1 нче сыйныф. Әзерлек чоры

1. 
   Сыйфат һәм исемнән торган сүзтезмәләрне табып күчереп языгыз.
   
2. 
   4 нче җөмләдә җөмлә кисәкләренең астына сызарга.
   

Иртә белән көн матур һәм кояшлы иде. Кинәт кара болыт күтәрелде. Йомшак кына җил исеп куйды. Көчле яңгыр коя башлады.

Яңгыр үтеп тә китте. Җәйге җылы яңгырдан соң гына була торган саф һава күкрәкләрне рәхәтләндереп җибәрде. (36 сүз.)
(Гомәр Бәширов буенча.)
Җөмлә.
Хикәя җөмлә.
Иҗади диктант.
Бирем.
Хикәяне дәвам итәргә.
Минем ике кояшым бар. Беренчесе – дөньяга җылылык, яктылык бирүче күктәге кояш. Икенчесе - өйдәге әнием. Әнием минем - өйдәге сөйкемле кояшым. …
Хәтер диктанты.
1. Бу шигырьдә ничә хикәя җөмлә бар? Шуны цифрлар белән җөмлә өстенә билгеләргә.
Хыял.
Балта – чүкеч алган кулга –

Зур кораб ясый Вәзир.

Мачтасын инде утырткан.

Җилкәнен элә хәзер.

Сәяхәт сөя җаны.

Күңеле – ярсу гөрләвек,

Хыялы – диңгез аның. (27 сүз.)

Ул яшелдән киенгән.

Чыршы да урманнан безгә

Бәйрәм итәргә килгән.

Бизәдем төрле төскә,

Кызыл йолдыз ясап куйдым

Балкысын өчен өстә. (26 сүз.)

1. 
   Ямьле җәй.
   

Ямьле җәй килеп җитте. Җирне яшел үлән каплады. Кая карама, шунда чәчәк.

Табигать нинди иркен сулый! Язгы беренче яшенле яңгырлар явып үтте.

Май коңгызлары да күренә башлады. Бу матур бөҗәкләр –урман һәм бакча дошманы. Яңа ачылган назлы яфракларны кимереп, агачларны эштән чыгара.

Безгә канатлы дуслар ярдәм итә. Коңгызларны сыерчыклар ашый. (52 сүз.)

(Натуралист язмаларыннан)
Бирем.
Кирәкле урынга тыныш билгеләрен куеп, дөрес итеп күчереп язарга. Соңгы җөмләдә ия белән хәбәрне табарга һәм астына сызарга.

2. 
   Абдулла Алиш.
   

Абдулла Алиш балаларны бик яраткан Язу эшенә ул бик яшьләй керешкән Китапларында да ул балалар турында язган

Алиш бик оста әкиятче дә булган

Ул туган илен бик ярата, чын патриот була Сугышта Абдулла Алиш бик каты яраланып, дошман кулына төшә Ләкин баш ияргә уйламый

Абдулла Алиш яшь килеш һәлак була Шулай яшь килеш үк безнең күңелләрдә саклана (57 сүз.)
(Габдрахман Әпсәләмовтан.)
Бирем.
Хикәя җөмләләрне аерырга, тыныш билгеләрен куеп язарга. Бишенче җөмләдә сүз төркемләрен билгеләргә.
Контроль күчереп язу.
Тыныш билгеләрен куеп язарга.
Курайлы елгада кыш.
Курайлы елга буена кыш кинәт килми. Башта берничә көн кар ява. Ләкин бу кар шунда ук эри. Аннан соң көннәр аяза. Зәп-зәңгәр күк йөзендә атналар буе бияләй кадәр генә дә болыт күренми. Кинәт һава салкыная, җир туңып кала. Ике яки өч көннән һава яңадан җылына. Җир өсте җеби. Кыш белән көз арасында көрәш бара.

Беркөнне дөнья кинәт үзгәрә. Иртән тәрәзә пыялаларына билгесез рәссам ак чәчәкле рәсем ясый. (68 сүз.)

Кара урманга барабыз.

Кара урманда ни эшлисез?

Кура җиләк җыябыз.

Җиләк белән ни эшлисез?

Җиләктән как коябыз.

Аю килсә, ни эшлисез?

Урман буйлап качарбыз.

һәм кызларны

Әй, йөгертә

Усал күркә -

Урам буйлап

Куып йөртә,

Өйләренә

Куып кертә!

Аннан хәтта

Акбай өркә

Курыкмасаң,

Син дә үртә!

Күрсәтер ул

Сиңа күркә! (26 сүз.)

1. 
   Өндәү җөмләләрне генә сайлап язарга.
   

