кесте – 2005 жылғы НГДУ “ҚұлсарыМұнайГаз” бойынша мұнайдың шығарылған және суды пластқа айдау көлемі

13 кесте – 2005 жылғы НГДУ “ҚұлсарыМұнайГаз” бойынша мұнайдың шығарылған және суды пластқа айдау көлемі

Келесі 14 кестеде 2005 жылы “ҚұлсарыМұнайГаз” бойынша мұнайды жеткізу қорытындысы көрсетілген. Жалпы экспорт жоспарлаудан сәл ауытқып, нақты көрсеткіш 1680,3 мың тонна мұнайға тең болды. Бірақ капиталдың барлық жинақталған салымы 2005 жылы 2590,1 көрсетті. жалпы 2006 жылы бұл көрсеткіштерді өсіру көзделуде, ал бұл өз кезегінде жаңа технологияларды енгізу арқылы мүмкін болады.

14 кесте – 2005 жылы “ҚұлсарыМұнайГаз” бойынша мұнайды жеткізу қорытындысы (мың тонна)

№	Аталуы	2005 жылы
		жоспар	Нақты	ауытқу
1	Экспорт	1661,2	1680,3	19
1.1.	Алыс шетел	1 101,40	1 424,60	323
	Атырау - Самара	626,4	954,3	328
	КТК	475	470,3	-5
	КТК толтыру	20	46,8	27
1.2.	Жақын шетел	559,8	255,7	-304
2	Ішкі нарық	889,8	909,8	20
2.1.	АНЗП	750	790,5	41
2.2.	Басқалар	14,9	8,1	-7
2.3.	Роялти	124,9	11,2	-14
	Барлығы	2551	2590,1	39

Ескерту – “ҚұлсарыМұнайГаз”-дың деректері бойынша
“ҚұлсарыМұнайГаз” АҚ-ның негізгі мұнай құбырларының бағыттары: Өзен – Атырау – Самара, Каламкас – Қаражанбас – Ақтау, Жанажол – Кеңқияқ – Орск, Омск – Павлодар – Шымкент – Чарджоу. АҚ – ның құрамында төрт еншілес компания бар:

• 
  Батыс;
  
• 
  Шығыс;
  
• 
  Есептеу орталығы;
  
• 
  Ғылыми – техникалық орталық.
  

Ал Газ тасымалдау АҚ “КазТрансГаз” компаниясы арқылы жүргізіледі. Газ құбыры 10,8 мың км және 296 газ агрегаттары бар 22 компрессорлық станцияны алып жатыр. Компания халықаралық және қазақстандық газды экспортерлерге тасымалдаумен қатар ішкі нарықты газбен қамсыздандырады. “КазТрансГаз” АҚ – ның негізгі қызметінің бағыты:

• 
  Табиғи газды халықаралық тасымалдау;
  
• 
  Табиғи газды экспорттау және импорттау;
  
• 
  Табиғи газды өндіруге байланысты жобалар құру;
  
• 
  Газды ішкі нарыққа тасымалдау;
  
• 
  Халықты газбен қамтамасыз ету;
  
• 
  Табиғи газды сатып алу, сату және сақтау;
  
• 
  Экология;
  
• 
  Электро және жылу энергиясын өндіру.
  

2004 жылы жалпы тасымалданған газ көлемі – 121,6 млрд куб, оның ішінде 109,5 млрд куб газ шетел үлесі және 5,1 млрд ішкі нарыққа, ал 7 млрд куб газ экспортқа шығарылды.

Компания қызметінің негізгі стратегиялық мақсаты – ұлттық мұнайгаз саласының дамуына қатысу арқылы Қазақстан Республикасына максималды пайданы қамтамасыз ету. Компания миссиясы 3 негізгі қызметтің бағытталуынан тұрады:

• 
  Компанияның құнын жоғарылату арқылы акционердің экономикалық пайдасын максималдау;
  
• 
  Мемлекеттің стратегиялық пайдасын қамтамасыз ету;
  
• 
  Жоғарғы тиімділігі бар мұнайгаз компаниясын құру.
  

