1 БӨлім. Глоссарий автотрофный
жүктеу/скачать 0.57 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Альбумин
- Анафаза
- Базофилы
- Бластопор
- Гелиотаксис
- Гистология
- Глюкоза
- Зигота
- Метафаза
- Миофибриллы
- Мицелла
- Миэлоциты
- Нейрофибриллы
- Овогенез
- Пигменты
- Реактивная функция
- Суспензия
- Тонофибриллы
- Тромбоциты
- Тургор
- Фибриллы
- Холестерин
- Хлорофилл
- Цитология
- Экскреты
- 3-4 Дәріс.
| 1 БӨЛІМ.
ГЛОССАРИЙ Автотрофный — автотрофты — тек органикалык емес заттармен қоректенетін организмдер. Олардын, қатарына жасыл өсімдіктер және кейбір бактериялар жатады. Альбумин — альбуминдер — суда еритін жай белок. Жұмыртканың ағында, қанда, сүтте болады. Анатомия — анатомия — тірі организмнің кұрылысы, сондай-ақ оның дамуы жөніндегі ғылым; ол адамнын анатомиясы, жануарлардың анатомиясы және өсімдіктер анатомиясы болып бөлінеді. Анафаза — анафаза — клетканың митозды бөлінуінің бір кезеңі. (үшінші кезең) Анафаза кезеңінде хромосомдар қарама-карсы полюстерге айрылады. Амитоз — амитоз — клетканың тура бөлінуі; амитоз кезінде ядро екіге немесе бірнеше бөлікке бөлінеді (хромосом ерекшеленбейді) содан соң бірнеше жаңа клетка пайда болады. Ассимиляция — ассимиляция — организмнің сыртқы ортадағы заттарды пайдалану, сіңіру процесі. Ол диссимиляциямен (заттардың организмде ыдырауы) бір тұтастықта организмде зат алмасуын камтамасыз етеді. Атрофия — атрофия — жануарлар организмі мүшесінің немесе тканінің кішіреюі. Бұл кұбылыс мүше мен тканьге каннын келіп құйылуы азайғанда немесе мүше ұзак, уакыт бойы қимыл — әрекетсіз жағдайда болғанда, мүше мен тканьнің орталык нерв жүйесімен байланысы бұзылғанда кездеседі. Атрофияга ұшыраған мүшенін қызметі бәсенсиді. Базофилы — базофилдер — лейкоциттердің, клетка цптоплазмасының бояғыш заттармен боялатын түйіршіктері бар бір түрі. Бластомера — бластомерлер — жануарлар жұмырткасы клеткасынын майдаланғанында пайда болатын бөлектер. Бластопор — бластопор — көп клеткалы жануарлар ұрығының гаструла дәуіріндегі қуысы, ұрық осы куыс арқылы сырткы ортамен байланыс жасайды. Бластоцель — бластоцель — жануарлар ұрығынын бластула кезеңіндегі куысы. Бластула — бластула — көп клеткалы жануарлар ұрығының даму кезендерінің бірі (әдетте, ол морула кезеңінен кейін келеді). Бұл кезенде организм бір қабатты үлдіреуіктеп түрады. Вакуоли — Вакуольдар — жануарлар мен өсімдіктер клеткасындағы түрлі формалы, көлемі әр түрлі куыстар. Олар ас корытуға, ас қорыту нәтижесінде пайда болатын қалдык заттарды тысқа шығаруға катысады. Гаструла— гаструла — көп клеткалы жануарлар организмінің дамуының бір кезеңі (бластуладан кейінгі); бұл кезенде ұрыктың екі кабат кабырғасы және қуысы (гастроцель) болады. Қуыс тыс ортамен тесік арқылы байланысады. Гелиотаксис — гелиотаксис — жануар организмінін қайсыбір клеткаларынын сәуле түсіретін тітіркендіргіштін әсерінен қозғалыска келуі. Фототаксис дегеніміз да осы. Гемоглобин —гемоглобин — қаннын белогы және бояғыш заты. Ол қанның кызыл түйіршігінде (эритроциттерде) болады. Кан дем алу органдарынан (өкпе, желбезек) өткенде от тітімек оңай