2. 
   Җөмләләрне түбәндәге тәртиптә сайлап язарга.
   

Син шул вакытта үзең дә сизмәстән «әни» дип эндәшәсең. Ананың йөзе елмая. Нигә? Чөнки «әни» дигән сүз белән аңа бу иртәнге сәгать тагы да матуррак булып китә. Аның күңеле татлы хисләр белән тула.

Әни. Нинди зур сүз бу! Кеше үз гомерендә шул сүзне ничәмә - ничә кабат әйтә икән? Әни дип әйттеңме, син көчле дә, син бәхетле дә буласың.( 76 сүз.)
(Нәби Дәүлидән.)
Җөмлә кисәкләре.
Ия белән хәбәр. Иярчен кисәкләр.
Контроль күчереп язу.
Ия белән хәбәрнең асларына сызарга.

Чебиләр сөенделәр.
Ишегалдында иртән

Сап-сары күлмәк кигән

Нәни генә бер чеби

Аптырап елап йөри.

Ераккарак киткән ул.

Иптәшләрен югалткан

Һәм адашкан икән ул.

Аннан тотып сак кына

Илтеп куйдым чебине

Башкалары янына.

Бар да бик сөенделәр.

Һәм чебиләр телендә:

«Рәхмәт, сиңа!» - диделәр. (50 сүз.)

1. 
   Белем беләккә көч бирә.
   
2. 
   Белем бәхетле итә.
   
3. 
   Белемнәң зур хәзинә юк, наданлыктан начар юлдаш юк.
   
4. 
   Өйрәнүдә гарьлек юк.
   
5. 
   Вакытлы эш вакытында яхшы.
   
6. 
   Вакыт акча түгел, югалтсаң, таба алмассың.
   
7. 
   Уку кешене күзле итә.
   
8. 
   Бер көн артка калсаң, биш көн артка калырсың.
   
9. 
   Белемне алу суганнан ачы, азагы балдан татлы.
   
10. 
    Иртә чыккан юл алыр.
    

Яр буенда учак Яна. Ялкын биеккә-биеккә үрмәли. Учак янына балалар җыелганнар. Балалар янына Кама буендагы төзелештән кунаклар килде. Эшчеләр яңа шәһәрне һә автозаводны ничек төзүләре турында сөйләделәр. Аннан соң төзүчеләр укучылар белән уйнадылар, биеделәр, җырладылар. Төнге учак укучыларга бик ошады. (59 сүз.)

Безнең сап-сары чәчәк аткан көнбагышларбыз, зәп-зәңгәр чәчәктә утырган җитен басуларыбыз да бар.

Ә карабодай басулары ак җәймә белән каплап куйган диярсең. Менә шулай бөтен басулар да чәчәк ата бездә. (60 сүз.)
(Г. Галиевтән.)
Искәртмәле диктант.
Беренче җөмләдә баш һәм иярчен кисәкләрне билгеләргә.
Яшенле яңгыр.
Без күрше малайлар белән урманга барырга җыендык. Кичтән үк хәзерләнеп куйдык.

Иртән торып чәй эчкәч, безнең йорт янына җыелдык. Кояшлы матур көн иде. Без юлга чыктык. Күп тә үтмәде урманга барып җиттек. Камиль юлны белми иде, адашып йөрдек. Ләкин, озак та үтмәде без таныш аланга килеп чыктык. Шул арада кара болыт килеп чыкты һәм коеп яңгыр ява башлады. Ялт-йолт яшен яшьни, күк күкри. Без малайлар белән кире кайтырга уйлаштык.

Озак та үтмәде, яңгыр туктады. Ялт итеп кояш чыкты. Урман өстендә салават күпере күренде. (82 сүз.)

Ирекле диктант.
Игеннәр.
Карлар эреде. Тамчылар тамды. Язгы сулар акты. Күкне яңгыр болыты каплады. Яңгырлар яуды. Тамчылар җирнең битен юдылар.

Җир кипте. Колхозчылар язгы чәчүгә чыктылар. Кырда машина тавышлары гөрләп торды.

Җирне кояш җылыта. Ашлыклар тишелде. Җылы яңгырлар явып узды. Өлгер тамчылар яшь ашлыкларны су белән туендырды. Кояш белән яңгыр ашлыкларга тизрәк үсәргә булыштылар. Көзен колхозчылар мул уңыш алыр. (56 сүз.)
Бирем.
Фигыльләрнең замннарын күрсәтергә.

Контроль диктант.

.

