінің қаржылық қызметі туралы, заңмен белгіленген мерзім мен көлемде есеп беріп отыру міндеттілігі қарастырылған. Бұл жағдайда, саяси партиялар туралы Заң қай «заң» белгілегендігін ашып көрсетпейді. Сірә, бұл жерде заңды тұлғалардан кірісі туралы жалпы есептілікті талап ететін салық заңнамасы айтылса керек.

Қазақстан Республикасның қазіргі заңы, әзірге сайлауда қолданылатын арнайы қаржылық бақылау жүйесін қарастырады. Ол Қазақстан Республикасының «Сайлау туралы» Заңымен және Орталық сайлау комиссиясының 1999 жылғы 7 тамыздағы «Парламент Мәжілісі депутаттарын сайлау кезінде сайлау қорының қаржыларын жұмсау және оларды пайдаланғаны туралы есеп беру жөніндегі» Қаулысымен бекітілген [78].

Сайлауалды насихаттарын жүргізу үшін саяси партиялар мемлекеттік тіркеуге жататын сайлау қорларын құра алады. Сайлау қорындағы ақша көлемі сайлау туралы заңның ерекше бөлімінде белгіленген көлемнен аспауы тиіс. Олай болған жағдайда артық қалған бөлігі иелеріне қайтарылады. Төлем иесі көрсетілмеген қайырмалдықтар республикалық бюджетке аударылады.

Сайлау қорын құрайтын ақша қаражаттары партиялық тізімді тіркеген тиісті сайлау комиссиясының банк мекемелерінде ашқан арнайы есеп-шотына аударылады. Банктер өз кезегінде, комиссияларға есеп-шотқа келіп түскен қаражат жайлы, олар түскен күннен бастап үш күн ішінде ақпарат беріп отырады.

Саяси партия өзінің сайлау қорына түскен қаржының және оның жұмсалуының есебін жүргізуі тиіс. Есеп күні, сомасы (теңгелей), осы қаржыны аударған заңды немесе жеке тұлғаның атауы көрсетілген әрбір төлемге жүргізіледі. Шығыстар реестрінде: қаражаттың түскен күні, қаржат сомасы, қаражат жұмсалған шара, қаражаттың түскендігі және жұмсалғаны туралы құжат (чек, квитанция, акт және т.с.с.) көрсетіледі.

Арнайы уақытша есеп-шот бойынша жүргізілетін қаржылық операциялар сайлаудың алдындағы күннің 18. 00 сағатында тоқтатылады.

Сайлау нәтижесін қорытындылағаннан кейін бес күннен кешіктермей, саяси партиялар сайлау комиссиясына сайлау қорындағы қаржыны пайдаланғаны туралы есеп берулері тиіс.

Егер ақша қаражаттары сайлау кампаниясына толық жұмсалмаған болса, олардың үштен екісі – республикалық бюджетке, үштен бірі – партияның өзіне қайтарылады. Саяси партияның қаржылық талаптарды бұзуы, партиялық тіркеудің күшін жоюға, ал сайлаудан кейінгі екі апта ішінде – сайлауды заңсыз деп тануға алып келеді.

Сөйтіп, сайлау қорларындағы ақша қаражаттарына бақылауды тиісті сайлау комиссиялары мен банк мекемелері жүргізеді. Оның үстіне, комиссияның өтініші бойынша қаржылық бақылауды өздерінің өкілеттігі шегінде мемлекеттік органдар да жүргізеді.

Саяси партиялардан бір мандатты сайлау округі бойынша түсетін кандидаттарды мемлекеттік қаржыландыру кезінде, қаржылық бақылауды сайлау комиссияларымен қатар республикалық бюджеттің орындалуын бақылайтын Есеп комитеті де жүргізеді.

Жоғарыда келтірілгендерден түйетініміз, сайлау кезінде партияларға қаржылық бақылау жүргізу механизмі мұқият реттелген және қаржылық міндеттемелерді бұзғаны үшін оларға бірқатар қатал санкцияларды қарастырылған.

Алайда, партия қызметі тек сайлауға қатысумен шектелмейді. Партия қызметінің қаржы талап ететін басқа маңызды бағыттары да бақылауды қажетсінеді. Қаражаттар заңмен тыйым салынған шараларды өткізуге жұмсалуы мүмкін. Осыған орай, шет мемлекеттердің тәжірибесіне сүйене отырып, тұрақты қаржы бақылауын қамтамсыз ететін арнайы орган құру қажет. Оның құрамына мемлекеттік органдар мен тіркелген саяси партиялардың өкілдері енуі тиіс. Тек осындай жағдайда партиялардың қаржылық қызметін бақылаудың объективтілігі қамтамасыз етіледі.

