1 ¦лттыќ киім мєдениеттанымдыќ талдау нысаны ретінде

Киімніњ мєдениеттегі рєміздік ќызметтері зерттеу нысаны ретінде алынѓандыќтан, ењ алдымен рєміз ±ѓымына алдын-ала т‰сініктеме беруіміз ќажет, µйткені кез келген зерттеу материалдарында рєміздік µлшемдер алѓашќы кезекте ќаралатын болады. Басќаша айтар болсаќ, киім рємізін ќарастырудан б±рын ќазіргі мєдениеттанулыќ білімніњ рємізі сияќты тарауыныњ мањызды ережелеріне назар аударуымыз ќажет.

Б±л пєн рємізді зерттейді, біздер оны неѓ±рлым ќайшылыќтарѓа толы мазм±ны бар ±ѓымдар ќатарына жатќызуымыз ќажет. М±ндай к‰рделілік пен ќайшылыќ рєміз туралы алуан т‰рлі теориялардыњ болуымен жєне осы сµздіњ µз семантикасынан білінеді. «Символ» сµзі орыс тіліне ХVІІІ ѓасырдыњ соњында енді, ол былай деп т‰сіндірілді: Символ.... идея немесе сезімді образ к‰йінде бейнелеу, мєселен, саќина – мєњгіліктіњ, к‰нніњ, ай мен ж±лдыздыњ символы, кµп ќ±дайѓа сенушілер арасында – тєњірі символы, грек мистерияларында сµздер мен тањбалар (олар арќылы белгілі бір топќа кіретіндер бірін-бірі біліп отыратын), сондай-аќ осы топќа кіру кезінде жасалатын ѓ±рыптар символ ретінде аталады. Гректерде ќандай да бір келісім шарт пен міндеттемелердіњ кепілі символ деп танылады. Символ деп ѓ±рыптар, не болмаса идеялар мен ќ±пиялардыњ кµзге кµрінетін білдіру мєнерлері аталады, негізінде символдар образдар ретінде ѓана ќабылданып ќоймайды, игілікті нєрсеніњ кµзге кµрінбейтін іс-єрекетін танытады. ХІХ ѓасырдаѓы ењ беделді деп саналѓан Брокгауз бен Ефронныњ «Энциклопедиялыќ сµздігінде» «символ» ѓана емес, сонымен ќатар «символика» жєне «символистер» туралы маќалалар берілген. М±нда символ сµзі символистердіњ кµркем тєжірибесін ескере отырып аныќталады: «Символ... гректіњ symbolon (syn-bolos – лаќтыру, тастау; symballein – бірнеше адамныњ бірігіп, бір нєрсені лаќтыруы, мєселен, балыќшылардыњ балыќ аулау кезінде торды лаќтыруы), кейін келе белгілі бір топќа ѓана тєн болатын ќ±пия шартты мєнге ие зат тањбасын білдіретін болды, мєселен, Цирера, Цибела, Митраѓа табынушылар ‰шін. Ќандай да бір тањба (symbolon ) корпорациялардыњ, цехтардыњ, т‰рлі партиялардыњ – мемлекеттіњ, ќоѓамныњ немесе діни партиялардыњ ерекшелік белгісі ќызметін атќаратын болды. «Символ» сµзі т±рмыстыќ тілде µте кµне «веша» сµзініњ (тањба, ту, маќсат, аспан ќ±былыстары) орнын ауыстырады [26, 10 б.].

Сондыќтан да рєміз мєдени дамудыњ алѓашќы ќадамдарынан-аќ адамныњ ойлау ќабілетіне тєн болып келеді. Адам осы рєміздіњ кµмегімен ѓана ерекше ±ѓымдарды тањбалай бастады. Ќазіргі суретшілер рємізді саналы т‰рде ќолданады. Ол кµрермен, тыњдаушы немесе оќырман бойында едєуір жалпы т‰сініктер тудыра алатын ќ±былыстарды іздестіреді. Жеке-дара толыќ суреттелген ќайсыбір роман немесе ќайсыбір повестіњ ќаћарманы µзіне ќатысты болѓан б‰кіл бір топтыњ, б‰кіл дєуірдіњ немесе т±тас бір халыќтыњ таѓдырын бейнелейді. Б±л т±рѓыда ол тек ќана сипатты немесе типтік т‰рде ѓана емес болып ќоймайды, ол рєміз болып танылады. Жекелеген сценалар да рєміздік мєнге ие, сондай-аќ жекелеген сµздер де рєміздік мањыз атќарады, µйткені олар субьект санасында жанама байланыстарѓа жалпы идеялардыњ пайда болуына ыќпал етеді. ХХ ѓасыр ‰шін «символика» сµзін символдар туралы ѓылыми немесе символ теориясы ретінде, ал «символизмді» шындыќ µмірдіњ рєміздік µлшемдерін танытатын ерекше когнитивтік механизмі маѓынасында ќолдану µте сирек кездеседі. Арнаулы сµздіктер сµздіњ жалпылама мєнге ие философиялыќ теориядан гµрі рєміздік т‰рлі жеке ѓылыми концепцияларына с‰йенеді. Мєселен, Л. Тимофеев пен В. Тураев «Ќысќаша єдебиеттану терминдерініњ сµздігінде» «рєміз дегеніміз... µмірлік ќ±былыстарды, ±ѓымдарды, заттарды поэтикалыќ тілде басќаша атау, шартты тањба беру» деп аныќтайды. Мєселен, тањ, ш±ѓыла – жастыќ шаќ, µмір бастауыныњ рєміздері; т‰н – µлімніњ, µмірдіњ соњыныњ символы; ќар – ауа райыныњ, суыќ сезімніњ, бµтенсудыњ символы [27]. А.Ф. Лосев «Философиялыќ энциклопедияда» символ деп идеялыќ, образдыќ немесе идеялыќ – образдыќ ќ±рылымды атайды, ол «жасырын к‰йде µз бойында барлыќ м‰мкін болѓан зат кµріністерін жинаќтап, оныњ адам ойында шексіз єрекет етуіне, заттыќ жалпылама – маѓыналалыќ сипаттамасынан жеке наќты даралыќтарѓа ќарай бойлауына жаѓдай жасайды. Рєміз дегеніміз ќандай да бір заттардыњ тањбасы емес. Бір-біріне маѓынасы жаѓынан едєуір немесе аздап жаќын мєндердіњ шексіз ќатарѓа орналасу зањымен ќ±ралатын кез келген математикалыќ функция логикалыќ т±рѓыдан дєлме-дєл єзірленген символ ‰лгісі бола алады» [28, 11 б.]. «Ќысќаша єдеби энциклопедияда» символ «µзініњ тањбалыќ аспектінде алынѓан бейне, кейіп, ол миф пен шексіз кµп тањбалы образ ‰йлесіміне ие тањба болып табылады». Кез келген рєміз бейне, кейіп ретінде саналады (сондай-аќ кез келген бейне, кейіп ќайсыбір дєрежеде рєміз болып табылады). Алайда, егер образ категориясы µзіне ±ќсас затты ќарастырса, ал рєміз категориясы образды µз шегінен тыс аймаќта, образбен іштей біріккен, біраќ оѓан ±ќсас емес маѓынада ќарастырады [29].