косылады. От тегін тканьге тасушы кызметін аткарады. Гемоцитобласт — гемоцитобласт—омыртқалы жануарлардын және адамның қан жасайтын органдарының клеткасы, бұл клеткалардан қанның клеткалық элементтері (эритроциттер және лейкоциттердің барлық түрлері) дамиды. Гетеретрофный — гетеротрофты — әзір органикалық заттармен коректенетін организмдер. Олардың катарына барлық жануарлар мен адам және микроорганизмдердің басым көпшілігі, жоғары сатыдағы паразит өсімдіктер, саңырауқұлақтар жатады. Гистология — гистология — көп клеткалы жануарлар мен адамдардың ткані жөніндегі ғылым. Оның негізгі міндеті тканьдердің құрылымын, дамуын және кызметін зерттейді. Глобулин — глобулин — табиғатта көп таралған өсімдік текті белок. Глюкоза — глюкоза — жүзім канты, моносахарндтер тобындағы углевод. Жануарлар мен өсімдіктер организмінде болады. Дәмі тәтті. Дисперсный — дисперсті — бір заттың өте ұсақ бөлшектер күйінде баска затка араласып, онымен бірге болуы, мысалы тұман, түтін, каллоидты ерітінді (дисперсті фаза, дисперсті жүйе, дисперсті орта). Зигота — зигота — жануарлар мен есімдіктер организмінде екі ұрықтың (гаметтердің) қосылуы арқылы пайда болған клетка, зиготадан жаңа особь дамиды. Липоиды — липоидтар — жануарлар және өсімдік текті органикалық май тектес заттар тобы. Суда ерімейді, бірақ органикалық ерітінділерде ериді. Макрофаг — макрофаг — жануарлар және адам организміндегі организмге тән емес бөлшектерді, соның ішінде, микробтарды тұтып алатын және қорытып, сіңіретін дәнекер тканьнің клеткалары. И. И. Мечников бұл клетқаларды микрофагтардан айыру үшін макрофагтар деп атады. Метафаза — метафаза — клетканың митозды бөлінуінің кезені (екінші кезең). Метафазада хромосомдар клетканың орталык аймағында орналасып, орталық пластинка түзеді. Миозин — миозин — бұлшык ет тканін жиырылдырғыш заттар кұрамына кіретін белок. Бұлшык еттің баска бір белогы актинмен қосылып жиырылдырғыш белок — актиномиозинді кұрайды. Миофибриллы — миофибрилдер — жиырылдырғыш заттын жінішке талшықтары, ол тегіс және көлденең салалы бұлшык ет цитоплазмасының өне бойына созылып жатады Митоз — митоз — клетканың тікелей емес бөлінуі, баскаша айтқанда, кариокинез, жануар мен өсімдік клеткасы бөліну әдістерінің бірі. Мицелла — мицелла — электрмен зарядталған коллоидты бөлшектер. Митохондрий — митохондрий— клетка органоидтарының бір түрі. Ол хондриосом деп те аталады. Миэлоциты — миэлоциттер — сүйек миының клеткасы, олардан қанның ақ түйіршікті заттарының барлық түрлері дамиды. Моноцит — моноцит — қанның түйіршіксіз ак клеткаларының (агранулоциттердіқ) бір түрі. Олар магрофогтық қызмет атқаруға бейімді келеді. Нейрофибриллы — нейрофибрильдер — нерв клеткасындағы және оның сабақтарындағы жіңішке талшықтар; нерв жүйесі бойьшен импульс өткізуге катысады Нуклеопротеиды — нуклеопротеидтер — нуклеин қышқылдарының қарапайым белоктармен қосылуы арқылы алынған күрделі белоктар. Қлетка ядросының негізгі бөліктерінің бірі. Овогенез — овогенез — аналық жыныс клеткасының даму процесі. Овуляция — овуляция — аналық жыныс клеткасының аналық жыныс безінен шығуы.