Саяси партиялардың қаржылық аспектілерін қарастырудың нәтижесін қорыта келе, көрсетілген көптеген проблемаларын шешу үшін, партиялардың қаржылық қызметінің «мөлдірлігін» қамтамасыз ететін және елдегі көппартиялықтың тиімді дамуына жағдай туғызатын құқықтық сипаттағы кешенді бағдарлама қажет деп айтуға болады. Оның ішінде, басым мақсат болып пропорционалды тәртіп бойынша сайлауға қатысатын партияларды мемлекеттік қаржыландыру табылуы тиіс.

Қорытынды
Демократиялық бастауларға негізделген саяси жүйенің тиімді жұмысы, саяси партиялардың қоғамдық және мемлекеттік өмірге араласуынсыз мүмкін емес. Олар әлеуметтік топтардың ұстанымын жүзеге асыратын және азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекеттің арасын тікелей байланыстыратын ең қолайлы өркениетті құрал болып табылады.

Партиялар әртүрлі әлеуметтік топтардың мүдделерін анықтау, негіздеу және білдіруді жүзеге асырып қана қоймай, сонымен бірге, осы мүдделерді біріктіру арқылы қоғамның жалпыұлттық консолидациясына жол ашады. Кез келген мемлекеттегі демократиялық даму деңгейін нақ осы саяси партиялар анықтайтыны белгілі.

Кез келген ғылыми зерттеу қандай да бір құбылысты, өзі маңызды деп есептейтін қырынан қарастырады. Құбылысты барлық қырынан есептеу, бір ғылыми еңбектің шеңберінде мүмкін емес. Осы бітіру жұмысында саяси партияларды құқықтық қырынан зерттеуге қадам жасалды. Егер шет мемлекеттерде саяси партиялардың институционализациясы XX ғасырдың ортасынан басталса, бізде бұл процесс XX ғасырдың аяғынан бастап қана жүре бастады. Осы сәттен бастап партиялар құқықтық құбылыс белгілеріне ие болды және тиісті зерттеуді қажет ете бастады.

Саяси партиялардың қазіргі күнгі анықтамасы да әртүрлі. Қазақстан Республикасының конституциялық-құқықтық дамуының ерекшеліктерін және шет мемлекеттердің құқықтық тәжірибесін ескере отырып, бітіру жұмысында бұл құқықтық институтқа жеке анықтамамызды бердік. Сонымен саяси партия дегеніміз демократиялық жолмен, мемлекеттік деңгейде саяси билікке жетуге және оны жүзеге асыруға ұмтылатын немесе соған қатынасатын, халықтың белгілі бір бөлігінің саяси еркін білдіретін, қоғамдық мемлекеттік процестерге ықпал етуді көздейтін пікірлестердің идеологиялық негізде құрылған, ерікті, тәуелсіз, қоғамдық бірлестігі.

Саяси партиялардың конституциялық құқықтық мәртебесін зерттеу барысында аталған институттың келесі белгілері анықталды:

1. аталған институттың, яғни саяси партияның құқықтық мәртебесін зерттеу кезінде, қоғам мен мемлекеттегі партияның алатын орнын және рөлін белгілейтін институттар тобын қамтитын кешенді сипатқа ие екендігі анықталды. Партиялардың құқықтық мәртебесінің мазмұнын құқыққабілеттілік, құқықтық қағидалар, құқықтар мен міндеттер, құқықтық кепілдіктер және құқықтық жауапкершілік құрайды;

2. партиялардың құқықтық мәртебесі оны құрайтын арнайы құқықтық нормалардың ішкі бірлігімен және Қазақстан Республикасы конституциялық құқығының өзге институттарымен өзара байланыста болатындығымен сипатталатын, Қазақстан Республикасы конституциялық құқығының жеке бір құбылысын білдіреді. Партиялардың құқықтық мәртебесін жеке бір құбылыс ретінде қалыптастыру, қоғамдық бірлестіктердің ерекше түрі болып табылатын партияның құқықтық жағдайын реттеу проблемасын шешу қажеттігінен туындаған. Аталған проблеманы қоғамдық бірлестіктер шеңберінде шешу мүмкін емес. Сондықтан да саяси партияларды жеке бір институт ретінде бөліп алу бүгінгі күннің қажеттілігі;

3. партиялардың құқықтық мәртебесін біз конституциялық құқықтың ұжымдық субъектілерінің құқықтық мәртебесінің бір түрі ретінде және қоғамдық бірлестіктердің құқықтық мәртебесінің бір түрі ретінде қарастырдық;

4. саяси партиялар институтының іргетасы болып партиялардың жағдайы мен орны, олардың өз құқықтарын жүзеге асыруының қағидалары мен кепілдіктері сияқты элементтерінің мазмұнына ықпал жасайтын қоғамдық бірлестіктер институты табылады.