2. 
   Қауіпсіз жұмыс істеу;
   
3. 
   “ ҚұлсарыМұнайГаз” қызметін жоспарлау процесін басқару;
   
4. 
   Жұмыстың ең жақсы көрсеткіштеріне ұмтылу;
   
5. 
   Сыртқы ұйымдармен байланысты әрқашан жетілдіріп отыру;
   
6. 
   Бөлім қызметкерлерінің профессионалды деңгейін көтеріп отыру;
   
7. 
   Еңбекті және қоршаған ортаны қорғауда жоғарғы көрсеткіштерге ұмтылу;
   
8. 
   Компания беделдігін арттыру;
   
9. 
   өндірістік – экономикалық көрсеткіштің жоғарғы деңгейіне қол жеткізу.
   

• 
  Стратегиялық басқару жүйесін;
  
• 
  Жедел басқару жүйесін;
  
• 
  Персоналды дамыту және ынталандыру жүйесін;
  
• 
  Негізгі бизнес – процесстерді автоматизациялау.
  

• 
  Сапа – өндірістік процеске және қолданылатын технологияларға жарамды болуы;
  
• 
  Жеткізу сенімділігі – нақты ұйымдастырылған өткізу жүйесі;
  
• 
  Баға және төлеу шарттары.
  

Келесі 15-ші кестеде «ҚұлсарыМұнайГаз»-дың күшті, әлсіз, мүмкіншілік- тері және қауіпті жақтары, яғни SWOT (strength, weaknesses, opportunities and threats) талдау жүргізілді.

SWOT – талдау стратегиялық маркетингтің және компанияның стратегиялық жоспарының негізі болып табылады. SWOT талдауы арқылы біз компанияның нарықтық жағдайдағы қазіргі орынын, оның болашақта даму тенденциясын, яғни мүмкіншіліктерін, сонымен қатар компания өз әлсіздіктері мен қауіпті жағын біле отырып өндірісті кеңейту шараларын ұйымдастыруға мүмкіндіктер туғызады.

SWOT – талдау матрицасы компанияның маркетингті басқаруға байланысты бірнеше пайдалы шараларды құруға мүмкіндіктер береді. Маркетинг бойынша менеджер компания қызметіне әсер ететін және болашақта болатын мүмкіншіліктер мен қауіпті жағдайларды алдын – ала болжап білуі тиіс. Қауіпті жағдайларды ойлап шығару барысында келесілер ескерілуі керек: 1.Саяси – құқықтық орта; 2. Экономикалық орта; 3. Технологиялық және табиғи орта. 4. Демографиялық; 5. Әлеуметтік – мәдени орта. Барлық қауіптер ерекше көңіл бөлуді қажет етпеді. Сондықтан компания менеджерлері әрбір қауіпті жағдайды бағалап, қауіптілік деңгейін анықтауы керек және оны болашақта залалсыздандыру жоспарын құруы қажет [28].

«ҚұлсарыМұнайГаз» географиялық жағдайлары өте қолайсыз болып келеді, өйткені мұнайды өткізу нарығы қашықтықта орналасқан. Осыған байланысты кәсіпорын көптеген шығындарды, соның ішінде эксплуатациялық, мобилизация және демобилизация, барлау шығындарының жоғарылауын айтуға болады.

Қазақстан экономикасының мұнайгаз саласындағы марктингті қолданудың ерекшеліктері мен серпіні және экономикалық субъектілердің қоршаған орта факторларының қағидаларын пайдалану барысында ықпал ету сипаты көбіне өтпелі кезең жағдайына орай анықталады. Қазіргі кезде Қазақстанның мұнайгаз саласының ірі инвесторлары АҚШ, Франция, Ұлыбритания, Италия, Норвегия, Германия т.б болып табылады. Мысалға, “Шеврон” американдық корпорациясы “Теңіз” мұнай кен орнына 40 жылға созылған 25 – 30 млрд. АҚШ долларын салуды көздеуде.