Органоиды — органоидтар — жануарлар жэне өсімдік клеткаларының тіршілігінде белгілі бір қызмет атқаратын тұрақты бөлегі. (хондриосомдар, центросомдар, пластидтер). Партеногенез — партеногенез — жыныстық көбеюдің бір түрі. Партеногенез жағдайында аналық жыныс клеткасы ұрықтанбастан дамиды. Табиғи партеногенез көптеген омыртқасыз жәндіктердің дамуына тән. Пигменты — пигменттер — жануарлар мен өсімдіктер тканьдерінде болатын бояғыш заттар. Протеиды — протеидтер — белокты заттардың (протеиндердің) белокты емес заттармен, мысалы углеводпен, липоидпен қосылуы аркылы алынған күрделі белоктар. Реактивная функция — реактивті функция — организмнің сыртқы ортанық әсеріне берген жауап әрекеті. Секреты — секреттер — жануар мен адам организмінің сыртқы секреция бездері жасайтын және бөліп шығаратын заты (қарын сөлі, түкірік, шек сөлі т. б.) Синцитий — синцитий — жануарлар мен өсімдіктер тканьдері құрылымының бір типі. Бұл типте клеткалардың шек арасы жойылады, протоплазманың оңашаланған бөлігі ядромен протоплазмалық қосқыш арқылы байланыста болады. Суспензия — суспензия — екі немесе бірнеше заттың өзара араласуы, оның біреуі (қатты зат) екіншісінде өте ұсақ бөлшектер күйінде жүзіп жүреді. Телофаза — телофаза — клетканың митозды бөлінуінің бір кезеңі (соңғы, төртінші кезен). Бұл кезеңде жаңа ядролар пайда болады, хромосомдар жойылып кетеді, клетка денесі бөлініп, екі клетка пайда болады. Тонофибриллы — тонофибрилдер — жануарлардың кейбір клеткасының белок текті жіңішке тіреуіш талшығы. Ол клетка формасынын сақталуын қамтамасыз етеді Тромбокиназа —тромбокнназа— ткань сөлінде және қан пластинкаларында кездесетін зат, ол каңнын үюын тездетеді. Тромбоциты — тромбоциттер — омырткалы жануарлар (сүт коректілерден баска) канының элементі, ол каннын ұюына қатысады. Трофика — трофика — нерв жүйсінің организмдер тканіндегі зат алмасу процесіне тікелей әсер етуі. Тургор — тургор — ішіне зат толу (ісіну). Фагоциты — фагоциттер — организмге түскен тыс заттарды жутып алып, сіңіріп жіберетін клеткалар (қанның ак туйіршіктерінің және дәнекер ткань клеткаларының кейбір түрлері). Ферменты — ферменттер — жануар және өсімдік организміндегі белок текті күрделі органикалық заттар. Олар организмдегі химиялық процестерді миллиондаған есе жылдамдатады. Ас корытуда өте маңызды роль аткарады. Фибриллы — фибрилдер — жануарлар организмінің клеткасы ішіндегі немесе клетка аралық заттағы жіңішке талшыктар, мысалы неврофибрилдер, миофибрилдер. Фотосинтез — фотосинтез—жасыл өсімдіктердің сәулелі жарық энергияның көмегімен органикалық емес заттардан (көмір кышкылы, су) күрделі органикалық заттарды түзу процесі. Хемотаксис— хемотаксис — организмдердің негізінен бір клеткалы организмдердің және қалқып жүретін клеткалардың (сперматозоидтардың, лейкоциттердің) химиялық тітіркендіргіштердің әсерінен қозғалыска келуі. Холестерин — холестерин — органикалық қосынды, жануарлар тканьдерінде болатын стериндер тобындағы зат. Хондриосомы — хондриосомдар — барлық жануарлар мен өсімдіктер клеткасының органоидтары, хондриосом