Шетелдік ењ беделді «Британик» энциклопедиясында рєміз «сана ‰шін ќайсыбір нєрсені білдіретін, біраќ осы затпен ‰йлесе ±ѓынылмайтын кµзге кµрінетін затќа берілген термин» деп аныќталады. Аѓылшын тілді философиялыќ энциклопедияда рєміз тањбаныњ бір т‰рі ретінде аныќталады, алайда ќандай тањба екендігі т‰сіндірілмейді.

Ќазіргі рємізтанудыњ шыѓу кµздеріне сипаттама бере отырып, Э. Кассирер-діњ «Рєміздік формалар философиясын» атап µтпеуге болмайды. Адамды «рєміздік жануар» деп аныќтай отырып, Э. Кассирер рємізге антропологиялыќ мєртебе береді. Рєміздердіњ жасалуы адамныњ имманентті ќабілеті болып табылады, м±ныњ µзі оныњ санасыныњ табиѓатымен байланысты болып келеді. Феномендік болмысќа ие рєміз адам мен ќоршаѓан орта арасындаѓы байланыстырушы буын болып табылады. Адамныњ жануардан айырмашылыѓы, ол биологиялыќ баѓдарламаѓа ие емес, табиѓатпен µз ќызметі арќылы байланысќа т‰седі. Ал табиѓат µз кезінде рєміздерге толы болып келеді. Кез келген табиѓи ќажеттілікті ќанаѓаттандыру, ењ болмаѓанда, ќарапайым ѓ±рыптарѓа, шарттылыќ пен ойын ережелеріне байланысты болады.

Э. Кассирер бойынша, мєдениет кењістігінде адамныњ д‰ниемен рєміздік байланысыныњ бес формасы ќалыптасќан: тіл, миф, дін, µнер, ѓылым. Тіл µз бойында наќты тірі формалардаѓы мифтен ќ±ралатын нєрсені абстрактылы т‰рде саќтайды, ал сµздердіњ метафоралыќ сипаты тілдіњ мифтен алѓан м±расы болып саналады. Алѓашќы ќауымдыќ адамныњ санасында бір сєттік мифологиялыќ ќабылдау (бір сєттік ќ±дайлар) сµз арќылы т±раќталып, салыстырмалы т‰рде реттеледі. Тіл эмоцияныњ мифке айналуына ыќпал етеді. Миф шынайы нєрсені идеялыќ нєрсемен ќарама-ќарсы ќоюды біле бермейді, м±нда зат атауы мен заттыњ µзі ажыраѓысыз болып келеді. Метафоралыќ ойлау – тіл мен мифтіњ жалпы тамыры. Тіпті жай ѓана к‰бірлеп сµйлегенніњ µзі танымдыќ жєне эмоциялыќ тєжірибені дыбысќа айналдыруды, яѓни тєжірибеніњ µзіне жат болып келетін аралыќ ќызметті талап етеді. Коммуникацияныњ ќажеттілігі эмоцияныњ білдірілуінен ‰стем болып келу ќажеттілігі ерекше мєнге ие. Осы негізде кез келген єсерленудіњ µзі ќасиетті болып, рєміздік маѓынаѓа ие болады.

Б±л маѓына басќа да ќ±рамдас мєдениетке ауысады. Э. Кассирердіњ тіл ќ±рылымдары мєдениеттіњ ќ±пияларын ашу кілті болып табылады деген пікірі ХХ ѓасырда µзін дєлелдеді. Оныњ мєдениет символизмініњ бастаулары мифтіњ символизмінде саќтаулы деген т±жырымы да ерекше мањызды.

Э. Кассирер рухани мєдениеттіњ т‰рлі µнімдері – тіл, ѓылым, мифология, µнер, дін – бір ѓана «іргелі рухани ќызметті» білдіретін бірлікте ќалайша ќарастырылады деген с±раќ ќояды. Б±л с±раќќа жауап беру ‰шін Э. Кассирер рєміз ±ѓымына ж‰гінеді. Атап айтќанда, оныњ пікірі бойынша, символ рухани мєдениеттіњ кµрсетілген µнімдерініњ тікелей бірлігініњ формасы болып табылады. Символдыќ бірлік формасында алынѓан б±л µнімдер «жай ѓана єсерлер єлемін таза рухани єлемге айналдыруѓа арналады» [30].