Сонымен, партиялардың конституциялық құқықтық мәртебесі конституциялық құқықтың жеке бір саласы ретінде қарастырылуы мүмкін және оның құқықтық мәртебесі арнайы заңның көмегімен анықталады.

Осыған орай, бітіру жұмысында республиканың егемендік алу кезеңіндегі саяси партиялардың конституциялық базасының даму динамикасы және қоғамның демократиялану тенденциясын белгілейтін құқықтық реформалардың одан арғы кезеңдері мұқият зерттелінді. «Қазақстан Республикасының Мемлекеттік егемендігі туралы» Декларацияның (25.10.1990), «Қазақстан Республикасының Мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» Конституциялық Заңының (16.12.1991), Қазақстан Республикасының 1993 және 1995 жылдардағы Конституцияларының ерекше рөлі және «Қоғамдық бірлестіктер туралы» (31.05.1996), «Саяси партиялар туралы» (15.07.2002),«Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы» (28.09.1995), «Қазақстан Республикасының Парламенті және оның депутаттарының мәртебесі туралы» (16.10.1995) Қазақстан Республикасы Заңдарының маңыздылығы атап өтілді. Саяси партиялардың конституциялық құқықтық институты нақ осы заңдық актілерде көрініс тапты.

Бітіру жұмысында саяси партиялардың Қазақстанда құқықтық институт ретінде қалыптасуының кезеңдері де қысқаша қарастырылып өтті.

Бітіру жұмысының екінші бөлімінде саяси партиялардың ұйымдасуы мен қызметінің әртүрлі аспектілерін реттейтін заңдық база қарастырылды және сыни тұрғыдан бағаланды. Шет мемлекеттердің заңдық тәжірибесі салыстырмалы құқықтық талдау шеңберінде пайдаланылды, сондай-ақ партиялық заңнаманы одан әрі жетілдіру мәселелері бойынша қазақстандық және шет елдік заңгерлер мен саясаттанушылардың тәжірибелік ұсыныстары ѕәм сыни ескертпелері зерттелді.

Қазақстан саяси партиялардың құрылу еркіндігін құқықтық реттеуді жүзеге асыра отырып, аталған міндетті елдің саяси дамуының нақты жағдайын ескере отырып шешеді. Саяси партияны құрудағы азаматтық мәселесі, партияларға әскери қызметшілер мен органдардың қызметкерлерін, судьялардың кіруіне заңмен тыйым салу мәселесі, сондай-ақ мақсаттары немесе іс-әрекеттері Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысын күштеп өзгертуге, тұтастығын бұзуға, мемлекеттің қауіпсіздігіне нұқсан келтіруге, әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, діни, тектік-топтық және рулық араздықты тұтатуға бағытталған саяси партияларды құруға тыйым салу мәселесі және т.б. осы ғылыми еңбекте талқыланды.

Сондай-ақ ғылыми еңбекте саяси партияларды заңдастыру процедурасына да тиісті назар аударылды. Саяси партияларды құрудың әлемде қолданылатын түрлеріне Қазақстан үшін қолайлысы және демократия талаптарына сай келетіні ретінде келісімсіз-ақ құрылушы тәртібі анықталды.

Партия қызметін мәжбүрлеп тоқтатудың бітіру жұмысында қарастырылған негіздері партияның заңсыз қызметіне тыйым салуға және қоғамның саяси жүйесінің тұрақтылығын сақтауға бағытталуы тиіс. Осыған орай біздің пікірімізше, Парламент Мәжілісінің сайлауына қатарынан екі мәрте қатыспау партияны таратуға алып келеді деген негіздің күшін жою керек. Себебі, республикада қолданылатын қазіргі құқыққа сәйкес, саяси партияның кез келген сайлауға қатысуы ерікті болып табылады және ешкім де оларды мәжбүрлей алмайды.

