Са жинсининбур тушир табий предложенияр

Ада радио хкудна (кьилин пред.)

(Мус?) вич ксудайла.

(Вучиз?) аялар ахварай ават тавурай лагьана.

И мисалрай чаз аквазвайвал, табий предложенийрикай сада са суалдиз, муькуьда маса суалдиз жаваб гузва.

Тарсунин эхирда ихьтин табий предложенийриз са жинсининбур тушир табий предложенияр лугьудайди к|елзавайбуруз хабар гуда ва абурув чпив гьа ихьтин типдин придаточнияр квай сложноподчиненный предложенияр туьк|уьриз ва кхьиз тада.

Табий предложенияр квай сложноподчиненный предложенийрикай иллаки четин жуьре табий предложенийрикай сад – кьилин предложенидиз, муькуьди гьа табий предложенидиз, пуд лагьайди – кьвед лагьай табийдаз вагьанлай анихъни гьак| сад-садаз табий жуьредин предложенияр я. К|елзавайбур ихьтин типдин сложноподчиненный предложенийрин гъавурда тун патал са жерге мисалар анализ авун ва абур схемайра тун меслят къалурзава чна. Месэла:

Бязи чкайрилай ахьтин кьакьан чархарал расалмиш жедай хьи ,нагагь са тимил кьван мукъаятвал тавунайта,балкани галаз аватна рагара акьуна,тике-тике жедай.

Бязи чкайрилай ахьтин Кьакьан чархар расалмиш жедай хьи

1. Кьилин предложение

Балкlани галаз аватна,рагара акьуна,тике тике жедай

11. табий предложение

Нагагь са тlимил кьван мукъаятвал тавунайтlа

111. Табийдаз табий

предложение

Гьа икl са шумуд табий предложение квай сложноподчиненный предложенийрин къурулушдихъ галаз таниш хьайидалай гуьгъуьниз, кlелзавайбуруз ихьтин предложенийра пунктуациядин ишараяр эцигунин асас къайда кьилин предложение табий предложенийрикай чеб –чпикай запятойралди чара ийидайди чирна кlанда. Сложноподчиненный предложенийра пунктуациядин ишараяр гьа и предложенияр кхьидай вахтунда эцигиз чир хьунихъ кьетен метлеб ава.

Са шумуд табий предложение квай сложноподчиненный предложенийра пунктуациядин ишараяр эцигунин вердишвилерни гьа ихьтин предложенияр анализ авунин рекьелди чирайтlа, гьелбетда, хъсан я, месела:

Нагагь буба хтайтlа, вичиз Ван хьурай лугьуз ,ада пенжердин са хел ахъаз туна.

(Инна табий предложенияр кьилиндавай ва чеб-чпивай запятойралди чара авунва.)

(Инна табий предложенияр чеб-чпихъ галаз сочинительный союз тир ва-дин куьмекди галкурнава.)

(Инна тикрар жезвай са жинисинин табий предложенийрилай гуьгъуьниз абур обобщать ийизвай тlварцlиэвез ибур авайвилиз килигна, тварциэвездин вилик тире эцигнава.)

Лезги чlала чпик гьам сочинение, гьам подчинение квай сложный предложениярни дуьшуьш жезва. Мисал:

Эгер за адахъ хъсандиз яб акалнайта, зун адан метлебдин гъавурда гьатдай, амма зи фикир чканвай, вучиз лагьайтlа экуьнахъ доктор гъиз фейи гада хтана акъатнавачир.

Инай чаз аквазвайвал, и сложный предложенидин паяр сочиненидин саягъдалди, муькуьбур подчиненидин саягъдалди галкlурнава. И сложный предложенидик амма союздин куьмекдалди галкурнавай кьве предложение (кьвед ва пуд лагьай предложенияр) ква, ибурукай гьар садахъни вичиз табий тир придаточный (сад ва кьуд лагьай предложенияр) гала.

Ученикриз ихьтин типдин сложный предложенияр агъадихъ галай жуьредин схемадалди ачухарайтlа гьелбетда, хъсан я.

И сложный предложение чавай ихьтин схемада тваз жеда.