Єрбір формаѓа шыѓармашылыќ к‰ш тєн болып келеді, сол арќылы адам µмірі µз мєні мен маѓынасына ие болады. Єрбір форма ќабылдаудыњ белгілі бір рухани тєсілін білдіреді, сол арќылы шынайы нєрсеніњ ерекше жаѓы айќындалады.

Сондыќтан Э. Кассирер оларды «рєміздік формалар» деп аныќтайды. Жалпы алѓанда, рєміздік формаѓа ол (Э. Кассирер) «сезім тањбалары мен образдары арќылы ќандай да бір рухани нєрсеніњ пайда болуы» деп т‰сінеді [31, 40 б.]. М±ныњ µзі екі компоненттен ќ±ралады: сезім арќылы ќабылданатын тањбалар мен идеялыќ формалар. Идеялыќ формалар осы тањбалар арќылы кµрініс алады. Сонымен, Э. Кассирер тарапынан тањбалар мен рєміздер т‰рлі білдіру формалары ретінде ќарастырылмайды, керісінше, тањба рєміздік форманыњ ќ±рылымды элементі болып табылады. Тањба – «жалпы рухани мањызды тасымалдайтын белгілі бір сезімдік дара бірлік» [31, 186 б.].

Сондай-аќ бір-бірінен генетикалыќ т±рѓыдан ерекшеленетін т‰рлі рєміздік формалар, сонымен ќатар тарихи наќты мєдениет шењберінде бір-бірімен ќатар µмір с‰ре береді. Яѓни символ µзініњ синхрондылыѓымен сипатталады, оныњ б±л сипаттамасы психикалыќ талдау шењберінде м±ќият мєн беретін нысанѓа айналды.

Барынша кењ т‰рде ашып кµрсетілген рєміз теориясын біздер А.Ф. Лосевтіњ м±расынан таба аламыз [32-35]. М±нда символ мен тањба арасындаѓы ѓана емес, сондай-аќ рєміз бен бейне, кейіп, рєміз бен тип арасындаѓы айырмашылыќ келтіріледі. Рєміз бен бейне, кейіп шындыќ нєрсеге деген µз ќатынасы мен ерекшеленеді. Егер шындыќ нєрсе бейнеде берілмесе, шынайы бейне, кейіп ±ѓымы µз мєнінен айырылар еді. Сонымен рєміз µзіндік даралыќ тудыруѓа, оныњ туындатушы моделі бола білуге ќабілетті емес. «... Рєміз бір-біріне сєйкес емес, µз бетінше дара нєрселерді туындату мен ќорытуѓа ќабілетті келетін модельдеуші жалпылама ќуаты арќылы типтен ерекшеленеді. Тип шындыќ нєрсені бейнелегенімен, біраќ оны туындатпайды. Ол бір-біріне ќарама-ќарсы нєрселерді емес, бір-біріне ±ќсас даралыќтарды бейнелейді» [ 21, 162 б.].

Бейне, кейіп пен рєміз арасындаѓы айырмашылыќ бейнеден кез келген рєміздік ќаѓиданы алып тастап, заттыњ табиѓи кµшірмесін алѓан жаѓдайда терењдей т‰седі. Кµшірмесі шындыќ нєрсе бола алады, алайда б±л шындыќ нєрсе идеялыќ мањызѓа ие емес фотосуреттік кµшірме ѓана болып табылады. Фотосурет сияќты кµшірме де затты жаќсы бейнелейді, оныњ бейнесіне µзгеше еш нєрсе т‰сірмейді, сондыќтан ол рєміздік мєнге ие болмайды. Шынайы бейне, кейіп шындыќ нєрсені т±тас кµшіріп алуѓа міндетті емес. Оныњ мєні затты ќайта жањѓыртып кµрсетуден емес, белгілі бір ретте т‰сіндіруден кµрінеді. Істіњ м±ндаѓы мањызы бейнелеу затында ѓана емес, сондай-аќ оныњ идеялыќ т‰сініктемесінде, рєміздік т‰сіндірілуінде болып отыр. М±ныњ µзі бізге кµркемдік т±рѓыдаѓы ќ±штарлыќќа єкеледі. А.Ф. Лосев ‰шін жоѓары кµркем форма болып табылатын жоѓары типтегі реализм µмірдіњ ішкі жєне сыртќы дамуын бейнелеуі тиіс. Алайда µмірдіњ м±ндай бейнесі оныњ µлі кµшірмесі бола алмайды, м±ныњ µзі рєміздік т‰сіндірілуі арќылы ѓана м‰мкін болмаќ. Б±л кезде ол µзініњ ‰здіксіз аѓымдылыѓы, ‰здіксіз дамуы жєне біздерге ‰лгі етілетін т±раќты идеяларѓа жаќындауы арќылы кµрінеді. А.Ф. Лосев рємізді шексіз ќатарѓа орналасќан ќызмет т‰рінде сипаттайды, м±нда єрбір м‰ше азды-кµпті жаќындыќта бастапќы ќызметті білдіруге ±мтылады, жалпы адам аќиќат пен єділеттілік идеялдарына ±мтыла отырып, адам µмірініњ дамуын бейнелеу міндетін атќаруѓа ќабілетті келеді [21, 164-165 бб.].

