1 КӘсіпорынның маркетинг қызметін басқарудың теориялық негізі

7 сурет – “ҚұлсарыМұнайГаз” компаниясының қаржы бөлімінің құрылысы

Компанияның қаржылық ресурстары – компанияның пайдалануында бар қаржыны айтады. Қаржылық ресурстар өндірістің дамуына, өндірістік емес объектілердің сферасын, тұтынуды, дамуына бағытталады, сонымен қатар қаржылық ресурстар резервте қалуы да мүмкін. өндірістік – сауда процесінің дамуына бағытталған қаржылық ресурстар ақшалай түрде капиталды көрсетеді. Осыған байланысты капитал бұл – қаржы ресурстарының бір бөлігі.

Келесі кестеде компанияның жалпы төлем қабілеттілігін, қаржылық коэффициенті есептелген:
7 кесте – Кәсіпорынның қаржылық жағдайының сипаттамасы

Көрсеткіштер	Формула	2004 жыл	2005 жыл
Төлем қабілеттілік коэффициенті	Тқ = Ағымдағы активтер/ қысқа мерзімді міндеттеме	0,85	1,67
Айналым коэффициенті	Аk=өтк өнімнен түс табыс/ меншік капитал	0,52	0,54
Айналыс коэффициенті	Ак=өтк өнімнен түскенс табыс/ағымд активтер	2,46	1,82
өндіріс рентабельділігі	Өр = Таза табыс / ОС+ОПС *100%	14.7	18,7

Ескерту – “ҚұлсарыМұнайГаз”-дің деректері бойынша
Жалпы компанияның төлем қабілеттілігі 2004 жылға қарағанда біршама жоғарылағанын көреміз. 2005 жылы 0,85 тен 1,67 ге көтерілген. Бұл жақсы көрсеткіш деп есептелінеді. Оған себеп болған өндірістің кеңеюі. Мұнайға 2005 жылы баға көтерілу себебінен айналым коэффициенті 2005 жылы жоғарыласа, ал айналыс коэффициенті болса керісінше төмендегенін көреміз, яғни айналым коэффициенті 0,52 – ден 0,54 – ке жоғарылап, ал айналыс коэффициенті 2,46 – дан 1,82 деген көрсеткішке дейін төмендегенін көреміз.

Келесі кестеде 2005 жылғы компанияның материялдық базасын нығайту үшін капитал салымы көрсетілген.

Осы мәлеметтерге қарасақ, компания 2004 жылы 2005 жылға қарағанда капитал салымының өскенін байқаймыз.

Оның бірден бір-себебі бұл – құрылыс және негізгі құралдарды жаңартуға кеткен шығындар көлемі, яғни компания бір жағынан модернизациялауға капитал салымдарын және компанияның материалдық базасын ары қарай жетілуін қажет етеді, ал екінші жағынан компания Қазақстанның осы аймағынан мұнай және газды өндіру көлемін жоғарлату жоспарын жүргізе отырып, қаржылық ресурстың көп бөлігін көптеген бағыттарға инвестицияланғын көріп отырмыз. Инвестицияның көп бөлігі құрылысқа бағытталғанын, соның ішінде өндірістік құрылысты дамытуға, сонымен қатар бұрғылау саласына бағытталған. 2005 жылы құрылыс саласындағы капитал салымы 246 пайызға өскен. Оған негізгі себеп, жаңа мұнай кен орындарының ашылуы.

Келесі 9 – шы кестеде кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына талдау жасалынды.

9 кесте – Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын бағалау

№	Көрсеткіштер	2004 жыл	2005 жыл	Ауыткулар
				+/-	%
1.	Авансталынған капитал, с.і.	79283220	90610110	11326890	124
1.1	Меншік капиталы	61539675	71962002	14981769	117
1.2	Қарыздық капитал.	17743545	18648108	904563	105
2.	Тәуелсіздік коэфициенті	0,77	0,79	0,02	103
3.	Тәуелділік коэфициенті	0,22	0,21	-0,01	95
4.	Қаржыландыру коэфициенті	3,47	3,86	0,39	111
5.	Қарыз және меншік капиталының арақатынасы	0,29	0,26	-0,03	90

Ескерту – “ҚұлсарыМұнайГаз”-дың мәләметтері бойынша есептелген

9 – шы кестені талдайтын болсақ, мұндағы тәуелсіздік коэфициенті меншікті капиталдың кәсіпорын активтерін қалыптастыру көзінің жалпы көлеміндегі үлесін сипаттайды. Ол меншік капиталын авансталынған капиталға бөлу арқылы анықталады. Бұл көрсеткіш бойынша кәсіпорынның қаншалықты деңгейде қарыз-қаражатқа тәуелді екендігін және меншікті қаражатын қалай пайдаланатынын білуге болады. 2005 жылы меншік капиталының өсуіне байланысты тәулсіздік коэфициенті де 0,76 – ға өскен.