Бирем. Өченче җөмләд Ия белән хәбәрнең асларына сызарга, сүз төркемнәрен билгеләргә.
Яңа шәһәр.
Кояш шактый түбәнәйде. Кичке кояшның алсу нурлары Түбән Кама йортларына төшә. Йортлар нур эчендә балкый. Урамдагы, бакчалардагы агачлар яшеллеккә төренгән. Гөлләр чәчәккә күмелгән. Чәчәкләрдән хуш ис бөркелә. Топольләр мамык очыра. Кичке җил шул мамыклар белән шаяра. Шәһәр матур итеп бизәлгән.

Менә яңа шәһәрдә кичке утлар кабынды. Әйтерсең, чәчәк бәйләме өстенә энҗеләр сибелде. Төрле төстәге утлар шәһәрне тагын да матурлады. (59 сүз.)

1. 
   Бирем.
   

Пароход озак тормады, сузып-сузып кычкыртты да тәгәрмәчләрен соргылт суга шапылдатып бәрә-бәрә китеп барды. (56 сүз.)

2. 
   Бирем.
   

Абдулла Алиш герой-шагырь. Ул Муса Җәлилнең якын дусты булган. Муса «Дуска» дигән шигырен Алишка багышлап язган.

Абдулла Алиш балалар язучысы. Ул балаларны бик ярата, сугышта бик батыр солдат була. Алар Муса белән фашист лагеренда очрашалар. Анда да Ватаныбызга тугрылыклы булып калалар. Бик каты газапласалар да, дошманнан шәфкать сорамыйлар, батырларча һәлак булалар.(68 сүз.)
(Г. Әпсәләмовтан.)

3. 
   Бирем.
   

Менә туристлар Казан урамнары буйлап йөриләр. Алар шәһәр һәм андагы истәлекле урыннарны карыйлар. Хезмәт ияләренең эш, ял итү, яшәү шартлары белән танышалар.

Туристлар шәһәр тирәсендәге яшел урман эчләренә урнашкан балалар лагерьларына баралар. Чит ил туристлары лагерьдагы һәр баланың җырлый, бии, матур итеп шигырь сөйли белүенә сокландылар. (67 сүз.)
(Гариф Ахунов һәм Марсель Зарипов буенча.)
Өченче сыйныфта өйрәнгәннәрне кабатлау һәм ныгыту өчен күнегүләр.
1. Шигырьне укыгыз. Нокталар урынына тиешле хәрефләрне куеп, күчереп языгыз.
Без ял и…тек матур лаг…р…ларда.

Су ко…ндык урман күлендә.

Башак җыйдык к…лхоз җирендә.

Мәктәп безнең с…йгән анабыз.

Шунда инде к…рәшчеләр булып

Чыныгу өчен белем алабыз.

Иркен, якты, зур бүлмә.

Тырыш, акыллы, инсафлы укучы.

Кызыл, түгәрәк, сусыл, тәмле алма.

Ягымлы, сабыр, сөйкемле, сөекле әнием.
Нинди? соравына җавап була торган сүзләрнең асларына сызыгыз.
5. Җөмләләрне тутырып языгыз.
Куян куркак, ә бүре … .

Диңгез тирән, ә елга … .

Бал татлы, ә суган … .

Куак тәбәнәк, ә агач … .

Кар ак, ә күмер … .
Белешмә өчен сүзләр: сай, усал, кара, ачы, биек.
6. Җөмләләрне тутырып языгыз.
Күл … һәм … .

Тау … һәм … .

Алан … һәм … .

Көн … һәм … .

Бишенче җөмләдә ничә сүз бар?

Безнең авылда Биктимер абый агроном булып эшли. Ул бакчачылык һәм кырчылык эшен бик яхшы белә.

Менә җәйге ял вакыты якынлаша. Биктимер абый белән колхоз председателе Гөлфия апа мәктәпкә килде. Алар бездән җәйге ял вакытында бакча эшләренә булышырга сорадылар. Без бертавыштан риза булдык.

Менә укулар да бетте. Без бакчага бардык. Бакча каравылчысы Галимҗан абзый безне шатланып каршы алды. Тик аның булышчылары – Муйнак белән Сарбай гына өреп маташтылар.

Беренче көннән үк без бик тырышып эшкә чумдык. Әби-бабайлар һәм әти-әниләр безнең тырышып эшләгәнне күреп шатландылар.
(Гариф Галлиев буенча.)
16. Фамилияләрне, исемнәрен дә өстәп, алфавит тәртибендә күчереп языгыз.
Сәйдәшев, Тукай, Җиһанов, Такташ, Камал, Бакиров, Гафури, Ключарёв, Гобәй, Кәрим, Алиш, Ибраһимов, Кәрим.