Бітіру жұмысында демократиялық және құқықтық мемлекет қалыптастыру жағдайындағы сайлау институтының дамуына оң баға берілді. Аталған институттың динамикалық дамуы, саяси партиялардың құқықтары мен мүдделерін бекітумен байланыстырады.

Парламент Мәжілісі сайлауына мажоритарлық жүйе бойынша партиялармен қатар саяси емес ұйымдардың да қатысуына мүмкіндік берілуі («Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы конституциялық» Заңының 87-бабы) біздің тарапымыздан біраз қарсылық тудырды. Себебі, көптеген елдерде саяси емес ұйымдарға сайлауға қатысуға заңмен тыйым салынған. Елбасы Н.Ә. Назарбаев өзінің 2003 жылдың 4 сәуірінде жасаған Қазақстан халқына Жолдауында: «Мәжіліс депутаттығына кандидаттарды ұсыну құқығын тек қана саяси партияларға беру қажет деп есептеймін», деп әділетті атап көрсеткен.

Саяси партиялар бақылаушыларының құқықтық мәртебесі бүгінгі күні сайлау учаскесіндегі дауыс беру барысын және сайлау нәтижесін қорытындылауды тиімді бақылауға мүмкіндік бермей отыр. Бақылаушылардың сайлау заңдылығының бұзылғандығын анықтаған жағдайдағы әрекеті, сайлау комиссияларының мүшелерімен олардың жұмысына араласу ретінде бағалануы мүмкін. Осыған орай сайлау уческесінде құқық бұзушылық анықталған жағдайда бақылаушылардың қолданатын жедел әрекетін қамтамсыз ететін механизді дайындау қажеттілігі туындайды. Ал ол бақылаушылардың құқықтық мәртебесін кеңейтуді талап етеді.

Саяси партиялардың Парламент Мәжілісі депутаттығына өз кандидаттарын партиялық тізім бойынша ұсыну құқығы қоғам мен мемлекеттің өзара тиімді байланысына жол ашады. Сонымен бірге депутаттық корпустың дәл жартысын пропорционалды қағида бойынша қалыптастыру, партиялардың көпшілігіне Парламентке өз өкілдерін өткізу мүмкіндігін берер еді.

Мәжілістегі партиялық өкілдіктің кеңеюіне қатысты маңызды мәселе болып депутаттық мандатты пропорционалды бөлу үшін белгіленген 7% кедергі табылады («Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы» Конституциялық Заң 97-1 бабы 1-бөлігі). Өткен жылғы Парламент Мәжілісі депутаттарының сайлауы бұл пікірімізді нығайта түсті. Парламенттегі партиялық өкілдіктің көлемін кеңейте түсу үшін кедергінің деңгейін 2-3% төмендеуі қажет деп есептейміз. Бұл көппартиялылықтың одан әрі дамуына және партиялардың сайлауға белсенді араласуына жол ашар еді.

Саяси партиялардың қаржылық қызметі институтына диссертацияда жан-жақты көңіл бөлінді. Бұл мәселе ерекше маңызға ие, себебі, ол партия қызметінің өзге қырларын айқындайды. Диссертацияда шетелдік партиялық заңнамада партия қызметін мемлекеттік қаржыландыру тенденциясының дамуы атап көрсетілді. Қазақстан әзірге партияларды мемлекеттік қаржыландыруға тыйым салған елдердің қатарында.

Қорыта келгенде, республикадағы саяси партиялардың институционализациялану процесі әлі аяқталған жоқ және демократиялық жаңарулар сатысында. Диссертацияда көрсетілген партиялық заңнаманың нормаларын, түзету және оларды дамыған демократиялық мемлекеттердің жетістіктерімен сәйкестендіру қажет.

Саяси партиялар институтын мұқият құқықтық регламенттеу олардың мүддесіне нұқсан келтірмейді, керісінше, олардың бірлесу еркіндігін қамтамасыз ету және партиялардың қалыпты қызметіне мемлекеттік органдардың ѕәм өзге де қоғамдық институттардың заңсыз араласуына жол бермеу мақсатын ұстанады.

Сондықтан да, сіздер мен біздердің міндетіміз Елбасымыз

Н. Ә. Назарбаев атап өткендей: « ... халықтың қолдауына және жоғары беделге ие, күшті және жауапкершіліктері жоғары партиялардың болуына қолайлы жағдай туғызу. Бұл мемлекеттің стратегиялық мүдделеріне сай келеді».