Тәуелділік коэфициенті қарыз қаражаттарының жиынтық капиталдағы үлесін сипаттайды. ол тартылған капитал мен авансталынған капитал арақатынасы арқылы анықталады. Авансталған капиталдағы қарыз үлесі неғұрлым жоғары болса, соғұрлым кәсіпорын қаржыландырудың сыртқы көздеріне көбірек тәуелді болады. Біздің кәсіпорында 2005 жылы тәуелділік коэффициенті 0,22-ден 0,21-ге дейін төмендеген. Кәсіпорын үшін ол жаман емес, өйткені сыртқы қаржыландыру көздеріне сәл де болса тәуелді емеспіз. Қаржыландыру коэфициенті меншікті және тартылған капиталдың арақатыныасын сипаттайды. Бұл коэффициент кәсіпорын қызметінің қандай бөлігі өз қаражатымен, ал қандай бөлігі қарыз қаражатымен қаржыландырылатынын көрсетеді. Қаржыландыру коэффициенті >1 болуы керек. Біздің кәсіпорында бұл коэфициент 2005 жылы 3,86 – ға өскен, яғни 111 пайыз. Бұл меншік капиталының жоғарылауына тікелей байланысты.

Қарыз және меншік капиталының арақатынасы кәсіпорын активтерінің қай бөлігі қарыз қаражаты есебінен қаржылатындығын білдіріп, 1 теңгеге қанша қарыз тартылғандығын көрсетеді. Ол қарыз капиталын меншікті капиталға бөлу арқылы табылады. Бізде ол көрсеткіш 2005 жылы төмендегенін көре аламыз.

Бұл кестеден біз, ағымдық активтерді қоспағанда жалпы кәсіпорынның барлық көрсеткіштер бойынша табыстылықтың өскенін байқаймыз. Бұл кәсіпорын үшін өте тиімді көрсеткіштер болып саналады. 2005 жылы кәсіпорынның активтілігінің табыстылығы 9,8, яғни 121 пайызға жоғарылаған. Ұзақ мерзімді активтер табыстылығы да жоғарылап, 12,9 – ды көрсетті. Бірақ ағымдағы активтер төмендегенін көреміз Сату көлемінің табыстылығы 2004 жылы көрсеткішінен 22,6 – ға дейін жоғарылаған. Негізгі қызметтің және меншікті капитал табыстылығы да 2005 жылы жоғарылағанын көреміз. Бұның бәрінен кәсіпорынның тиімді қызмет атқарғанын байқаймыз.

бағалау

№	Көрсеткіш	2004 жыл	2005 жыл	Ауытқулар
				+/-	%
1.	Ағымдағы өтімділік коэфициенті	1,02	1,39	0,37	136
2.	ТМҚ-дың ағымдық активтердегі үлесі	0,4	0,35	-0,05	87,5
3.	ТМҚ-дың өтелу коэфициеті	13,8	8,29	-5,51	60
4.	Меншікті айналым қаражаттарымен қамтамасыз етілу коэфициенті	5,49	2,88	-2,61	52