белокты-липоидты комплекстер, клеткада белоктың синтезделу процесіне катысады. Хлорофилл — хлорофилл — бояғыш зат. Целлюлоза — целлюлоза — өсімдіктер клеткасы қабығының негізгі құрамды бөлегі. Центриоли — центриоли — клетканың орталығы, барлык, жануарлардың және кейбір өсімдіктер клеткасының тұрақты органоиды; клетканын митозды бөлінуі процесіне қатысады. Цитология — цитология — жануарлар мен өсімдіктер клеткасының құрылымын, дамуын және қызметін зерттейтін ғылым. Цитоплазма— цитоплазма — жануарлар мен өсімдіктер клеткасының ядросына кірмейтін протоплазманың бір бөлегі. Шизогония — шизогония — кейбір карапайым организмдердің (споровиктер, тамыр аяқтылар) жыныссыз жолмен көбеюі; шизогония кезінде ядро бірнеше рет бөлінеді, содан сон организм ядролардың санына қарай особьтарға бөлініп кетеді. Экскреты — экскреттер — организмнің тыска шығарып отыратын ас қорытудың калдык заттары 2 БӨЛІМ. Дәрістердің қысқаша конспектісі: №1 -2 Дәрістер. Кіріспе. Цитологияның әдістері. Дәрістің мақсаты: Цитология – биологиялық ғылым есебінде. Цитология ғылымына жалпы түсінік беру. Цитология әдістерімен танысу. Негізгі сұрақтар:
Клетканың құрылысын, қызметін зерттейтін ғылым цитология деп аталады. Клетка жөніңдегі ілім XVII ғасырдан басталып, оның тарихы үш ғасырды камтиды. Цитология жеке ғылым ретінде өткен ғасырдын соңғы ширегінде пайда болған. Организмнің клеткалық құрылысының ашылуы микроскоптың шығуына байланысты. Микроскоптың шығу тарихы осы күнге дейін толық анықталмаған. Бірақ микроскопты жасап шыгаруда көзілдірік өндірісінің кейбір әсерінің болғаны кумәнсіз, ал көзілдірік 1285 жылы Италияда шыққан. Кейбір аңыздарга қарағанда алгашқы микроскопты голландиялык оптиктер Ганс пен Захариас Янсендер 1590 жылы жасап шыгарған. 1612 жылы Галилео Галлилей де микроскопты құрастырған Алғашкы микроскоп ғылыми зерттеу кұралы болмаған, оған ойыншык ретівде қараған. Ағылшын математигі, физигі және механигі Роберг Гук 1665 жылы өзі жасаган микроскоп аркылы тығыннын, құрылысын қарап, оның ұяшықтардан тұратынын аныктаған. Осы ұяшықгарды клетка деп атаған. Сонымен Р. Гук "клетка" деген терминді калдырган. Бұл казіргі түсініктегі клетканың ашылуы емес. Кейінірек, осы XVII ғасырда ағылшын ботанигі Н. Грю мен италиялық биолог Марчелло Мальпиги микроскопты қолдана отырып өсімдіктердің кұрылысын зертгеген. 1671 жылы Мальпиги "Өсімдіктер анатомиясы жөніндегі түсініктер" деген еңбегін, 1672-1675 жылдарда "Өсімдік анатомиясы" атты кітабын жариялаган. 1671 жылы Грю "Өсімдіктер анатомиясының бастамасы" деген еңбегін Лондон Королевалык қогамына тапсырған. Мальпиги, әсіресе Грю өсімдіктердің микроскопиялык кұрылысын зертгей отырып. осімдіктердің әр түрлі бөліктерінін кткімыида ұяшыктардың болатынын анықгапін. XVII ғасырдын. ұлы микрокопшілерінің бірі голландиялық Антони ван Левенгук, алайда ол осімдіктердін клеткалық құрылысын көргенімен, өз жаналыктарының маңызьніа тусіне алмаган. А. Левенгук жануарлардың клеткаларында эритроциттерді, спермотозоидтарды, бір клеткалы жануарларды бірінші болып көрген. Сонымен