3

Гьам сочинение, гьамни подчинение квай сложный предложенийрин гьакъиндай ученикриз ихьтин чирвилер гайидалай кьулухъ, гьа и типдин са жерге предложенияр нанлиз авун меслят къалурзава чна:

Са шумуд табий предложение квай сложноподчиненный предложенияр - гьам сочинение,гьамни подчинение квай сложный предложенияр чирайдалай кьулухъ, кlелзавайбурухъ и темадиз талукь агъадихъ къалурнавай чирвилеони вердишвилер хьунухь лазим я.

Кьилди – кьилдин табий предложенийрин къурулушдин кьетенвилер дуьздаказ тайинар ийин ва ягъалмиш дахьана ихьтин предложенияр сад-садакай чара ийин .И месэладихъ кьетен метлеб ава,келзавайбурувай табий предложенияр сад –садакай къанажагълудаказ чара ийиз хьайила,анжах гьа и вахтунда абурувай са шумуд табий предложение квай сложноподчиненный предложенияр дуьздаказ анализ ийиз жеда.

Са шумуд табий предложение квай сложноподчиненный предложенияр гьихьтин предложенийриз лугьудата,гьадан гъавурда жен, вучиз лагьайтlа лезги чала ихьтин предложенияр, малум тирвал, са шумуд жуьре я.

Кlелзавайбур са шумуд табий предложение квай сложноподчиненный предложенийрин жуьреба-жуьре къурулушрихъ галаз практически таниш жен ва предложенияр гьим –гьидалай аслу ята, гьам ва гьар са предложенидин сергьятар, ягъалмиш тахьана тайинар ийиз алакьин.Идахъ галаз сад хьиз, ученикрихъ гьа икъурулушдин сложноподчиненный предложенияр чпин рахунин ва кхьинин речда ишлемишдай вердишвилерни хьунухь лазим я.

Союзар галачир сложный предложенияр чирунин вири кlвалах пуд девирдиз пай авурта хъсан я:

1) союзар галачир сложный предложенияр гьихьтин предложенийриз лугьудатlа, гьадан мана-метлеб ачухарун,

2) простой предложенияр квай союзар галачир сложный предложенияр чирун ва ихьтин предложенийра точкани запятой эцигун,

3)простой предложенияр квай сложный предложенийра кьве точка ва тире эцигун,синтаксисдин ва пунктуациядин упражненияр тамамарун ва ишараяр эцигцн.

Гьа икl, программада ганвай вахт гьа и меселайриз харж ийида.

Союзар галачир сложный предложенидин гъавурда кlелзавайбур къанажагълудаказ гьатун виридалай вилик а предложенидин кьилдин паярин характер къанмишунилай, иллаки и алакъаяр интонациядин куьмекдалди тайинар авунилай аслу я. И алакъайрай кьил акъудиз хьун патал гьеле союзар галачир сложный предложенидин умуми кьетенвилерикай хабар гудайла,союзар галачир сложный предложенийрин къурулуш къанмишун патал ученикриз абурукай лап важиблубур гьибур ятlа, гьабур чир хьун лазим я ва пунктуациядин ишараяр дуьздаказ эцигунин вердишвилер къазанмишун шартl я.

Виридалай вилик, гьелбетда, кlелзавайбурун фикир гзаф кьадарда авай союзао галачир сложный предложенийрикай агъадихъ къалурнавай жуьрейрал желб авурта,са рахунни алачиз, хъсан я.

Союза рва союзвилин гафар квачир сложноподчиненный предложенийра простой предложенийрин арада манадин жигьетдай авай алакъаяр ихьтин предложенийрин анализдин рекьелди ачухарда:

Зун сенфиз къавал ксана: кlвале гзаф чимидай. (Зун сенфиз къавал ксана, вучиз лагьайтlа квале гзаф чимидай.)

Инна кьвед лагьай предложениди сад лагьайдалди хабар гузвай кардин себеб къалурзава.

Инна кьвед лагьай предложениди сад лагьайдалди хабар гузвай кардин метлеб ачухарзава.

Инна кьвед лагьай предложениди сад лагьайдалди хабар гузвай кардин нетижа къалурзава.

Вун пакамахъ хкведа-зун ваз килигиз акъвазда, тахьайта - зун фида (Эгер вун пакамахъ хкведата,зун ваз килигиз акъвазда.)

Инна сад лагьай предложениди кьвед лагьайдалди хабар гузвай кар арадиз акъатунин шарт къалурзава.

Инна сад лагьай предложениди кьвед лагьайдалди хабар гузвай кар арадиз акъатунин вахт къалурзава.