17. 
    Өзекне укыгыз. Күп нокталар урынына бирелгән сыйфатларны куеп, күчереп языгыз.
    

Сызылып … таң атты. Каракош сырты артыннан … кояш күтәрелде. Күк йөзе … төс алды. Һава суытып җибәрде. Төн буе буранлап яуган … кар… салкын белән җиргә ябышшты. Кинәт бөтен дөнья яктырып китте. Юл буйларында карга күмелеп бетмәгән маяклар калыкты, … кар эчендә утырган … өйләр күренде. Каршыдагы Каракош сырты, зур тартышлардан җиңеп чыккан арыслан кебек, бөтен гәүдәсен сузып ял итәргә яткан иде.

4 нче сыйныф.

Син мине чиста ю!

Бер тап та калмасын,

Битләрем аллансын,

Кулларым агарсын,

Тешләрем тазарсын …

Авызым елмайсын,

Колагым тыңласын,

Йомшак су, йөгерек су!

Һәммәсен чиста ю! (29 сүз.)

Бирделәр безгә бакчада

Карабодай боткасы.

Авызымда бал кебек

Эреде ул йотканчы.

«Нинди уңган кыз!» - диеп,

Тәлинкәм тора көлеп –

Мин юган кебек түгел,

Әнием юган кебек. (25 сүз.)
((Н. Арсланов.)

Мәкальләр.

1. 
   Алтын-көмеш яуган җирдән туган–үскән ил артык.
   
2. 
   Илдә яшисең икән – илеңә хезмәт ит.
   
3. 
   Үз халкын сөйләгән башка халыкны да сөймәс.
   

Җиңеп узган юллар буйлатып.

Күңелләргә иң саф, иң мөкатдәс

Мәңге сүнмәс хисләр уятып.

Бриллианттай китә чагылып …

Күр, Туган ил:

Батырларың кайта,

Бабалары җирен сагынып. (31 сүз.)
(Мәхмүт Хөсәеннән.)
4. Бирем.
Кисәкчәләрнең астына сызарга.
Китап докторы.
Әбиләр дә авырый,

Бәбиләр дә авырый …

Салкын тисә аз гына,

Дару кирәк барсына.

Чирли хәтта китап та.

Ник көләсең?.. Чынлап та:

Бите төшә, ертыла –

Ул бит көн дә тотыла.

Тотам шуңа сак кына,

Авырдымы чак кына,

Чирен шундук күрәм мин,

Дәвасын да беләм мин. (44сүз.)

Нинди ямьле җәйге төн;

Таулар, урманнар, болыннар

Нинди серле, нинди тын.

Тын, бәхетле елмаеп,

Күк йөзен күксел көмештәй

Бер гаҗәп нурга манып.

Су кереп, ай ялтырый.

Тибрәнә җем-җем күл өсте –

Нур эчендә калтырый.

Киң, ерак күктән торып;

Котлый бар да җәйге төнне

Бер тонып, бер яктырып! (61 сүз.)

1. 
   Баш кисәкләрне сайлап язарга. Җөмләдә ияне белдерүче исемнәргә нинди кушымчалар ялганган?
   

Менә бер түтәлнең нәкъ уртасында яңа гына ачылган ак Ләлә чәчәге утыра. Ул башын бүтән чәчәкләрдән югарырак күтәргән. Ул әле кичә кич белән генә ачылган. Дөньяны әле аның беренче тапкыр гына күрүе. Шуңар күрә ул исе китеп тирә-ягына карана. Тирә-ягы төрле чәчәкләр, төрле үләннәр белән тулы. Үлән араларында төрле матур кортлар, үрмәкүчләр сикерешеп йөриләр. Чикерткәләрнең чырылдавыннан колаклар тонарлык.

Чәчәкләрнең әйләнә-тирәсендә юка гына канатларын селкеп төрле матур күбәләкләр очалар. Аларның ак төслеләре бар, сарылары бар, кызыллары бар. Алар үзләре очып йөри торган чәчәкләр шикелле булып күренәләр. Күбәләкләр арасында умарта кортлары белән юллы-юллы соры шөпшәләр, юан-юан төклетуралар да пыжылдап очалар.

Ләлә чәчәге бу күбәләкләрнең, умарта кортланының, шөпшәләрнең кайнашып очуларын карап тора да аларның тик кенә, шаярып кына очмаганлыкларын күрә. Алар һәммәсе бертуктаусыз, бер чәчәктән бер чәчәккә кунып, чәчәк эчләреннән әллә нәрсә эзлиләр.

2. 
   Текстны игътибар белән укырга, андагы парлы сүзләрне күчереп язарга.