А.Ф. Лосевтіњ символологиясында рєміз идеялыќ-бейне, кейіптік ќ±рылым ретінде сипатталѓандыќтан, рєміз мен ±ѓым арасындаѓы айырмашылыќты айќындау міндеті туындайды. Платоннан бастап белгілі бір философиялыќ ж‰йелерде идея саналы т‰рде символ деп т‰сіндіріліп келгендіктен, б±л міндетті орындау ќиындай т‰седі. Тіпті б±л ж‰йелерді б±рмалаѓанныњ µзінде, кез келген ѓылыми ±ѓымда ќандай да бір рєміздік нєрсе бар екендігін мойындау керек болады. ¦ѓым кез келген жаѓдайда шындыќ µмірдіњ бейнесі, µњделген т‰рі, ењ алдымен оныњ ќорытындысы болып табылады. М±ндай жалпылама ±ѓым бірќатар жеке белгілерге ие болып келеді, олардыњ ешбірі жекелей т‰рде осы ±ѓымѓа сєйкес келмейді. Сондыќтан ±ѓымныњ µзі берілген белгілердіњ рємізі ретінде ќарастыруѓа болады. Сонымен ќатар ±ѓым белгілі бір ќ±былыстардыњ мањызды жєне ќажетті белгілермен ќ±ралатын болѓандыќтан, ол осы ќ±былыстардыњ шексіз ќатары ќаѓидасына айналады, µйткені жалпылыќ µзі даралыќтыњ осы ±ѓымы шекарасына ќатысты болып табылады. Сондыќтан ѓылыми ±ѓымныњ мазм±ны мен бірќатар ќ±былыстардаѓы ќызметі рєміздік мєнде болады. Алайда, рєміз бен ±ѓым арасында мазм±нды жєне ќызметтік ±ќсастыќ бар болса, онда б±л айырмашылыќты оњай табуѓа болады, µйткені кез келген ѓылыми ±ѓым кез келген бейнеліліктен алшаќ болып келеді. Сонымен, рєміздіњ ±ѓымнан айырмашылыѓы мынада, рємізде міндетті т‰рде кейіпті элемент болады. Алайда, жоѓарыда атап µткеніміздей, белгілі бір ќызметтерден жєне белгілі бір мазм±ннан айрылѓан образды элемент те символ бола алмайды.

Рємізді ±ѓыммен м±ќият салыстыра отырып, А.Ф. Лосев оѓан неѓ±рлым мазм±нды жєне толыќ сипаттама береді: «символ µзіндік бір толыќ жеке-дара идеялыќ – образды конструкция болып табылады, ол мол маѓыналыќ к‰шке, аныѓыраѓы маѓыналыќ немесе шыѓармашылыќ ќуатќа ие, ашыќ к‰йде жалѓасымды єрі шексіз даму жаѓдайын жасайтын шындыќ нєрсеніњ белгілі бір сєттерін дєл µзіндей немесе ауыспалы т‰рде бейнелей алады» [21, 180 б.].

Рємізден б±л сипаттамалары – маѓыналыќ к‰ш, толыќќандылыќ, ќуаттылыќ, шыѓармашылыќ ќуат-кез келген мєдениетте рєміздіњ атќаратын роліне мањыздылыќ ќасиет береді. Б±л рµл сананыњ, яѓни идеологияныњ басќа нєрсеге айналѓан формаларын пайдалану есебінен µз жаѓдайын ныѓайтуѓа талпынушы т±лѓалар немесе топтар ‰шін жиі тартымды болып келеді. Рємізде идеологиялыќ т±рѓыдан пайдалану «жалѓан рєміз» деп аталатын идеялыќ ќ±рылымды тудырады. Сондай-аќ, рєміз бен жалѓан рєміз арасындаѓы айырмашылыќты айќындау арќылы идеологияныњ ерекшеліктерін танудыњ бірден-бір тєсілін береді. Идеологиялыќ ќ±рылымдардыњ ішінде наќты бір мєдениетте рєміздерді наќты пайдалану жаѓдайы ѓана т‰сіндіріліп ќоймайды, сондай-аќ осы пайдалану жаѓдайына байланысты ќызметтік жєне генетикалыќ байланыс та ±ѓындырылады. Б±л жаѓдай З. Фрейдтіњ т‰с кµру теориясында рєміздердіњ пайдалану жаѓдайымен ±ќсас келеді. Б±л теория шењберінде символ ішінде ќ±пия ретте берілген шындыќ нєрседен басќа, Рєміз бен рємізденуші шынайы нєрсе арасындаѓы байланыс та беріледі. Мєселен, идеология саласында «затты не рємізденгені жєне онда не нєрсе бар екендігі ±ѓыныќты болатын міндеттен ќ±ралѓан ќ±рылымдар жасалады. Олар «апологетикалыќ рµл», яѓни б±рыннан берілген жєне ќазірдіњ µзінде бар нєрсені біздіњ мєдениетіміз, біздіњ сана-сезіміміз ќабылдаѓанѓа дейін т‰сіндіру, таныту, кµзін жеткізу ролін атќарады. М±ныњ µзі сана мазм±ндылыѓын дамыту, сананыњ басќа ќ±рылымына µту де емес, б±л берілген нєрсені ќабылдауѓа талпыныс жасау» [36].