Қазіргі кездегі әлемдік мұнай нарығындағы импорт және экспортты келесі кесте бойынша көре аламыз.

16 кесте – Әлемнің негізгі мұнай нарықтарының сипаттамасы
Әлемнің мұнай нарығы	Импорт (-), Экспорт (+) млн. тонн/жыл
	1995	2000	2005	2010
Солт – Батыс еуропа	-174	-167	-210	-280
Орталық және Шығыс Еуропа	-53	-63	-74	-80
Средиземноморье	-247	-214	-234	-234
Азия – Тынық мұхиты	-420	-582	-748	-911
Парсы бұғазы	+660	+720	+872	+1053
Атлантикалық бассейн	-363	-341	-368	-431

Ескерту – Статистика мәліметтері бойынша құрылған

16-шы кестеде байқап отырғанымыздай мұнайға бай, тек қана экспорты басқа елдерді асып түсетін жер бұл – Парсы бұғазы. 2010 жылға дейін бұл өңірдің мұнайын экспорттау жылына 1053 млн тоннаны құрамақ. Басқа елдерде біз мұнайдың тапшылығын байқаймық. Мұнайды тым қажет ететін Азия – Тынық мұхиты өңірі.

Жалпы шетелдік мұнай саласындағы маркетингті басқару мен ұйымдастыру біздің елге қарағанда ерекше болып келеді. Шетелдік мұнай компаниялары өз елдерінде капиталдан, бюджеттен немесе үкіметтің кепілдігі арқылы жеңілдіктер алып тұрады. Қазақстанның бастапқы жағдайлары мен экономикасының дамуына ең жақын норвеждік және латиноамерикандық мемлекеттерді жатқызуға болады. Осыған байланысты төменде негізгі компаниялардың қызметін қарастырып кетсек.

Енді Малайзия тәжірибесіне келсек, PETRONAS негізгі қызметі – мұнай өндіру. Бұл қызмет келесі өндірістік қызметтерді қамтиды: геологиялық барлау, мұнай және газ өндіру, оларды өңдеу, маркетинг, дистрибуция, нефтехимиялық заттар және т.б. Сонымен қатар компания негізгі қызметтің стратегиясының дамуына мүмкіндік беретін мұнай бизнесіне қатысы жоқ жобаларға да қатысады. Өндірістің негізгі мақсаты:

• 
  Жаңа өнім шығару;
  
• 
  Материалдар және коррозия;
  
• 
  Табиғатты пайдалануды реттеу;
  
• 
  Ғылыми қызметтер;
  
• 
  Цифрлік ақпарат қызметтері.
  

• 
  Мұнай және газ кен орындарының тиімді және қауіпсіз эксплуатациялауды қамтамасыз ету;
  
• 
  Барлау аумақтарына кіруді қамтамасыз ету;
  
• 
  Тиімді мұнайгаз кен орындарына кіруді қамтамасыз ету;
  
• 
  Жаңа құрылыстарды салу және инжиниринг;
  

Жапония елінде қазіргі кездегі маркетинг 50 жылдарда пайда болды. Жапониядағы маркетинг қызметі Батыс елдеріне қарағанда жоғарырақ дамыған және әртүрлі елдің құрылымдық, геогрфиялық, тарихи факторларлар, әлеуметтік ерекшеліктерін білдіреді. Келесі факторлар Жапониядағы маркетинг қызметіне тікелей және жанама әсер етеді:

1. 
   Өндірістер мен үкімет арасындағы қарым – қатынас;
   
2. 
   Өндірістік атмосфера;
   
3. 
   Әлемдік нарыққа арналған өнім.
   

