Зерттеу объектісіне
жүктеу/скачать 414 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Бірінші топқа
- Екінші топқа
| Екінші тарау
ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басындағы қазақстандағы ұлттық білім берудің мазмұны мен түрі туралы пікірталастар Халыққа білім беру ісінің қазақстанда қалыптасу барысында оқу ісінің мазмұны мен түрі туралы да мәселелер де шешіліп отырды. Бұл процеске әлеуметтік-саяси топтардың мүдделері де әсер етті. қазақстандағы білім беру жүйесінде өз орнын табуға және оның дамуына ықпал етуге тырысқан төрт топты атап өтуге болады. Бірінші топқа фундаменталдық ислам білім беру жүйесін қалыптастыруға ұмтылған мұсылман дін басыларын жатқызуға болады. Ресейге бағынғанға дейін қазақ арасында ислам діні біркелкі тарамағаны белгілі. Бірақ Ресейге толық бағынғаннан кейін және Орта Азияның Ресей қол астына өтуі жағдайды өзгертті. Отарлық езгінің күшеюі халықтың іштей наразылығын тудырып, өзіне рухани жағынан жақындау мұсылман дініне бет бұра бастады. Ислам дінінің қазақ арасында кеңінен етек алып жайылуынан қатты күдіктенген кісінің бірі- халқымыздың мақтанышы аса дарынды ғалымы, ағартушысы Шоқан Уәлиханов. Ол осы жағдайға байланысты :"Татар молдалары мен Орталық Азия ишандарының …әрекеттері арқасында қазақ барған сайын мұсылманшылық жолға түсіп барады.қазір қазақтың кейбір сұлтандары ,байлары әйелдерін оңаша үйде ұстайтын болды; қазақтар Меккеге баратынды шығарды,жырлар айту орнына , пайғамбарлар туралы жыр, ертектерді айтады, діни хиссаларды оқиды.Тегі еуропалық мәдениетке Ресейдің Византия дәуірін басынан өткізіп жеткені секілді, қазақ халқы татар дәуірін басынан өткізіп жететін болар.Бұл – оның болашағы бұлдыр, қараңғы деген сөз"1- деп, аса бір өкінішпен, торығушылықпен жазған еді. Бұл топ көне білім беру жүйесі кадимиді дамытуға ұмтылды, бірақ бұл жолдың басты кемшілігі адамның еркін дамуын шектейтін жолдың бірі еді. Екінші топқа қоғамдағы өзгерістерге байланысты ескі мұсылмандық білім беру жүйесін жаңарту қажеттігін түсінген жаңашылдар- жәдидтерді жатқызуға болады. 1905 жылдан соң қадим мектептері қазақ даласында азайып, жадит мектептері көбейген еді. Ресей мұсылмандары қадими дін мектептерінің орта ғасырларда қалыптасқан оқу жоспарлары,бағдарламалары,оқулықтары мен оқыту әдістерін сынаған зиялылар өздерін – жадидтар(жаңашылдар) деп, ал, өздерінің оқыту әдісін- усули (әдіс) жадид деп атады. Ресейдегі жадид қозғалысын Бакчасарайда (қырым) шығатын " Тәржіман" (1883) газеті мен оның бас редакторы Исмайлбей Гаспиринский басқарды. Ол 1884 ж. Бакчасарай қаласында ең алғашқы жадид мектебін ашты. Мектеп үйі,оның ішіндегі заттары: парталар, жазу тақтасы, тарихи және жағрафиялық карталар , глобустар, т.б. көрнекті құралдар, сол сияқты оқулықтар, класс журналы, сабақ кестесі Еуропа елдері мектептерінің үлгісімен жабдықталды. Ÿ.А.Коменскийдің кластық-сабақтық жүйесі: шәкірттерді жылдың тек бір мезгілінде ғана мектепке қабылдау, сабақты жаңаша ұйымдастыру жадид мектептерінің оқу-тәрбие жұмыстарының негізіне алынды. Сол сияқты шәкірттерді ұрып-соғып жазалауға да тиым салынды. қысқасы, Гаспиринскийдің мектебі, Ресейді мекендейтін түрік тілдес халықтар үшін, ескі қадими мектептерді қалай етіп замана талабына сәйкес қайта құруға болатындығы жөнінде эксперимент мектебі, үлгі-өнеге оқу орны болды. И.Гаспиринскийдің жолын ұстаған кісілердің мұсылмандар арасында саны көбейе берді. Мәселен, Татарстанда А.Баязитов, Д.Кильдеев т.