XVII ғасырда өсімдікгердің "клеткалық құрылысы" ашылған. Бірак шын мағынасындагы клетка осы ғасырдың ғалымдарына белгісіз күйде қалған. XVII ғасырда микроскоптын құрылысы жабайы күйінде калган. Ал XVIП ғасырда да микроскоптың қүрылысына елеулі жаналықгар енбеген, тек кана ишпиві іпна жаңарған. Бүның себебі XVIII гасырдыц ғалымдары микроскопқа аса көңіл бөлмеді. XIX гасырдың бас кезіңде еткен гасырдагы мәліметгерге елеулі жанялыкгар енгізілді. XVII және XVIII гасырларда өсімдік клеткасының кабьпфіасы ғана белгілі балды. XIX гасырдын басында зерттеушілер өздфінің назарын клетеаның ішкі бөлікггріне аудара басгайды. XIX ғасырдың бірінші кезізегіңңе клеткада ядро (І825) бяйкалгаң. Оны тауык жұмыргкасынан тауып, ұрық көпіршігі деп атаган. Кейін 1831 жьиы есімлік клеткясының ядросын атылшын бстгаиип Роберг Броун ашкан. Осыдан соң клетканың калган қүрылымын атау үшін чех гисгологі Иоганн Пуркинье протоплазма (1839-1840) деген терминді енгізген. Сонымен. XIX ғасырдың бірінші үш он жылында өсімдіктер анатомиясында елеулі жаңалықгар ашылган. Егер XIX ғасырдың басында клетканың не екенін және өсімдіктердін клеткалық кұрылысыныц маңызы жөніндеп мәселе әлі толық анықгалмаса да, өткен ғасырдың екінші ширегінің бас кезінде жагдай мүлде өзгерді. Клетканы барлық өсімдіктер әлемінің күрылымдық элементі деп санады. XIX ғасырдың басыңда микроскогіиялъгқ зерттеулердің кең таралуы клеткалық қүрылыс өсімдікгерге гана емес жануарлар организміне де тән екенін көрсетгі. Бүл бағытта Я. Пуркинье мен И. Мюллердің мектегтгері көп енбек сіңірді Ян Эвангелиста Пуркинье өзінің шәкіртгерімен бірге (әсіресе Валентинмен) адам мен жануарлардың әр түрлі үлпаларын зертгеген. Пуркинье микроскопиялык анатомияның негізін гана калаушы емес, сонымен бірге микроскопиялық техкиканың да негізін салушыньщ бірі. Неміс физиологы Иоганнес Мюллер мектебіиін. еңбектері тарихта ерекше орын алады. Оның шәкіртгерінің - Теодор Шваннын, Яков Геиленің, Роберт Ремактын, гистологияның негізін салушылардын бірі Альберт Келликердің, Э. Дюбуа-Реймонның, Рудольф Вирховтың, Эрнест Геккельдің, И. М. Сеченовтың еңбектері бүкіл әлемге мәлім. 1838 және 1839 жылдары немістің екі ғалымы, ботаник Матаас Шлейден мен зоолог Теодор Шванн кептеген деректі материаддарға сүйеніп. клеткалық теорияны кұрастырды. Т. Шванн клетканы өсімдіктер мен жануарлардың универсалдық құрылымдық компоненті деп карасгырды. М. Шлейден мен Т. Шванн организмдегі клеткалар алғашкы клеткалық кұрылысы жоқ затган пайда болады деп қатс түсінген. Клеткалық теория барлық тірі табигатгың біртұгас екенінің дәлелдемесі. Клеткалық теорияның биологияның дамуына ғана емес, философияның дамуына да үлкен прогресситік әсері таді. Ф. Энгельс клеткалык, теорияны XIX гасырдағы үш ұлы жаңалықгың (энергия түрактылық заңы, клеткалық теория және Ч. Дарвиннің эволюциялық ілімі) бірі деп жогары бағалады. Клеткалық теория шыкқаннан кейін 20 жылдан соң немістің ұлы дәрігері Рудольф Вирхов (1859) клетка клеткадан пша пайда болады деген қорытынды жасап, клеткалық теорияны одан әрі дамыпы.