Жапониядағы маркетинг жүйесі тұтынушы сұранысына байланысты жоғары дамыған – оның қажеттілігі ескереліп, ең жоғарғы сапа мен қызмет көрсетулер арқылы қанағаттандырылады. Марктинг бөлімшелері материалдық өндірісіне қарағанда өндірістің қызмет көрсету саласында үлкен статусқа ие. 70 – жылдардан бастап маркетинг қызметі: сызықтық және аппараттық болып бөлінді. Өткізу арналарының бірнеше құрылымы бар:

1. 
   маркетинг бөлімінің басқаруымен компанияда өз меншігінде болатын бірнеше өткізу арналарын құру;
   
2. 
   өткізуге арналған бөлек компания құру;
   
3. 
   бөлшек және көтерме сауданың нүктелерін құру.
   
4. 
   өткізу бөлімі – негізінен өнімді сату және онымен байланысты қызметтерге жауап береді.
   

ҚХР экономикасын басқаруды жақсартудың негізгі шарты болып, кәсіпорынның шаруашылық тәжірибесіне маркетингті енгізіу болып табылады. Маркетинг нарық экономикасы елдерінде кәсіпорынды басқару жүйесі ретінде жақсы жағынан көрсетті. Қазіргі кездегі Қытай экономикасына маркетингті енгізу идеологиялық проблемаларды шешуге байланысты. Төменде Қытай шаруашылық басқарушылардың арасында өріс алған үш маркетинг концепциясы берілген:

1. 
   Орталықтандырылған жоспарлы экономика негізінде құрылған, яғни ескірген маркетинг үшін жарамсыз. Концепцияға сәйкес, өнімді өткізуге емес, өнім шығаруға барлық көңілді бөлу керек. Сонымен қатар нарықтық жағдай, тұтынушы талғамы зерттелмейді. Бұл концепцияны әрбір оныншы кәсіпорын ұстанады. Бұл өте елеулі проблемаға айналуда.
   
2. 
   Бұл концепция тұтынушының қажеттіліктерін қанағаттандырмайды, бірақ өткізуді жарнама арқылы ынталандырады, негізгі мақсаты – өнімді өткізу және максималды табыс алу. 40 пайыз кәсіпорын осы концецияны ұстанады.
   
3. 
   Қазіргі кездегі маретингке сәйкес келеді. Ол ортаға тұтынушыны қойып, негізгі мақсаты тұтынушының қажеттіліктерін қанағаттандыру. 48 пайыз кәсіпорындар осы концецияны ұстанады.
   

Қытай маркетингіне келетін болсақ, жалпы Қытайда өткізу арналары өте қарқынды даму үстінде. Мысалы, қазіргі кездегі дүние жүзіндегі киім-кешекті тігу мен өткізудің 70 пайызы, осы Қытай мемлекетіне тиеді. Бірақ осыған қарамастан Қытай мемлекетінің осал жерлерін атап айтуға болады. Келесі кестеде Қытайдағы маркетингтің дамуын тежеп отырған факторлар көрсетілген.

18 кесте – Қытайдағы маркетингтің дамуын тежеп отырған факторлар

Негізгі проблемалар	% респонденттердің жауабы бойынша
Құралар жетіспеушілігі	48,6
Мамандардың жоқтығы	42,9
Маркетинг туралы білімнің жоқтығы	40,0
Шарушылықтың дәстүрлік формасы, өзгерту өте қиын	23,9
Маркетинг бөлімі жұмысын коор- динациялаудағы проблемалар	8,6
Басқалар	14,3

Жауаптарды қорытындылай келе көптеген кәсіпорындар маркетингтің енуіне құралдардың жетіспеушілігі деп көрсеткен яғни олар маркетингті үлкен шығындармен байланыстырады. Шындығына келгенде маркетинг үлкен шығындарды қажет етпейді. Келесі маркетингтік білімнің жетіспеуі мен дәстүрлік форманың өзгеріссіз қалуы, яғни бұл жерде кәсіпорындардың маркетингті түсінбеушіліктен туады. Ұлттық мұнайгаз компаниясы қызмет етуі ретінде араб моделін қарастырсақ, Иран мемлекетінің МОК мұнай компаниясын атауға болады. Мұнай өндіру бойынша компания екінші, ал газ өнімі бойынша әлемде сегізінші орынға ие.

