) Эмоцоиналдық күй туралы сыртқы келбет

Адамның бет-ажарынан көрінетін қуаныш сезімі: «Өзге өзгеңді не қылайын, Біржан аға» – деп бастап, қонағына жаңа бір қуаныш жүзімен қарады (М.Ә.Абай жолы).. Туыстары Абайды жарқын жүзбен, қуанып қарсы алды. «Жетеріне жеткен шығар- ау» деп қуанып қарайтын еді өзіме (М.Ә.Абай жолы).Қуаныш, бақыт араласқан жарқын жүзбен қатты күрсінді (М.Ә.Абай жолы). Өзінің ішінде жүрген бір қуанышын ірке алмай, жасыра алмай, жарқырап білдірді (М.Ә.Абай жолы). Осы күйі, бір ғана сәт жалт еткен, сәл қуаныш жүзі екен. Олардың кейіске, ренішке толы ажымды жүздерінеқазір бір сәтке ашық сәуле түскендей, қуанышқа сүйсінген елес білінеді (М.Ә.Абай жолы). Бірақ оқыған жігіт жүзінде бұндай қуаныш жоқ (М.Ә.Абай жолы).

Ресей психологы Е.П.Ильин К.Г.Ланге зерттеуіне сілтеме беріп, қуанышқа сипаттама береді: «Она сопровождается возбуждением двигательных центров, приводящим к разряду моторного возбуждения (жестикуляция, подпрыгивания, хлопанье в ладоши), усилением кровотока в мелких сосудах (капиллярах), вследствие чего кожа тела краснеет и становится теплее, а внутренние ткани и органы начинают лучше снабжаться кислородом и обмен веществ в них начинает происходить интенсивнее» [45, 162б]. Қуаныштың объективті симптомы– терінің қызаруы. Л. Иорданской и С.Паперно ойынша, бұл өзге эмоциялармен қатар қуанышты да білдіреді. Мысалы: Нұрлы қызыл жүзі іш қуанышымен, шын рақатымен жадырағандай, жайнай түседі (М.Ә.Абай жолы). Оның жүзінде шапақ атқан, ақ- қызыл қуаныш ажары бар (М.Ә.Абай жолы). Молда пішін, мүләйім боп отырса да, Тәкежан қып-қызыл боп қуанып кетті (М.Ә.Абай жолы).

Э.Изард Кэррол «Эмоциялардың психологиясы» еңбегінде: «Жымию мен күлкі сияқты көріністер оңай түрде ашылады және әрқашанда қуаныш эмоциясы екендігін куәлендіреді» – дейді [46, 150б]. Мысалы: Екі езуі құлағында <екі езуі құлағына жету> (фраз.). Ел жүзінде, қазіргі ақын түсіндегі, ән үстінде езу тартқан жарастық күлкідей боп, шат қуаныш күлкі көрінеді Абай көзіне. Сыпайы күліп, қуаныш ете қарап отыр (М.Ә. Абай жолы).

Қуаныш эмоциясының активті «локализаторы» – көз. Қатты қуаныштан адам тек қатты күліп қана қоймайды, жылауы да мүмкін. Қуанған адамды «көзі шырадай жанды» деп айтады. «Көз қуаныш» деген де түсінік бар. Орыс тілінде: глаза сияют/светятся/блестят от радости.

Қайғының белгілері де адамның қас-қабағынан, көзінен, әжімдерінен белгілі болады. Мысалы: Мұңлы кемпірдің шер-уайыммен сарғайған жүзі, қайғымен түксиген қабағы бір қалыпты қатқандай, тасқа түскен таңба секілді (М.Ә. Оқыған азамиат). Сендердей жандар жұбату айта келгенде , Әбішті жоқтай келгенде, мен алғыс айтпасам, астарыңды бірге ішіп, қайғылы қабағымды ашпасам аруақ ырза болмас еді (М.Ә.Абай жолы). Өлер сағатына шейін қабағын басқан қайғы бұл уақытта жадыраған: ізі қалған жоқ (М.Ә. Қорғансыздың күні). Оның да жұп- жұқа сұлу майда жүзінен ауыр қайғы, улы жас көріп тұрса да: «Жұбата алмаймын, қымбаттым, жалған айта алмаймын сізге көгершінім! Ғабдрахимнің саушылығы қуантпайды, не шара, не шара!?» дейді (М.Ә.Абай жолы) . Күз күніндей жабырқап жүдеп, қабағы қатқан қайғыда (М.Ә.Абай жолы) . Екі ұрты кәдімгі қайғы шеккен, аштық көрген үлкен адамдардың бетіндей боп, тозығы жетіп, жиырылып тұр (М,Ә, Жетім). Маңдайы мен екі ұртына түскен қатпары, қалың терең әжімдері өмірінің талай қайғы, талай бейнетіне куә (М.Ә, Қорғансыздың күні).

Көз – адамның эмоционалдық күйін, оның барлық ішкі болмысында болып жатқан процестерді көрсете алатын қасиетке ие орган. Көзінен ыршып шығатын көз жасы – қайғының символындай. Тіпті, қатты қайғырған адамның жылап көз жасын төгетіні соншалық, ол тіпті екі көзінен айырылып қалатындығы туралы өмірде болған шынайы оқиғалар да кездеседі. Жақыны о дүниеге аттанғанда, жазылмас дертке ұшырағанда, қайғылы оқиғаларға тап болғанда көз жасын төгу – мұңға батудың, қайғыға ортақтасудың, аяушылықтың белгісі .

Мысалы: Көкірегі қайғылы, көзі жасты (фраз.). Бұрынғы бала – бұрын еркелікпен жылайтын Қасым әжесі өлген күні шын қайғымен жылап еді (Ж). Ал Абай қайғысы үшін қан жылауға бар (М.Ә.Абай жолы) . Оның да жұп- жұқа сұлу майда жүзінен ауыр қайғы, улы жас көріп тұрса да: «Жұбата алмаймын, қымбаттым, жалған айта алмаймын сізге көгершінім! Ғабдрахимнің саушылығы қуантпайды, не шара, не шара!?» дейді (М.Ә.Абай жолы) . Мал ұсталғалы басында қайғыртып жылатып, кішкене сорлы жетімнің ішіне у болып жиналып жүрсе де, әрі- беріден соң ол қайғы бөлек қалды (М,Ә, Жетім).

Сонда қуанған кезде адамның жүзі жарқырап, езу тартып, көзі шырадай жанса, қайғылы кезде бетінде әжім пайда болып, қабағы түсіп ағылып кеп жылайды. Яғни қуаныш пен қайғы сезімдері адамның сыртқы келбетінен көріне алады.