Қ ұрастырушы: а ш.ғ. к.,профессор Б. А

Әдістемелік ұсыныстар мен нұсқаулардың; әдістемелік ұсыныстардың; әдістемелік нұсқаулардың титул парағы

Нысан ПМУ ҰС Н 7.18.3/40

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі

С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті

Агротехнология кафедрасы

Өсімдік шаруашылығы пәні бойынша

050801 Агрономия мамандығының студенттеріне арналған

Зертханалық жұмыстарды орындауға арналған

Павлодар

Әдістемелік ұсыныстар мен нұсқауларды; әдістемелік ұсыныстарды; әдістемелік нұсқауларды бекіту парағы			Нысан ПМУ ҰС Н 7.18.3/41
		БЕКІТЕМІН ОІ жөніндегі проректор __________ Н.Э.Пфейфер 20 ж. «__»________

Агротехнология кафедрасы

Өсімдік шаруашылығы пәні бойынша

050801 Агрономия мамандығының студенттеріне

зертханалық жұмыстарды орындауға арналған

әдістемелік ұсыныстар мен нұсқаулар

Агротехнология кафедраның отырысында ұсынылды

20 ж. «___»______________,№__ хаттама

Кафедра меңгерушісі__________ Альмишев Ұ.Х. 20 ж. «____» ________

Агротехнология ОӘК мақұлданды 20 ж. «___» ____, №____ хаттама

ОӘК төрағасы _______________ Жагипарова М. Е. 20 ж. «____» ________

Университеттің оқу-әдістемелік кеңесімен мақұлданды

20 ж. «___»______________ №____ хаттама

Зертханалық сабақтардың мақсаты дәрiс сабақтарда оқылған сұрақтардын терең оқу.

Жұмыстың басты мақсаты профессиональды шара үшін студенттерді өсімдік шаруашылығы негіздермен жан-жақты танытыру.

- ауылшаруашылық дақылдарын жаңа технологиялар бойынша өңдіруді меңгеру;

- негізгі егістік дақылдарының аймақтық нақты топырақ-климаттық жағдайларына байланысты технологиялық картасын жасау;

ӘДЕБИЕТ

Негізгі:

1 Жаңабаев Қ. Ш. және басқалар. Өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы.- Алматы, 2005- 25 б.

2 Мұқашева Ж. Н. Жалпы жер тану: Оқу құралы.- Алматы: Ғаза• ун-тi, 2002- 100 б.

3 Ә. Ә. Әуезов, Т. А. Атақүлов, Н. Ш. Сүлейменова, Қ. Ш. Жаңабаев. Егіншілік. - Алматы, 2005- 35 б.

4 Иванников А. В., Тұрарбеков А. Т. Солтүстік Қазақстан егіншілігі. -Алматы, 2003-20 б.

Қосымша:

5 Мұқашева Ж. Н Ауылшаруашылық дақылдарының тұқымының сапасын көтерудің биологиялық негіздері). М «Ғылым». 2004- 279 б.

1 Егіншілік зетханасында қауіпсіздік ережелері қандай?

2 Құрал-жабдықтарды қолдану қауіпсіздігі?

3 Өрт қауіпсіздік шаралары?

Әдебиет

1 Жаңабаев Қ. Ш. және басқалар. Өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы.- Алматы, 2005- 207 б.

2 Мұқашева Ж. Н. Жалпы жер тану: Оқу құралы.- Алматы: Ғаза• ун-тi, 2002- 300 б.

3 Ә. Ә. Әуезов, Т. А. Атақүлов, Н. Ш. Сүлейменова, Қ. Ш. Жаңабаев. Егіншілік. - Алматы, 2005- 405 б.

Таза тұқымдардың салмағының сол үлгідегі тұқым мен қоспалардың салмағына қатынасының проценттік қатынасын тұқым тазалығы деп атайды. Ол төмендегі өрнек бойынша есептелінеді: Х= а*100

В

Х- тұқым тазалығы %

1 Топырақтың жалпы қуыстылығы болып не есептеледі?

2 Капиллярлық су сыйымдылықты (КСС) қалай анықтауға болады?

3 Толық су сыйымдылықты (ТСС) қалай анықтауға болады?

Әдебиет

1 Жаңабаев Қ. Ш. және басқалар. Өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы.- Алматы, 2005- 75 б.

2 Мұқашева Ж. Н. Жалпы жер тану: Оқу құралы.- Алматы: Ғаза• ун-тi, 2002- 177 б.

Зертханалық жұмыс №3 Топырақтың агрегаттық құрамын және оның суға төзімділігін анықтау

Жұмыстың мақсаты - Топырақтың агрегаттық құрамын сұрақпен танысу және оның суға төзімділігін анықтау.

Тапсырма - Топырақтың структуралық агрегаттарының беріктігін

Көрнекті оқу құралдары - топырақ елеуіштері жинағы, биіктігі 30-35см, диаметрі 30см ванна немесе басқа ыдыс, биіктігі 45см, диаметрі 7см жиегі тегіс литрлік цилиндр, шыны қақпақ немесе әйнек, үлкен және кіші фарфор немесе алюминий тостақаншалар, су моншасы, кептіргіш шкаф техникалық таразылар (гирлерімен), жуғыш (промывалка).