Компанияның негізгі артықшылықтары төмендегідей:

• 
  Компания географиялық және өндірістік қатынаста интеграцияланған болып келеді;
  
• 
  Ішкі нарықтың болуы және оның жан-жақты дамуы;
  
• 
  Сыртқы өткізу нарығының тұрақты болуы;
  
• 
  Ұлттық кадрлардан тұратын, адамдық әлеуетінің болуы;
  
• 
  Мұнайды экспорттау үшін (мұнай құбыры, порт – танкер) транспорттық инфрақұрылымның болуы.
  

• 
  Материалдық базаның ескіруі (капитал салымдарының жетіспеушілігінен және соғыс зардаптарынан)
  
• 
  Мұнай өндірісінің министрлігі мен компания арасындағы келіспеушілік.
  

90–жылдардың басында әлемдік экономикада интеграциялану қарқынды дами бастады. Соның нәтижесі ретінде “Эксон” және “Мобил” АҚШ мұнай компанияларының қосылуын атауға болады.

Мұнай және мұнай өнімдеріне конъюнктура өзгерістерінің әсерін төмендету мақсатында аса ірі мұнай экспорттаушы елдер соңғы он жылдықта мұнай экспорттаудан алынатын табысты қайта бөлу есебінен экономиканың өндірістік құрылымын жетілдіру жөніндегі шараларды іске асыруда. Осымен бір мезгілде дамыған елдер экономикасынан кіріс алу мақсатында басқа елдерге капитал экспорттау жұмысы жүргізілуде. Қазақстанда мұнайгаз өнеркәсібіне жылдан – жылға көбейіп келе жатқан инвестиция көлемі экономика құрылымын әртараптандыруға қолайлы орта болып табылады [50].

Әлемдік тәжірибені зерттей отырып Касспий теңізіндегі көмірсутек әлеуетін барлау үшін келесі үш деңгейді қарастырамыз:

Бірінші – теңіз мұнай өндірудің бастапқы деңгейі, консорциумның шетелдік қатысушылармен келісім – сөздер жүргізу;

Екінші – мұнай және газ тазалау және өндеу үшін құрғақ жерге негізгі құрал-жабдықтарды тұрғызу;

Үшінші – кешенді мұнайхимия индустриясын құру, тек қана касспий өңірі аймағын ғана емес, сонымен қатар Қазақстанның бүкіл шаруашылығын қамтамасыз ететін болуы керек.

Осы үш деңгей Касспий өңірі аймағындағы әлеуметтік инфрақұрылымды және коммуникацияның барлық түрлерінің тездетіп дамуын талап етеді. Бұл өз кезегінде теңіздегі ірі мұнай операцияларын жүргізуге байланысты жаңа өндірістік және ауылшаруашылық қызмет көрсетуге бағытталуын ынталандырады. Осы бағдарламалардың сәтті жүруне байланысты 1997 жылы Вашингтон қаласында Қазақстан Республикасымен мен консорциум акционерлері арасында Касспий теңізінің 6 мың км² созылған жердегі көмірсутекті барлаудағы өнімді бөлу туралы келісім – шартқа қол қойылды. Бұрғылау барлау бағдарламасын іске асыру мақсатымен Қазақстанда ОКИОК (Аджип) компаниясы құрылды.

Сонымен нарық экономикасының әлемдік тәжирибесі мұнайгаз саласында басқарудың тиімділігін арттыру үшін кәсіпорынның өз өміршеңдігін сақтап қалу және және күшейту мақсатында оңың жұмысының екі негізгі кезеңі – мұнайды өндіру мен мұнай тауарларын өткізуді ұйымдастырудың жаңа әдісін, яғни маркетинг іс-әрекетін пайдалану қажеттілігін тудырады.