Ескерту – “ҚұлсарыМұнайГаз”-дың деректері бойынша есептелінген

11 – ші кестені талдай отырып келесі қорытындыға келуге болады: ағымдағы өтімділік коэфициенті ағымдағы активтер мен ағымдағы міндеттер арақатынасы арқылы анықталып, ағымдық активтердің қанша есе ағымдағы міндеттемелерді өтейтіндігін анықтауға мүмкіндік береді және кәсіпорынның тек дебиторлармен уақытылы есеп айырысу мен дайын өнімді өткізуде ғана емес , қажет болған жағдайда материалдық айналым қаражаттарын сату жағдайындағы төлем мүмкінділігін көрсетеді. Ол өнімді қаражаттардың ағымдық міндеттемелерді жабатындығын анықтауға мүмкіндік береді , сол арқылы баланс құрылымының тұрақты деңгейін ғана емес , сонымен қатар , кәсіпорынның ағымдық міндеттемелері бойынша тез есеп айырысу қабілетін көрсетеді. Бұл көрсеткіш >2 немесе тең болуы керек. Сонымен, 2005 бұл көрсеткіш өсіп 1,39 – ға тең болды. Бұл 2005 жылы ағымдағы міндеттемелердің көп болуымен байланысты. Тауарлы-материалдық қорлардың ағымдық активтеріндегі үлесі ағымдық активтердің қанша бөлігін тауарлы – материалдық қорлар алатындығын көрсетеді. Бұл көрсеткіш 2005 жылы азайғандығын байқаймыз. Ағымдағы активтер 2005 жылы өсуіне байланысты ондағы тауарлы-материалдық қорлардың үлесі азайған. Ал ТМҚ-ның өтелу коэфициенті қорлардың қандай бөлігі меншікті айналым қаражаттарымен өтелетіндігін көрсетеді және меншікті айналым қаражаттарын тауарлы-материалдық қаражаттарға бөлу арқылы табамыз және > 0,6 + 0,8 болуы шарт. Бұл көрсеткіш сай келгенмен 2005 жылы оның төмендегенін байқаймыз. Бұл меншікті айналым қаражаттардың жоғары болуымен байланыстырамыз.

Меншікті айналым қаражаттарымен қамтамасыз етілу коэфициенті меншікті айналым қаражаттарымен ағымдық активтер арақатынасы арқылы анықталады және кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына қажетті меншік айналым қаражаттарының болуын сипаттайды. Ол бізде 2005 жылы 5,49 – дан 2,88 – ге дейін төмендеген.

12 кесте – Кәсіпорынның мүліктік жағдайын бағалау

Келесі көрсеткіш бойынша кәсіпорын активінің қозғалыс коэффициенті. Ол қарызды өтеуге арналған қаражат үлесін сипаттайды. Коэффициент өскен сайын кәсіпорынның үздіксіз жұмысты қамту және кредиторлармен есеп айырысу мүмкіндігі де арта түседі. 2005 жылы 0,24-ке өскенін байқаймыз. 2004 жылы 0,16-ға тең болған. Ағымдық және ұзақ мерзімдік активтерінің арасындағы қатынасты көрсететін көрсеткіш – иммобилиза- цияланған қаражаттардың арақатынас коэффициенттері. Бұл ағымдағы актив- тердің өсуімен байланысты. Ол қарызды өтеуге арналған қаражат үлесін сипаттайды. Коэфициент өскен сайын кәсіпорынның үздіксіз жұмысты қамту және кредиторлармен есеп айырысу мүмкідігі де арта түседі. 2005 жылы бұл көрсеткіштің 0,31 – ге дейін өскенін көреміз. Жалпы бұл көрсеткіш 0,5-тен кем болмауы тиіс.

Келесі көрсеткіш бойынша, яғни кәсіпорын мүліктерінің жалпы құнындағы негізгі құралдардың нақты құнының коэффициенті 2005 жылы 0,66-ға артып, 0,98-ді құрады. Бұл жалпы активтер құнының өсуімен байланысты. Ал негізгі құралдадың құны 2005 жылы 20,5 %-ға өскен.

Негізгі құралдардың жалпы құнындағы оның актив бөлігінің үлесі жалпы машиналары мен көліктің қосындысын негізгі құралдарға бөлгенге тең. Ол негізгі құралдардың жалпы құнындағы еңбек құралдарының үлесін сипаттайды. Жалпы кәсіпорында 2005 жылы оның үлесі 0,03-ке көбейіп, 0,23-ті құрады.