XIX ғасырдың соңгы ширегінде цитология өз алдына жеке гыдым бопып калыгггасты. Бүган себеп балган микроскогтгың жакрартылуы мен микроскопиялық техниканың дамуы. Агап айгкаңда микросшгпың ішативі жак-саріылық микрометрлк винг пен кремальерамен жабдықгалыңды. Осымен катар микроскопгың опшкасы жакрартылды. Көрсету дәрежесі жогары окулярлар жасалып шыгарылды. Иммерсиялық объекгивгің іщкросшпиялык пракгикага енуі үлкен жаіщлык бадцы. Иммхиялық іринциті 1850 жылы италияндық Д. Амичи үсыніан болалын. Алаңпа иммерсиялық орталық регін-де үсынылтан өсімдікгер майы мен су ойлағыдай ноггиже б^жіеді. Микроскоп оптакасы конструкциясының одан эрі даліуы неміс физигі Эрнест Аббенің есімімен тығыз байланысты. 1878 жылы Э. Аб-бенің басшылығымен иммерсияга арналган объсктив жасалынып шы-гарылдьі. Иммерсиялъгқ орта ретінде самырсын майы пайдаланыдды. 1873 жьшы Э. Аббе микроскоптың жарық жинайтын аппаратьгн жасап шытарды. Бүл апгарат осы күнге дейін Э. Аббенің атымен аплады Микроскоігіын, жакраруымен бірге микроскопиялық зерттеу тсхникасы да дамыды. Фиксаторлардың жанд турлері белгілі болды. 1840 жылы А Ганновер фиксатор ретінде хром кңшіфілын үсыиды, ал 1859 жылы Г. Мюллер "Мюллердің крспасы" деп ш>ілшн фиксаторды практикага енгізді. Алі іысыншы жыддың аяқ кезівде франиуз гистологы Рг.чві-й пикрин кьшікьшыи, 1878 жылы Ланг сулеманы фиксатор рстііщс қолдана бастады. Формалинді осы мякрша алгаш рет 1893 жылы Блум қолдшщы. Сөйтіп, XIX гасырдың аяқ кезінде фиксаторлар арсеналы анағурлым артгы. Жүкэ кесінділер дайындайтын микротом деп аталатын қүралдың жабайы түрін Я. Пуркиньенің шәкірті А. Ошац жасап шьпирған. Микро-томның шығуымен байланысты үлпаны тығыздау жөне кртыру әдістері кажет болды. 1869 жылы неміс ботанигі Е. Клебс үлпаларды тығыздау үшЫ парафинді, ал А Бетххер желатинді үсынды. 1879 жылы неміс гис-гологы П. Шиффердеккер осы максаткд целлоидинді пайдаланды. Откен гасырдың орта кезінде бояу әдістері шыга басідцы. Боягаш ретінде карминді 1849 жылы неміс физиологгары Гепперт пен Кон қолдадды. 1865 жылы Бемер гематоксили>щі микроскопията енгізді. Өткен гасыр-дьщ сощы ширегінде аналин бояғыштары да пайдаланыла басталды. Микроскопиялық техникяньщ дамуы XIX гасырдың соңш ши-регінде көптеген цитологиялық жаңалықтардың ашылуына жол ашты. Солардың бірі - кариокинез бен клетка органоидтарыньщ аіиылуы. Клетканың тікелей емес бөлінуі жөніндегі алғашк^і малімдемені 1873 жьиіы неміс тоологы Антон Шнейдер жасаган. Шнейдердің бұл жаңн-льпы кезінде тиісті бага ала алмады. Сонымен бірге автордыіі. өзі үшін де жаңалығьгның универсалдық маңызы күмән болған. Кейінгі жылдары да клетка бөлінуінін жаңа әдісі туралы көптеген жұмыстар жарияланды. 1894 жылы орыс ботанигі Н. Д. Чистяков митоздых. болінудің бірнеше фазаларьгн жазды. Н. Д. Чистяков жаңадан гтайда болган клеткалардын ядросы аналық клеткалар ядросының бөлінуінің нәтижесінде пайда болатынын түсіне білді. Бірақ та Н. Д. Чистяков бөліну 4»заларьшың тәртібін толықтай біле алмады. 1875 жылы клетка бөлінуінің жаңа ашылған әдісіне арналған көптеген еңбектер шықгы. Польша ботанигі Эдуард Страсбургер бірнеше өсімдіктер митозын баяндауга арналғаіі "Клетканың бөлінуі және клетканың пайда болуы" деген моногра-фиясын жарыкка шьвіірды. Страсбургер өсімдіктермен бірге шеміршек клеткатірыньщ, асцидий жүмырткэсыиын бөлінулерін де карасгырды. Түрлі оргсшизмдердің тікелей емес бөлінуі ортақ заңдылыкден жүретінін Страсбургер дүрыс тусіне білді. Бірак та митоздың жеке деталадарына бад-а берген кезде ол еңбегінде көптеген кемшіліктер жіберді. 1878-1879 жылдар кариокинсз ашылуының кульминадиялық дәуірі болып сана-лады. 1878 жылы Страсбургердің "Клетканың болінуі және ұрықтануы Бақылау сұрақтар:
Ұсынылған әдебиеттер:
№ 3-4 Дәріс. Клетканың құрылысы және функциясы. Дәрістің мақсаты: Клетканың құрылысына және функциясына жалпы түсінік беру. Негізгі сұрақтар:
Протоплазманың құрылысы өте күрделі, оның құрамында көптеген химиялық элементтер кездеседі. Сутегі, оттегі, азот, кальций, қалий, натрий, магний, хлор, күкірт. фосфор, алюминий, темір және тағы басқалар. Олар клеткалар мен клеткааралық заттардың зат алмасуға қабілетті, тіршілік әрекеті мен құрылысын сипаттайтын күрделі қосылыстар қүрамына кіреді. Мүндай қосылыстарға белоктар, углеводтар және липоидтар жатады. Оларға коса протоплазмада органикалық емес түздар, еріген су болады. Белоктар—протоплазманың негізгі құрамы. Олар клеткадан және клеткасыз заттардан кұралатын әрбір тірі заттардың функциясы мен құрылысын белгілейді. Тірі заттардың ерекше белгісі — үнемі зат алмасу процесі. Зат алмасудың нәтижесінде тірі заттың химиялық құрамы жаңартылып отырады. Өзінің химиялық қүрамы жағынан белоктар азот, оттегі және сутегі қосылыстарынан тұрады. Оларға тәң қасиет азоттың болуы, осының арқасында белок қосылыстары углеводтардан және майлардан ажыратылады, Көрсетілген элементтерден басқа белоктардың қүрамында, ал, кейбіреулерінде фосфор болады. Белоктың затында 50 процент көміртегі, 21,5—23,5 процент 16—17 процент азот, 6,5—7,3 процент сутегі, және ,5' процент күкірт болады. Белоктар жай протеин күрделі протеидтерге бөлінеді. Жай протеиндерге — альбумин (қанның сары суындағы глобумин, жұмыртқа альбумині, әр түрлі ферленттер), улин (қан белогы), миозин (ет белогы) тг б. жатады. Кейбір күрделі белоктардың құрамына гистон және протоаминдер кіреді. Қүрделі протеиндерге — әр түрлі протеин мен белоксыз заттар қосындысы (нуклеопротеидтер липротейдтер және_глиқопротеидтер) кіреді. Нуклеопротеидтер ядро қүрамына кіреді, липопротеид хондриосомда, ішкі торлы аппаратта байқалған. Протеин мен углевод қосылысы — гликойротеид шырын затттарда кездеседі. Құрамына темір кіретін күрделі белоктың бірі гемоцин эритроцит қүрамында болады. Жай белоктардан ферменттер протоплазманың белогыяда елеулі байқалады. Ал қорыту ферменттерінін, әсерінен және арқылы белоктар жай қосылыс — амин қышқылына жеңіл ыдырайды. Ыдыраудың нәтижесінде амин қышқылдары жаңа белокты қүрауға жүмсалады. Белоктың молекуласы мицелла деп аталады. Белоктың .молекулалық құрамына көптеген амин қышқыл кіреді. Сондықтан мицелла түрліше болып келеді. Академик Зелинский және Гавриловтың мәліметі бойынша молекуласынын, негізіне жататын 2—3 амин қалдығы бар, қысқа пептинді, шумақ циклді мен кезектесіп келіп отырады. Оның көп болуы мүмкін. Солардың санына белок молекуласының молекулалық салмағы — мыңнан миллиондап өзгерін отыруы мүмкін. Ең ірі белоктардың молекулалық салмағы 4000. Эритроциттің негізгі бөлігі—гемоглобиннің барлық салмағы 63000. Ерітінді белоктардық (альбулин) молекуласынын салмағы да немесе соған жақын. Фибрилярлы құрылысы бар молекулалардың үзынша таяқша немесе жіп тәрізді. Протоплазмада белоқтаң басқа майлар, углеводтар баркөбі доға тәрізді иіледі. Иілген жерінен үршыкка бекіпіп, иіндері клетка шетіне қарап жатады. Клетканың бір по-люсінен карағанда хромосомдардың осылай орналасуы-на байланысты олардың жүлдыз тәрізді өрпек тузетіні байқалады. Бүл кезеңді аналық жұлдыз сатысы деп атайды. Метофазада хромосомдар тігінен жарылып, екіге бөлінеді.
жүктеу/скачать 0.57 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|