Союзар галачир сложный предложенийрин бязи кьетенвилерихъ галаз и тегьер таниш авуни, гьелбетда, кlелзавайбуруз ихьтин предложенийрин арада авай тафаватвилер къанмишунин кардв куьмек гуда.

Союзар галачир сложный предложенийрин кьетlенвилерихъ галаз ученикар таниш авун патал чеб-чпихъ галаз анжах мана-жигьетдай алакъалу тир кьилдин предложенийрикай сложный предложенияр туькlуьрунин приемдикай хийир къачун меслят къалурзава чна.

Союзар галачир сложный предложенияр чирунихъ галаз алакъалу яз, и типдин предложенийра лазим чкайрал пунктуациядин знакар эцигиз чир хьунихъ кьетlен метлеб ава. Малум тирвал, союзар галачир сложный предложенияр кьве жуьре я: союзар галачир сложный предложенияр ва союзар галачир сложноподчиненный предложенияр.

Союзар галачир сложносочиненный предложенийриз,абура пунктуациядин ишараяр эцигуниз, ихьтин предложенияр чирунин методикадиз талукь малуматар винидихъ ганвайвилиз килигна,чун мад абурун винел акъваздач.Союзар галачир сложноподчиненный предложенияр чирдай вахтунда гьа ихьтин предложенийра пунктуациядин ишараяр чпин чкайрал эцигиз чирунин кардал учителрин фикир желб ийиз кlанзава чаз, вучиз лагьайтlа кlелзавайбуру чпин кхьинра ахъайзавай пунктуациядин гъалатlрин чlехи пай гьа ибуруз талукь я.

Къайда яз, союзар галачир сложноподчиненный предложенидин сад лагьай табий предложениди вахт ва я шартl къалурзаватlа,кьве предложенидин арада тире эцигда. Месела:

Гьатда вун зи гъиле-ваз ийидайди за ийида.

Пака Марф къвач-чун фида, тахьайта – фидач.

Ихьтин типдин предложенийра тире эцигиз чирунин вердишвилер кутун патал чна агъадихъ галай предложенийрин анализ меслят къалурзава:

Сложноподчиненный предложенийра кьве точка эцигун-ингье ученикри четиндиз къанмишзавай месэлайрикай сад гьа им я.

Кlелзавайбуруз и месэладиз талукь практический чирвилер гунн патал агъадихъ галай хьтин предложенийрин анализ меслят къалурзава чна:

Гатуз колхоздин лапагар дагъдиз ахъудзава: чина гзаф чими я.

Къариб хесет гуьзгуьдик квай:

Гафаралди ам рахадай (А.Пушкин.)

Эхир гуда садаз зарар:

Гзаф екебур я сарар. (С.С.)

Кьураматдиз акъудна яд:

Артух хьана чилин бегьер. (Х.Т.)

И предложенийрин анализдилай гуьгъуьниз,союзар квачир сложный предложенийрик квай простой предложенийрикай кьвед лагьайда сад лагьайдан метлеб ачухариз хьайита,абур чара авун патал кьве точка эцигдайди келзавайбуруз хабар гуда. Месела:

Кьвед лагьай предложениди сад лагьай предложенидалди лагьанвай кардин нетижа къалурдайлани кьве точка эцигдайди,винидихъ къалурнавай тегьерда,предложенияр разбор авунин рекьелди ачухарда.

Месела:

Завай накь физ хьанач-чи квализ дах атанвай.

Чаз ина учительрин фикир желб ийиз канзавай са месэла ава, имни кьве точка эцигуниз талукь яз алатай тарсара ученикри къачунвай бязи чирвилер тикрар къувун я. Малум тирвал,кьве точка гьамиша обобшать ийизвай гаф авачиз хьайитlани эзбер жезвай са жинсинин членрин вилик эцигзава. Месела:

Бязи вахтара эзбер жезвай са жинсинин членар предложенидин юкьва аваз абурун вилик обобшать ийидай гаф кваз жеда. И вахтунда са жинсинин членар кьве патахъайни тирейралди чара ийидай хьтин мисал анализ авуна тикрар хъийида:

Точкани запятойдиз талукь гъалатlарни чи школьникри гзаф акъайзава. Идан себеб, чи фикирдалди, келзавайбуруз сложноподчиненный предложенийра точкани запятой эцигуниз талукь практический квалахар тимил гунуг я.