б. "Иттіфақ әл муслимн" ("Мұсылмандар одағы") құрылды. Орталық Азиядағы жадидтердің басшылары ақындар Абдур-Рауф Фитрати пен Махмуд Бехбудилер, Файзулла Хожаев, Мунауар Абдурашидов өлеңдерінде Шыңғысхан мен Ақсақ Темірдің қаһармандық күрестерін дәріптеп, зиялыларды Тұран елінің бұрынғы беделі мен абырой-атағын қайтадан қалпына келтіру үшін, күреске шақырды. Бір кездерде Орталық Азияны мекендейтін түркі халықтарының бәріне ортақ әдеби тіл болған – ескі шағатай тілін қайтадан жандандыру жадид мектептері мен жас ұстаздардың халық зиялыларының қасиетті міндеті деп түсіндірді. Олар кезінде "чағатай гүріңі" ("Шағатайша әңгімелесу") деген әдеби үйірмелер ұйымдастырды. 1906 ж.тамыз айында Нижний Новгород қаласында мұсылман халықтарының Бүкілресейлік ІІІ-сьезі шақырылып, онда қабылданған талаптардың негізіне жадидтердің ұсынысы алынды. Мәселен, сьезд мұсылман елдері мектептерінде сабақты оқушылардың өз ана тілінде барлық мектептеріне ортақ тұрақты оқу жоспарлары мен оқу бағдарламаларын жасауды және мұсылмандар үшін, жалпыға бірдей міндетті бастауыш білімді жүзеге асыруды талап еткен қаулы қабылдады. Жадит (төте оқу) мектептеріне мамандар даярлауда Уфадағы ғалия, Хусайния медреселері, Орынбордағы Мұхамедия және қазан медреселері елеулі қызмет атқарды. қадимнің оқуы араб тілінде жүргізіліп, жалаң діни білім берді. Жадит мектептерінде әдебиет, тіл, есеп, тарих, табиғаттану пәндері де оқытылды. Жалпы алғанда, ірі медреселерде төмендегідей пәндерді оқыту ісі жолға қойылған: фараиз – дүние-мүлікті мұраға қалдыру және бөлу туралы заң: усул-фиких—мұсылман заңдарын зерттеу, хикмет—тарих, философия және жаратылыс ғылымдарының энциклопедиясы, наху—араб тілінің грамматикасы, акаид -догматика, монтық - логика. Сонымен қатар, арифметиканың төрт амалы, орыс тілі, сөйтіп медресе де (жоғарғы мұсылмандықоқу орны) жастардың тәрбиесі мен білім дәрежесін, ой дамуының қалыптасуына әсер ететін барлық дерлік негізгі пәндерден сабақ берілетін. құран көп пәннің бірі болып қалды. Ол кезде қазақ даласында орыс мәдениетіне негізделген ұлт мектептері өте аз болғандықтан, Уфа, қазан медреселерін бітіргендер жадит мектептері арқылы қазақтарға оқу-білім таратуда елеулі қызмет атқарды. Алайда, патша ұлықтары, әсіресе, жандармерия қадим мектептерінің азайып, жадит мектептерінің көбеюінен қауіптеніп, Уфада оқып жүрген шәкірттерді де, дала елдерінде көшпелі төте оқу мектептерін ашқан татар мұғалімдерін де қудалаған. қазақстанда жадид қозғалысы, Орталық Азия елдеріндегідей қадими мектептер өкілдерінің күшті қарсылығына ұшырамаса да жөнді дамыған жоқ. Жадид мектептері сан жағынан өте аз болды және оларды көбісі қазақ арасында емес, қалаларда орналасты. Сондықтан, жай қарапайым халық жадид мектептерінің ескі қадими мектептерден артықшылығын онша ажырата алмады. Соның салдарынан қазақ арасында жадид мектептеріне деген қажеттілік, құмарлық айтарлықтай күшті болмады. Оған қазақ буржуазиясы мен оқыған зиялылардың сан жағынан аздығы, экономикасының мешеулігі және саясат саласындағы үгіт-насихат тәжірибесінің рулық тартыстар дәрежесінен жоғарылай алмағандығы басты себеп болды. қазақстандағы жадид мектептерінің саны, олардың оқу жоспарлары, бағдарламалары мен оқулықтарының негізгі ерекшеліктері осы күнге дейін жұртшылыққа белгісіз, өз зерттеушілерін күтіп отырған маңызды мәселелер. К.Е.