Солай бола т±рса да, рєміз мен жалѓан рєміз арасындаѓы айырмашылыќ мифке ќатысты болмайды. Мифтіњ еркшелігін айќындау ‰шін, оны кµркем образѓа ќарсы ќою керек. Егер кµркем образ ‰немі шындыќ нєрсеніњ бейнесі ретте ќарастырылатын болса (не шынайы шындыќ, не адамныњ ішкі д‰ниесініњ шындыѓы), онда миф шындыќ нєрсе емес, оныњ бейнесі де болып табылмайды. Миф затты µзініњ зат к‰йінде ±ќсастырады, кµне мифологиялыќ бейне, кейіптер µздері ќалай ќ±рылѓан болса, сол к‰йінде шынайы µмір с‰ретін ретінде ќабылданады. Кез келген ќиял ѓажайыптары, кез келген ќ±быжыќтар, кез келген сиќыр операциялары миф аясында шынайы ретте ќабылданады. Кез келген µзгеше іс-єрекет мифте табиѓи жєне ќарапайым іспетті болып беріледі. Барлыќ мифологиялыќ нысандар мифологиялыќ субьект сенімініњ нысандары болып табылады. Сондыќтан Аспанмен некелеспей-аќ Жердіњ пайда болуы, жердіњ µз ±лы Аспанмен некелесу, осы некеден титандардыњ (кµне грек мифологиясында ќ±дайлармен к‰реске шыѓатын алыптар), циклоптардыњ, ж‰з ќолдылардыњ пайда болуы – б±л метафора да, аллегория да, жанды нєрсені білдіру де емес. Мифологиялыќ сана ‰шін б±л толыќ шынайылыќ.

А.Ф. Лосевтіњ символологиясы рєміз бен бейне, кейіп, ±ѓым, тип, миф сияќты оѓан ќызметтік єрі мазм±ндыќ жаќындыѓы бар категориялардыњ мєнін ашумен аяќталмайды. Оларды бір-бірінен ажырату ѓана емес, сондай-аќ олардыњ арасында байланыс пен µзара µту жолдарын орнату да мањызды. А.Ф. Лосев бір категориядан келесісіне µту логикасын жалпы мен жалќы арасындаѓы ќатынастар логикасы ретінде суреттейді. Б±л ќозѓалыс аллегориядан басталады, ал «ол дегеніміз – жалќыны т±тас ќамти алмайтын формалыќ-логикалыќ жалпылыќ. Б±л жалќылыќ µзініњ формалыќ-логикалыќ ќ±рылымында ѓана болады: шегіртке мен ќ±мырсќа мысалда шынайы ретте кµрсетілмейді, жекелей ‰лгі ретінде беріледі, ењбекс‰йгіштік ќажеттілігі туралы жалпы ой ќорыту жалќы т‰рде айќындалады» [21, 143 б.]. Жалпылыќ схемалыќ т±лѓаландыруда жаќсы беріледі (мєселен, жамандыќ, жаќсылыќ), µйткені м±нда жалќы жалпыныњ субстанциясы ќызметін атќарады. Келесі бір саты ретінде тип беріледі, µйткені ол аллегория сияќты жалќыдан аластатылмаѓан, µзініњ абстрактылы мањызымен жалќы т‰рде µзін заттандырып ќана ќоймайды. Керісінше, жалпыныњ µзі жалќыдан ќ±ралады, м±ныњ µзі даралыќќа белгілі бір еркіндік береді. Даралыќ типке жинаќталады, біраќ типтіњ µзі олардыњ ќ±рылымыныњ «моделін туындатушы» болып табылмайды. Келесі саты – бейне, кейіп сатысына жалпы мен даралыќ аралыѓындаѓы тењдік кµтеріледі. Ќажеттілікке орай жалќылыќ образына енушілер аллегориядаѓыдай немесе схемалыќ т±лѓаландырудаѓыдай аластатылмайды, жалпыѓа тепе-тењ ретте µз ќарама-ќарсылыѓын саќтап ќалады. Символда жалпылыќ образдаѓыдай жалќыныњ тепе-тењдігіне жол беріп ќана ќоймай, сонымен ќатар белгілі бір таптаѓы барлыќ жалќылардыњ µмір с‰ру зањын да танытатын болады. М±ныњ µзі мифпен аяќталады, ал ол жалќыныњ µмір с‰ру зањы ретінде ѓана кµрініп ќоймайды, сондай-аќ оныњ µзі жалќы реттінде µмір с‰ретін болады.

Бір атап µтетін жаѓдай, м±нда символология туралы баяндау кµптеген рєміз теориялары ішінен барынша оњтайлысын тањдап алу ‰шін келтіріліп отырѓан жоќ. М±ндай тањдау ешбір ќисынѓа келмейді, ќарастырылѓан теориялар арасында мањызды ќайшылыќтар жоќ – сондыќтан оларды символдыњ жалпы теориясыныњ зањды даму сатысы ретінде ќарастыруѓа болады. Б±л баяндаудыњ маќсаты белгілі теорияныњ аќиќат екендігін дєлелдеу емес, костюмніњ рєміздік ќызметтерін зерттеуге арналѓан єдістанымдыќ алѓы шарт мєнінен не белгілі бір ќорытынды шыѓарудан кµрінеді.