Қауіпсіздік ережелері - ағын суы бар зертханада ЛР-ді өткізу қажет. Зертханалық құрал-жабдықтармен жұмыс жасаған кезде қауіпсіздік техникасын өткізу қажет.

Алдымен структуралық агрегаттардың шамасын жоғарғы тәжірибедегідей берік және берік емес фракцияларға бөлмей-ақ анықтайды.

1) әрі қарай әрбір фракциядан қосып, массасы 50г орташа үлгі жасайды;

2) ол үшін фракциялардың әрқайсысынан олардың проценттік мөлшерінің жартысына тең етіп кесекшелерді өлшеп алады. Мысалы, диаметрі 5мм елеуіште талдауға алынған үлгінің масса бойынша 10,6% қалса, онда бұл фракциядан 5,3г алады;

3) саңылауы 0,25мм елеуіштен өткен ұсақ бөлшектер (шаң және майда кесекшелер) өлшемге кірмегенімен есептеуге қосылады. Сондықтан үлгінің салмағы 50 грамнан біраз кем болады;

4) үлгіні литрлік цилиндерге салып жиегіне топырақ деңгейіне біраз жоғары етіп су құяды да 8-10 минут қозғамай қалдырады. Бұл кезде су топырақтағы ауаны ығыстырып шығарады. Мұнан кейін цилиндрді бетіне дейін сумен толтырады;

5) топырақтағы ауаны толық ығыстыру үшін цилиндрді шыны қақпақпен жауып, көлбеуге (90⁰-қа) дейін қисайтып, қайтадан тіқ қояды;

6) цилиндрді әйнекпен жауып тез айналдырып, түбін жоғары қаратады және барлық кесекшелер төмен түскенше осы жағдайда ұстайды. Мұнан соң цилиндрді айналдырып бастапқы қалпына қояды;

7) кесекшелер цилиндр түбіне тұнғаннан кейін қайтадан айналдырып, түбін жоғары қаратады. Осылайша 10 рет қайталанады. Бұл әсерден берік емес топырақ кесекшелері ұсақ бөліктерге бөлінеді немесе түгел еріп кетеді;

8) осыдан кейін қалған кесекшелерді ірілігіне қарай бөледі. Ол үшін суы бар ваннаға бір-біріне бекітілген саңылаулары 3;2;1;0,5 және 0,25 мм елеуіштерді жоғарыдан төмен қарай құрастырып салады;

9) үстінгі елеуіштің жиегі 6 см-дей суға батып тұруы керек. Топырағы бар цилиндрді әйнекпен тығыз жауып, елеуіштердің үстіне су ішінде әйнегін алып төгеді;

10) цилиндрді жәймен елеуіштер үстінде жылжытады. Кесекшелер елеуіштер үстінде түгел түскеннен кейін цилиндрді әйнекпен жауып судан шығарады;

11) су ішінде топырақ кесекшелерін елеуді жүргізеді. Ол үшін елеуіштер жинағын судан шығармай 5см, көтеріп қайтадан тез 3-4см төмен түсіріп, елеуішке топырақ кесекшелері толық түскенше 4-5 секунд ұстайды. Елеуіштерді мұндай жоғары-төмен қозғауды 10 рет қайталады;

12) мұнан соң уақкесекшелерден тазарған ірі саңылаулы елеуіштерді босатып алады да, саңылаулары 1;0,5 және 0,25мм елеуіштерді қосымша 5 рет жоғары-төмен қозғайды. Осымен суда елеуді аяқтайды;

13) әрбір елеуіштегі қалған топырақ кесекшелерін жуғышпен алдын-ала өлшенген фарфор немесе алюминий тостақаншаларға жуып түсіреді, артық суын төгіп тастайды;

14) тұнғаннан кейін суын тағы да төгіп тастап, тостақаншаларды су моншасына қойып, ауа-құрғақ жағдайға дейін кептіреді;

15) мұнан кейін тостақаншаларды кепкен топырағымен суытып өлшейды;

16) әрбір елеуіштегі берік кесекшелердің массасын талдауға алынған массаға шағып және екіге көбейтіп, процентін шығарады;

17) диаметрі 0,25 мм-ден кіші, яғни шаң бөлшекті, барлық берік бөліктердің проценттік жиынтығын 100-ден шегеріп айырмасы арқылы табады.

Егер топырақты бұлай талдауға уақыт жетіспесе, 5 елеуіштің орнына 2-3 елеуіш қана алады. Талдаудың нәтижесін төмендегі 1.3.1 кестеге түсіреді.

1.3.1 кесте – Топырақ үлгісін елеудің нәтижесі

Үлгінің алынған орны _________________________________

Күні________________талдауға алынған топырақтың

Массасы (г) __________________________________________

1 Структуралық агрегаттардың шамасын жоғарғы тәжірибедегідей фракцияларға бөлмей-ақ қалай анықтауға болады?

2 Саңылау елеуіштен өткеннен кейін салмағы неше грамға кемиді?