Бендриковтың мәліметі бойынша 1909 ж. Сырдария облысында 39, Жетісу облысында 18 ғана жадид мектептері болған.1 Ал, қазақстанның басқа облыстарында, қанша жадид мектептері болғанын айту қиын. қазақстан жағдайында, біздің ойымызша қадими мектептерді жадид мектептеріне айналдыру жұмысына көбінесе қазақтың жаңашыл "ғалия" медресесі мен оқушылар семинарияларында орысша білім алған зиялылары батыл кіріскен сияқты. Жадид мектептерін ашып, онда сабақты Еуропа педагогикасы жетістіктері негізінде ұйымдастыруға негізінен солар мұрындық болған. Тіпті , кейбір қазақ оқытушылары жадид қозғалысы күшейсе қуанып, сәл әлсіресе ренжіп отырған. ХІХ ғасырдың 80-жылдарында ІІІ Александрдың керітартпа саясатының кезінде " Тәржіман" газетіне жасалып отырған саяси қысымның күшеюіне өзінің риза емес екендігін газет редакциясына хат жазып, олардың бастамасын өзінің барынша қолдайтындығын айтып , ниеттестік, қамқорлық көрсеткен кісінің бірі- Ақмешіт уезі, қазалы қаласының тұрғыны, оқытушы Әубәкір Салықов болды. қатардағы оқытушының жадид қозғалысына үн қосуы, оның әлеуметтік-педагогикалық маңызын жоғары дәрежеде, ол қамтыған аймағының кең болғанын көрсетеді. Мұсылманша білім іздеген қазақ жастарының көбі ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басында "ғалия" және "Хусоиния" медреселерінде оқыды, әсіресе " ғалия" медресесі өзінің ұстаған жаңашылдық бағытымен, ол кезде, жастар арасында өте беделді болды. Уфа қаласындағы " ғалия" (арабша : алла жоғары) медресесін 1872 ж. Зия Камали деген жаңашыл ғалым ашып , оны көп жылдар бойы өзі басқарған . Осы медресенің шәкірті ғайса Тоқтарбекұлы 1913 жылы " қазақ " газетінде жарияланған мақаласында " ғалия" медресесінде қырыққа жуық қазақ жастарының оқып жүргенін хабарлады. Оның ішінде, Семей облысынан –14 шәкірт, Ақмоладан-7 , Астраханнан-6, Жетісудан-6, Торғайдан-5 және Сырдариядан-2 жігіттің білім алатынын жазады. Сол "қазақ" газеті 1915 ж. " ғалия " медресесінде қазақ қызы –Мағфура Найманқожа қызының оқитынын да жазады. Сонымен Уфа талай қазақ жастарының білім, тағлым алып, башқұрт, татар жастарымен қоян қолтықтасып, достасқан қаласы. Татар, башқұрт жастарының көбісі ол кезде қазақ даласына келіп бала оқытатын. "Жымысқы" ойлардан ада, қазақ баласына тек жақсылық жасауды ойлап, өз қаражатына мешіт салдырған, жәдидше оқытатын мектеп ашқан біздің ата- бабаларымыз болған екен. Олардың бірі - Жетісу өлкесіндегі (қазіргі Талдықорған облысы, Ақсу ауданында) "Мамания" мектебі. Бұл мектепті ашқандар Маман әулеті. Кей деректерде Есенқұл және Сейітбаттал Мамановтар деп нақтырақ айтылып жүр. Кейбір зерттеушілер жазып жүргендей1 бұл ағайынды жігіттерді бір- бірінен бөле жарып, бұл мектепті Есенқұл ашқан деп нүкте қоюдың біздің ойымызша қажеті жоқ сияқты. Өйткені, кейбір деректерде мектеп бұлардың әкесінің, ағасының атымен Маман, Тұрысбек мектебі деп қосарлана аталады ( мәселен,"қазақ" газетінде) . Әрине, бұл тұста жас та болса, бас болып бастама көтерген Есенқұлдың еңбегін жоққа шығара алмаймыз, сондай- ақ шама-шарқынша жыл сайын мың жарым сом беріп ("Айқап",1914,N1), жәрдем еткен, оның алдында құрылыс жұмыстарына айтарлықтай қаржы бөлген Сейітбаттал қажының да еңбегін жоққа шығаруға болмас. Болыс болған, би болған, тоғыз болыс Матайды бір өзіне қаратқан Сейітбаттал қажының еңбегін тұстастары "Айқап" журналында ( 1914,N 1) жақсы жазған. Маман ұрпақтары тек мешіт салып, медресе ашумен шектелмей, қазақ әдебиетінің көсегесін көгертуді ойлап, қазақ топырағында тұңғыш роман жарысын жариялап, бәйге тікккен, өз мектептерінен шыққан ынталы оқушылардың қаражатын көтеріп, ірі шаһарларға оқуға жіберген. Бай атаулының бәрін шық бермес Шығайбайға, сараң қарабайға теңеп, "идеологияның" ықпалында өскен бүгінгі ұрпақ үшін мал - жанын халқы үшін садаға қылған байлардың да болғанын білу- тарихтың шынайы бір парағын ашу болып табылады. қазақ арасында роман жарысын жариялап, бәйге тіккен Есенқұл Мамановтың игі бастамасы туралы "Айқап" журналында Мұхамеджан Сералин, "қазақ" газетінде Әлихан Бөкейхановтар пікір білдірген. Екі азаматта Есенқұл Мамановты әйгілі швед байы Альфред Нобельге теңеген. Есенқұл бұл жарысқа сыншылыққа қазақтың игі жақсылары -Әлихан Бөкейхановты, Ахмет Байтұрсыновты, Міржақып Дулатовты, Мұхамеджан Сералинді, Райымжан Мәрсековті, Шәкәрім құдайбердиевті, Жақып Ақбаевты, Нарманбет Орманбетовты, Нұрғали Құлжановтарды ұсыныпты. Жалпы Маман әулетін қазақтан шыққан алғашқы меценаттар десе болады.Осы қазақтың алғашқы меценаттары ашқан "Мамания" мектебінің ірге тасының қаланғанына биыл 100 жыл толып отыр. қазақтың талай баласын қанаттандырған білім ордасы- "ғалия" медресесін бетке ұстап, жалау еткен " Мамания" мектебінде дін сабақтармен қатар, есеп, жағырафия, қазақ тілі , тарих, зоология, орыс тілі пәндері жүргізілген. Маман әулеті мектептің қажетіне жыл сайын көп қаржы бөліп отырған. Соның арқасында мектептің оқу ісіне қажетті кітаптар, оқулықтар жеткілікті болған. Мектеп иелерінің оқытушы –ұстаздарды талғаммен, талаппен іріктеп алғанын аңғару қиын емес сияқты."қазақ" газетінде жарияланған материалдан мектепте бес оқытушы қызмет істегенін байқаймыз. Олар – Мұсағалиев ғабдолғазиз, Жиһандаров Файызрахман, Малдыбаев Мұстақым, Хасен, қожаахмет молдалар. Бұлардың ішіндегі Мұсағалиев ғабдолғазиз, Малдыбаев Мұстақымдар "Айқап" журналының, "қазақ" газетінің белді авторлары болған.Тіпті татар ағайынымыз Жиһандаров Файызрахман да (кейіннен Маман әулетіне күйеу болған) ішінара "Айқапқа" жазып тұрған көрінеді. Каир университетінің заң факультетін бітірген, Индонезия, үндістан, Жапония, Пакистанда болған, сегіз шет тілін меңгерген, шығыс елдерінің тарихын, әдебиетін зерттеген ғалым Мұсағалиев ғабдолғазиздің, Уфадағы "ғалия" медресесін бітірген,"қазақша ең жаңа әліппе" оқулығын жазған Малдыбаев Мұстақымның осы мектепте ұстаздық етуінің өзі - оқытушылар ұжымының осал болмағандығын дәлелдей түседі. Осындай білімді ұстаздар қазақтың маңдайына басқан, талантты, талапты ұлдары - Біләл Сүлеевті, Ілияс Жансүгіровті тәрбиелеп шығарған. "Маман" әулеті Біләл Сүлеевтің оқуға ықыласын бағалап, Уфадағы "ғалия" медресесіне оқуға жіберіп, қаражатын түгелдей өз мойындарына алған. қысқасы, "Маман" мектебі талай бұлақтың көзін ашқан. Соңғы кездері Мұхамеджан Тынышбаев та осы мектепті бітірген деген пікірлер кездесіп қалды.1 Бірақ, Мұхамеджан Тынышбаевтың 1879 жылы туғанын әрі оның генерал – губернатор Колпаковский ашқан Алматыдағы гимназияда оқығанын еске алсақ, бұл пікірдің жаңсақтығын бірден байқауға болады. Бірақ Маман әулетімен Мұхамеджанның әкесі Тынышбай аралас- құралас болған адамдар. Жоғарыда аталған бес мұғалімді жергілікті төрелердің нұсқауымен жіберілген Назаров Захар Николаевич толықтырады. Бұл жөнінде "қазақ" газеті (1913,10-13 апрель) "…инспекторлар қазақ мектебінде қазақ учител оқытуға жарамайды деп шығартып орнына орыс қойыпты " деп қынжыла баяндайды. Жалпы, "Мамания" мектебінде екі жүз қаралы шәкірт оқыды деген болжам бар.1913 жылғы мәліметтерден, сол тұста 130 баланың оқығаны белгілі болып отыр ("Қазақ",1913,10,13 апрель). Оның үстіне 1914 жылы қарағашта қыздар мектебі ашылған екен. Уфада оқыған, Фәтма ханымның отыз шақты қызды жиып, жаңа тәртіппен оқыта бастағанын сол тұстағы басылымдар қуана жазады. Ал 1918 жылы мектептің өртеніп кеткенін еске алсақ, болжамның шындықтан алыс емес екенін аңғаруға болады. жүктеу/скачать 414 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|