М±ндай ќорытындылардыњ алѓашќысы рєміздік тілге деген ќатынасынан кµрінеді. Рєміз, сондай-аќ кез келген тањба тіл элементі ретінде ќарастырылуы м‰мкін деген т±жырым осы мєселеге жауап болып табылады. «Рєміздіњ» µзініњ ерекше тілі болады, оны ‰йреніп алу ќажет. Осындай пікірлердіњ болуы м‰мкіндігіне орай осы параграфта жоѓарыда жауап берілген де болатын. Егер «рєміздер тілі» бар болса, онда ол кем дегенде шынайылыќтыњ т‰рлі ‰ш дењгейін ќамтуы тиіс: 1) рєміздік модель немесе зањ жасаушы ретте ќатынаста болатын шексіз жалќылыќтар ќатары; 2) рєміздіњ µзі; 3) ќандай да бір гипотезалыќ «метатіл», осы дењгейде рєміздік рємізденуші нєрсемен байланысы айќын орныѓады. Алайда, рєміз бен тілдіњ тікелей ±ќсастырылу м‰мкіндігін теріске шыѓарудан олардыњ бір-бірімен ешбір байланысы жоќ деген ќорытынды жасауѓа болмайды. М±ндай байланысты теріске шыѓару д±рыс болмас еді, µйткені адамзаттыњ б‰кіл мєдени тарихы м±ндай байланыстыњ бар екендігін дєлелдейді. Кµне мєдениетте ќазіргі мєдениетке ќараѓанда тілді пайдалану саласы едєуір айќын, адамдардыњ к‰нделікті µмір с‰ру жаѓдайынан бµлек болды. Ќазіргі тањда тіл ќ±былысында іске асырылуына мєдени жєне єлеуметтік функциялардыњ кµпшілігі ертеде одан тыс орындарда, тілден тыс салада рєміздермен ќатынас жасау арќылы ж‰зеге асырылды. Кµне мєдениетке тєн ретте, олардыњ єрќайсысы рєміз бен тілдіњ араќатынасы типімен аныќталады деп айтуѓа болады. Басќаша айтсаќ, кµне мєдениет материалында нысандардыњ белгілі бір тобымен шектелетін тілді пайдалану саласы орын алѓан жаѓдайды табуѓа болады. Б±л жаѓдайда тіл белгілі бір мєдени нысандарѓа ќатысты пайдаланылды, сонымен ќатар тіл тіптен пайдаланылмайтын сандар тобы азды-кµпті айќын т‰рде белгіленді. Кµне мєдениетте б±л шекара алуан т‰рлі тілдік «табу» арќылы белгіленіп отырды. Егер тілді пайдалану шекарасы болса, осы шекарадан тыс жатќаны рєміздерді пайдалану нысаны болып табылса, онда б±л шекара «келесі жаќтан» да ерекше тањбаѓа ие болады. Алайда, табудыњ (тыйым сµз) б±л екі жаѓдайда да сєйкес келуі міндетті емес. Б±л ‰шін тек ќана рєміздерді пайдаланумен байланысты ретте мєдениетке енгізілген нысандардыњ болѓаны мањызды.

Егер рєміз шексіз ќ±былыстар ќатарына орналастырылѓан функцияны кµрсететін болса, онда біздер оныњ ќ±рылымынан бір-біріне єрќашан ќарама-ќарсы єр т‰рлі компоненттердіњ бірлігін табамыз. Бір жаѓынан ол туындатушы модель болса, екінші жаѓынан – сол арќылы туындайтын шындыќ µмір ќ±былыстарыныњ шексіз ќатары. Осы диссертациалыќ зерттеудіњ концепциясын былай деп т‰сіндіруге болады: костюмніњ рєміздік алуан т‰рлі ќасиетін туындатушы моделі адам тєніі болып табылады. Атап айтќанда, адам денесі костюмніњ тарихи типтерініњ шексіз алуан т‰рлілігін кµрсетуге септігін тигізеді. Символика ќазаќ костюмдерініњ бірін-бірі ауыстырып отыратын таврихи типтерініњ динамикалыќ ќыры т±рѓысында ќарастырылатын болады.

Кµне т‰ркі кµркем мєдениеті наќты заттар д‰ниесі мен миф шыѓармашылыѓына байланысты салт-дєст‰рлермен жєне синкретті сана-сезімге негізделген нормалармен берілген. Дєст‰рлі ќоѓамныњ кµптеген халыќтары сияќты кµне т‰ркілер де µздерініњ рєміздік єлемін ќ±рды. Орта ѓасырлыќ кµшпенділердіњ басты мєдени жетістігі тєњіршілік, тіл мен жазу, фольклорлыќ ескерткіштер мен µнер туындылары болып табылады.

Тєњіршілік Орталыќ Азиядаѓы алдынѓы діндер мен буддизмніњ єсеріне байланысты болып келеді. Тєњірініњ кµптеген рµлдері белгілі. Тєњірініњ кейінгі ањыздарында ол ќ±дайды білдіреді. Тєњіршілік негіздері Орталыќ Азия халыќтарыныњ аспан рухы – ќожасы туралы сенімдерінен ќ±ралады, «аспан µзініњ тікелей кµрінісінде жєне т±рѓылыќты орнында ќарастырылды» [37]. Эпикалыќ жырлар, ќабір тастарындаѓы эпитафиялар, монументтік м‰сіндеу, декоративтік-ќолданбалы µнер туындылары ѓасырлар бойында µмір с‰ріп, µзініњ айќын бітімі мен терењ мањыздылыѓын єлемдік мєдениет пен µнер тарихы т±рѓысында саќтап ќалды.

Кµне т‰ркілер µзініњ басты ќ±дайы Кµк Тєњіріне табынды, сонымен ќатар тау, су, µзен, аѓаштарды да ардаќ т±тты. Іс ж‰зінде олар ерекше ќ±рылымды кешен ќ±рды, м±ндаѓы «д‰ние ортасы», «µмір аѓашы» сияќты тасќа ќашалѓан суреттер ‰ш ѓарыштыќ аймаќтыњ байланысын (жер, аспан, тозаќ) білдіретіні ємбебап символдар болып табылады.

Осы бір космогония кµне т‰ркілердіњ шаѓын єлемінде тау, ќорѓан, аѓаш, м‰сін, киіз ‰йдіњ уыѓы, шањыраќ сияќты наќты образѓа ±ласты. Б‰кіл бір осы кешен аралыќ аруаќтар арќылы аспанмен байланыс жасау м‰мкіндігіне деген сенімге байланысты «орталыќ» рємізі деп аталынады. Аруаќтар арќылы кµмек с±ралды, µз д±ѓаларын аруаќтарѓа баѓыштады. Барлыѓын киелі ретте ±ѓыну жєне барлыѓын аялау – ќайырымды сакралды к‰штер ие болатын мањызды ќасиет. М±ныњ µзі эстетикалыќ т±рѓыдан басќа шынайы жєне арѓы д‰ниемен байланыс орнатуды іске асыратын архаикалыќ жєне дєст‰рлі ќоѓамдарѓа µнердіњ мањызды рµлі туралы теорияны дєлелдейді [38, 21 б.].

«Т‰ркілердіњ дєст‰рлі д‰ниетанымынан шикілік табу ќиын, олар табиѓаттыњ кез келген ќ±былысын т‰сіндіріп беруге дайын, осы арќылы олар табиѓаттыњ ыќтимал д‰ниесі мен адамдардыњ реттелген д‰ниесі арасындаѓы мифтері рµлін атќарады» [10, 13 б.]. Кµп дінді мифологияныњ космогониялыќ т‰сініктерін, діни кµзќарастар ж‰йесін зерттеу міндеті µткен дєуірдіњ мєдени ескерткіштерініњ мазм±нын, маѓынасын жєне семантикалыќ мањызын ашудан (ќорѓандар, ќорѓан тастар, тас жазулар, декоративтік-ќолданбалы µнер туындылары жєне т.б.) жєне кµне т‰ркілердіњ ойлау зањдылыѓына бойлаудан кµрінеді. ¤з кезегінде осы зањдылыќтарды мењгеру эстетикалыќ екпінде д‰ние бейнесін аша т‰седі.

Филолог ѓалым М.М. Бахтинніњ пікірінше, ѓарыштыќ ќорќыныштыњ – шексіз ‰лкен жєне шексіз к‰шті ќорќыныштыњ ѓаламат ролін ескеру ќажет: ж±лдызды аспан алдындаѓы, тау алдындаѓы, тењіз алдындаѓы, ѓарыштыќ тµњкерістер мен табиѓат апаттары алдындаѓы ќорќыныштар кµне мифологемдер, д‰ниетанымдар, бейне, кейіп ж‰йесінде, тілде жєне тілмен байланысты ойлау формаларында орын алѓан. Сондай-аќ халыќ шыѓармашылыѓыныњ ежелгі бейне, кейіптерінде осы ѓарыштыќ ќорќынышпен к‰ресу, ѓарыштыќ тµњкерістер жєне апаттармен к‰ресу жаѓдайлары да келтіріледі» [39, 371 б.]. Осыдан келіп кµне т‰ркілердіњ тєртіпке, ѓ±рыпќа, ќ±рбандыќ шалуѓа деген талпынысы кµрінеді.

Адамныњ ѓарыш туралы т‰сініктерініњ аныќтаушы єсері мен олардыњ дін де, д‰ниетанымда, наќты шыѓармашылыќта бейнеленуі туралы ќорытынды кµне адамдардыњ кµркем тєжірибесін д‰ние жаратылысы ќ±рылымы туралы, адамныњ орны туралы, оны тіршілік ќызметі туралы негізгі ±ѓымдарды мењгеру арќылы зерттеу ќажеттілігі туындайды. Ертедегі адамдар ѓарышта кењістік реттеліп отырылатын орталыќ н‰кте ретінде, орталыќ ретінде ±ѓынылады. «Ол таза кењістіктік схема т‰рінде бейнеленген жоќ, к‰штердіњ араќатынасы арќылы орнатылды» [38, 23 б.].

Ѓарыш сезім арќылы ќабылданатын аспан болып табылады, ол бейреттілікті ретке келтіретін, ѓарышќа келтірілетін жан мен аќыл-ойѓа ие. «Кіршіксіз єлем µмірі ретінде ±йымдастырылѓан ѓарыш дегеніміз – б±л кµне адамдардыњ кµне жєне барлыќ уаќыттаѓы эстетикалыќ теориясы» [40, 762 б]. Д‰ние бейнесі бірыњѓай єрі т±тас ретте ќабылданды. А.Ф. Лосев кµне адам табиѓи ќ±былыстарды ќ±дайлардыњ єрекеті деп т‰сінген дейді, «м±ныњ µзінде олар м±ны шартты, ауыспалы, метафоралыќ, аллегориялыќ, типті рєміздік ретте емес, м‰лдем шынайы ретте ±ѓынды. Басќаша айтсаќ, м±нда аллегория да, рєміз да емес, миф орын алды» [40, 767 б.].

Кµне т‰ркілердіњ космогониялыќ т‰сініктері дєст‰рлі ќоѓам адамдарыныњ мифтік-поэтикалыќ сана-сезімініњ ерекшеліктеріне б‰тіндей сєйкес келеді. Ѓарыш олардыњ т‰сінігі бойынша ‰ш єлемнен ќ±ралды: «орта єлем, м±нда адамдар мен ањдар µмір с‰реді, жоѓары жєне тµменгі єлем, м±нда єруаќтар мекен етті» [17, 400 б.].

ХІХ ѓасырдыњ µзінде-аќ В.В. Радлов ‰ш єлем туралы ілімді жан-жаќты зерттеді. «Жоѓарѓы он жеті ќабат аспанда жарыќ д‰ние патшалыѓын, жеті немесе тоѓыз ќабат жерасты єлемін, ќарањѓылыќ патшалыѓын ќ±райды» [8, 356 б.].

Басты ќ±дай Тєњірден басќа тау, су, µзендерге де табынды, м±ныњ µзінде олардыњ єруаќтарына емес, µздеріне табынды: «біздер м±нда т±лѓаландыруды емес, табиѓатќа жанды сипат беруді байќап отырмыз» [16, 80 б.]. Жердегі барлыќ нєрсе Тєњірден бастау алады, оѓан адамдардыњ таѓдыры баѓынышты, кµбеюмен балалардыњ ќамќор анасы ¦май олардыњ туылуын, ал Ерлік олардыњ µлімін басќарады.