Келесі көрсеткіш – бұл осы негізгі құралдардың тозу коэфициенті. Ол негізгі құралдың тозу сомасы мен бастапқы құны арақатынасы арқылы анықталады. Біздің жағдайда бұл коэффициент өсті, яғни құралдар тозу үстінде деген сөз. Жалпы кәсіпорынның мүліктік жағдайы жаман емес деген қорытындыға келуге болады.
2.3 “ҚұлсарыМұнайГаз” басқармасының маркетинг қызметін ұйымдастыру

Қазіргі кездегі өндіріс дамуында маркетинг, тек қана нарықтық саясатты ғана емес, сонымен қатар кәсіпорынның өндірістік саясатын анықтайтын, басқарудың негізгі функциясы ретінде қарастырылады. Маркетинг принциптеріне негізделген басқарудың кешенді жүйесінің мақсаты – қолда бар ресурстарды ескере отырып (материалдық, қаржылық, және т.б.) кәсіпорынның алдына қойылған мақсаттардың шешілуін қамтамасыз ету (ғылыми – техникалық, өндірістік, коммерциялық және өткізу). Басқарудың жүйесі ретінде және де ерекше қызмет ретінде макетинг келесілерді қамтамасыз ету керек:

- нарық туралы нақтылы және сенімді ақпараттармен, қажеттілік пен сұраныстың құрылымымен, тұтынушылардың қалауымен, яғни кәсіпорын қызметінің сыртқы жағдайлары туралы ақпаратпен қамтамасыз ету;

- тұтынушы проблемасын шешетін, сұранысты қанағаттандыратын, бәсекелестер тауарынан жақсы, нарық стандарттарына сай келетін тауар ассортиментін, тауарды шығару;

8 сурет – «ҚұлсарыМұнайГаз» басқармасының маркетингті басқару

“ҚұлсарыМұнайГаз” АҚ – ның тағы бір қызметі – мұнай және мұнай өнімдерін ішкі және халықаралық нарыққа сату болып табылады. Негізгі мақсаты – АҚ “ҚазМұнайГаз” компаниясының экономикалық дамуының максималды стратегиялық көрсеткіштеріне жеткізу, мұнайгаз саласында сауда операцияларының жоғарғы тиімділігін қамтамасыз ету. Компанияның маретинг және тасымалдау бөлімдерінің жалпы мақсаттары мен міндеттері:

1. 
   Әлемдік бағамен неғұрлым көп мұнайды сату, өткізу.
   
2. 
   Максималды таза табысты және өндірісте қауіпсіздікті қамтамасыз ету.
   
3. 
   АҚ “ҚұлсарыМұнайГаз” персоналын рационалды қолдану және персоналды дайындау мен оқытуды қамтамасыз ету.
   
4. 
   Сатудың және өндіріс көлемінің тым өсуіне дайын болу.
   
5. 
   Транспорттық шығындарды максималды азайту және мұнайды сатып алушыларға тікелей жабдықтау арқылы теңіз шикі мұнайының құнын максималды көбейту.
   

Компанияның мұнайды өткізуге байланысты негізгі бағыттары:

• 
  Мұнай және газ өнімдерін өңдеуді бөлшек және көтерме сауда арқылы жүргізу;
  
• 
  Мұнайдың экспортқа шығуын қамтамасыз ету;
  
• 
  Транспорттық – экспедициялық, жүк бағыттау қызметтерін жүргізу
  

Компания Қазақстанда монополист және Қазақстанда өндірілетін мұнайдың 90 пайызын мұнайгаз компаниялары осы “ҚазТрансОйл” компаниясының қызметін пайдалануда. Соның ішінде 54 пайызы “ЕмбіМұнайГаз”, “ҚұлсарыМұнайГаз” және “ӨзенМұнайГаз”, үлесіне тиеді. “КазТрансОйл” компаниясының мұнай мен суды тасымалдаумен қатар қосымша қызметі ретінде материалдық – техникалық жабдықтау, мұнай құбырларын, технологиялық және арнайы транспорттарды ремонттау және эксплуатациялау, сонымен қатар инженерлік – техникалық және әлеуметтік – шаруашылық қызметтер. “ҚазТрансОйл” жұмысының басты мақсаты – қазақ мұнайын өткізетін нарықтың ауқымын мейлінше кеңейту болып табылады.

“КазТрансОйл” компаниясының міндеттері:

• 
  Ішкі нарықты мұнаймен қамтамасыз ету мақсатында ішкі мұнай құбырлар транспорт жүйесінің дамуы;
  
• 
  Магистральдық мұнай құбырларының экологиялық қауіпсіздігін және эксплуатациялық сенімділігін жоғарылату;
  
• 
  Алдағы уақытта қысқа мерзімдік жобаларды орындау арқылы қазақстандық мұнай құбырларының экспорттық потенциалын көтеру;
  
• 
  Қаржылық жағдайдың тұрақтандыру.