3 Топырақтың агрегаттық құрамын сұрақпен танысу және оның суға төзімділігін анықтау?

Әдебиет

1 Жаңабаев Қ. Ш. және басқалар. Өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы.- Алматы, 2005- 77 б.

2 Мұқашева Ж. Н. Жалпы жер тану: Оқу құралы.- Алматы: Ғаза• ун-тi, 2002- 37 б.

3 Ә. Ә. Әуезов, Т. А. Атақүлов, Н. Ш. Сүлейменова, Қ. Ш. Жаңабаев. Егіншілік. - Алматы, 2005- 307 б.

Құрғақ топырақтың бөлшектерінің атмосфера ауасынан су буын тарту арқылы жиналған ылғалды гигроскопиялық дейді. Оның шамасы топырақтың гранулометриялық, химиялық құрамдарына, органикалық затына және ауаның салыстырмалы ылғалына байланысты болады. Топырақтың құрамы ұсақ (дисперстілігі күшті, коллоидтары көп), органикалық заты мол, ауаның салыстырмалы ылғалы жоғары болған сайын гигроскопиялық ылғалдық та жоғары болады. Гранулометриялық құрамы ірі болғандықтан, құмайт топырақтар суды аз тартады, олардың гигроскопиялық ылғалдылығы абсолюттік құрғақ топырақ массасына есептегенде 0,5-1,5 пайыздай, жеңіл сазды топырақтарда 1,5-3,0, орташа сазды топырақтарда 2,5-4,0 пайыздай болады, ал құрамы ұсақ сазды топырақтарда ол 6-8 пайыздан 18 пайызға дейін жетеді. Ең жоғары ылғал тарту қасиет топырақтың органикалық затында болады. Органикалқ зат құмайт және сазды топырақтардың гигроскопиялық ылғалын көбейтеді. Шымтезекті топырақта ол 28 пайызға жетеді. Ал сор топырақты сумен шайғаннан кейін максимальды гигроскопиялық су мөлшері күрт (2-3 есе) төмендейді. Мысалы, сорланған сазды топырақта МГ 27% болғанда, шайдырғаннан кейін 14,4 процентке дейін кеміген (К.Ділінбетов, 1997).

Гигроскопиялық ылғалдың шамасын абсолютті құрғақ топырақтың массасына есептеп анықтайды. Абсолютті құрғақ массаға келтіру үшін өлшемі белгілі ауа-құрғақ топырақты кептіргіш шкафта 5-6 сағат бойы 105 ⁰С температурада тұрақты массаға дейін құрғатады және буланған ылғалдың (гигроскопиялық ылғалдың) проценттік шамасын табады.

Тапсырманы орындау

1) бюкстерді (шыны стаканшаларды) кептіргіш шкафта 105 ⁰С температурада 3 сағат құрғатып, эксикаторда суытып өлшеу, массасын, номерлерін жазу;

2) құрғатылған бюкске 5-10 г (ауыр топырақтардан аз, жеңіл топырақтардан көбірек) ауа-құрғақ топырақ салып қақпағын жауып, аналитикалық таразыда өлшеу және бюкстің қақпағын ашып, кептіргіш шкафта 105 ⁰С 5-6 сағат құрғату;

3) құрғатып біткеннен кейін бюксті қақпағын жауып, тигель қысқашпен эксикаторға 15-20 минут суытуға қою;

4) суытылған топырағы бар бюксті өлшеп қайтадан кептіргіш шкафта 2 сағат бойы бақылау құрғатуына қою;

5) топырағы бар бюксті суытып бақылау өлшеуін жүргізу. Егер 2-ші құрғатудан кейін масса өзгермесе немесе бұрынғы құрғатудан кейін айырмасы 1 мг-нан кем болса, құрғатуды аяқтайды. Егер масса айырмасы бұрынғымен салыстырғанда 1 мг-нан асса, құрғатуды айырмасы 1 мг-нан кемігенге дейін қайталай береді;

гигроскопиялық ылғалдың процентін төмендегі формуламен есептейді

Х=

а b

∙ 100,

(10)

мұндағы Х – құрғақ топырақтың массасына шаққандағы гигроскопиялық ылғал, %;

а – буланған судың массасы, г;

b – құрғақ топырақтың массасы, г.

гигроскопиялық коэффициентті (ГК) мына формуламен анықтайды

Гигроскопиялық коэффициентті ауа-құрғақ топырақтың талдау нәтижелерін құрғақ топыраққа ауыстыру үшін қолданады. Бұл үшін ауа-құрғақ топырақтардың талдау нәтижелерін ГК-ге көбейтіп, абсолютті құрғақ массаға есептелген гигроскопиялық ылғалдың процентін шығарды. Табылған қорытындыны 1.5.1 кестеге жазады.

кесте – Топырақ гигроскопиялық ылғалдылығын есептеу

Бюкс номері үлгі алу қабаты тереңдігі, см	Массасы, г							Гигроскопиялық ылғал, %
	бюкстің	топырағы бар бюкстің				құрғақ топырақтың	буланған судың
		құрғатқанға дейінгі	құрғатқаннан кейінгі
			1-өлшеу	2- өлшеу	3-өлшеу