Аспан мен ќарањѓылыќ єруаќтарына адам тікелей байланысќа шыѓа алмайтын, тек ќана ж±маќта µмір с‰ретін ата-баба єруаќтары арќылы м‰мкін болатын. Ата-баба єруаѓын д±ѓа оќу арќылы кµмекке шаќырып отырды. Тірі адамныњ ертеде ќайтыс болѓан бабалар рухымен тыѓыз байланысы бабаларды т±раќты ардаќтау себебі болып табылады. М±нда бабалар кµмекке келуші єруаќтар ретінде емес, Тєњірдіњ µкілдері ретінде ќарастырылады.

Архаикалыќ сана-сезімде, егер олар сакральданбаѓан болса, сыртќы д‰ние заттары ѓана емес, сондай-аќ адамныњ іс-єрекеттері де ќ±ндылыќќа ие емес. Адамды ќоршаѓан д‰ние (тау, аѓаштар, ќалалар, храмдар жєне т.б.) мен оныњ ењбегі ѓарышта жерден тыс архетиптерге ие. Ал ѓарыш – жоѓары дєрежедегі тєртіпі мен ‰ндестік, т±раќтылыќ пен жетілу. Сондыќтан кµне т‰ркілер жања территорияны мењгеруден б±рын кењістікті ќасиеттеу, дєріптеу єрекеттерін жасады. Кез келген дєріптелген кењістік Д‰ние орталыѓына сєйкес келеді: храм, киіз ‰й, баќсы аѓашы, тыс ескерткіш т.б., м±ндай «орталыќ» архаикалыќ адам т‰сінігінде жоѓары дєрежедегі киелі ретте болды.

‡ш ѓарыштыќ аймаќтардыњ байланысыныњ ємбебап рєміздері Д‰ние аѓашы, Д‰ние тауы, Д‰ние баѓанасы болды. Макротілдік т±рѓыда т‰ркі-тілді халыќтар аспанды шатыр деп, ќ±с жолын – аспан орталыѓы бойындаѓы жолаќ деп, Темірќазыќ ж±лдызы – аспан шатырын ±стап т±рушы тіреу деп ±ѓынылды. Б±л космогония кµне т‰ркілердіњ шаѓын д‰ниесінде кµрініс тауып, Орта жєне Орталыќ Азия малшыларында тау, ќорѓан, аѓаш, сымбат, киіз ‰йдіњ шањыраѓы ретінде білдірілді. М±нда адам ќайтыс болѓанда, оныњ жања аспанѓа кµтерілуі ‰шін, шањыраќќа жалауы бар найза іліп ќойылуы дєлелдейді [41, 40-44 бб.].

Барлыќ осы кешен «орталыќ» рємізі деп аталатынныњ бір бµлшегі болып табылады. Ол аспанмен тікелей байланысу м‰мкіндігіне деген сенімге ќатысты идея болып табылады. Д‰ние орталыѓы аспан ќ±дайларына µз µтініштері мен тілектерін жолдауѓа м‰мкіндік береді.

Адамдардыњ космогониялыќ т‰сініктерін, сондай-аќ олардыњ тіршілігіндегі ѓ±рыптардыњ мањызын зерттеу кµне т‰ркілердіњ орта ѓасырлыќ мєдениетін ±ѓындыруда, µнер туындыларыныњ маѓыналыќ ерекшеліктерін ашуда зор мєнге ие. Б±л мєселелерді зерттеу кµне т‰ркілердіњ д‰ниетанымыныњ ажырай алмауы мен бірлігін кµрсетеді.

Кµне т‰ркілер кењістік, уаќыт жєне барлыќ тіршілік иелерініњ µзара байланысы бар екендігіне µте сенімді болды, м±нда д‰ние мен єлемніњ суреттелуін, кµркем бейне, кейіптер рємізі дєлелдей т‰седі. Д‰ние жаратылысыныњ ‰ш бµлімді ќ±рылымы кµне т‰ркілер санасында мыќтап орын алады. Ол орнаменттіњ декоративті ќолданбалы µнер элементтерініњ композициялыќ м‰шеленуініњ т±рѓын ‰й образыныњ, киелі ѓимараттар мен бас киімдердіњ ќ±рылысын аныќтап отырды. Б±л «философия» адам тєнініњ «ѓарыштыќ» ќ±рылымы туралы кµне т‰сініктерден ќ±ралады: бас – аспан, кеудесі – жер, аяѓы – тозаќ.

Космогониялыќ дєуірдіњ мифопоэтикалыќ д‰ниетанымы макро ѓарыш пен микро ѓарыштыњ, д‰ние мен адамныњ ±ќсастыѓынан келіп шыѓады. «Т‰рлі мифологиялыќ салт-дєст‰рлерге ќатысты єр ѓарыштыњ (табиѓи) жєне адами (тєн – жер, ќан – су, шаш – µсімдік, с‰йек – тас, кµру (кµз) – к‰н, есту (ќ±лаќ) –д‰ние тараптары, тыныс алу (жан) – жел, бас – аспан, тєнініњ т‰рлі м‰шелері – т‰рлі єлеуметтік топтар жєне т.б. суреттелетін кµптеген мєтіндер тобы бар. Осы ќаѓида ѓарыштыќ кењістік пен жерді ѓана емес, сондай-аќ басќа да салаларды, т±рѓын жайды, киімді аныќтайды, олардыњ т‰рлері бµліктері тілдік жєне тілден ‰стем дењгейлерде адам денесі элементтері атауларымен араќатынаста болады...» [13, 11-12 бб.].