1. Соңғы кездегі психодиагностикадағы өзгерістер бұл білім саласын қайтадан жаңартуға негіз болды

Әрине, психологиялық-педагогикалық зерттеулер негізі: оқыту мен тәрбиелеудің заңдылықтары, құрылым мен механизмдерін айырып тану болып табылады. Сонымен бірге, психологиялық-педагогикалық зерттеулер эмпирикалық тексеруге келетін фактілерге негізделеді яғни мақсаткерлігімен, жүйелігімен, барлық элементтерінің, процедуралары мен әдістерінің өзара байланыстылығымен ерекшеленеді.

Бала өмірінде 6 жаста үлкен өзгеріс болатын белгілі бала мектеп оқушысына айналып, кіші мектеп оқушыларының жас ерекшелігі өсіп - жетілуіндегі елеулі өзгерістерімен сипатталады.

Мектепке бару сәтінде балалардың психологиялық даму деңгейінде жекеленген айырмашылықтар едәуір өседі. Бұл айырмашылықтар ең алдымен, балалар бір-бірінен интеллектуальдық, моральдық, тұлғалық дамуынан көрінеді. Олар психодиагностикалық ситуацияға немесе сол қайталанатын шарттарға әр түрлі күйде елемей қарауы да мүмкін. Кейбір мектепке түсетін балаларға ересек адамдарға арналған психодиагностикалық тестерді өткізуге болады. Ал кейбір балаларға тек қана 4-6 жасқа араналған әдістемелерді өткізу қажет етеді. Ол әсіресе, вербарльды өзіндік бағалау, рефлексия және баланың қоршаған ортаны қиын бағалауы сияқты психодиагностикалық әдістемелер болып табылады.

Сондықтан да кіші жастағы балаларға әдістемелерді қолдану үшін, ең алдымен сол әдістеме баланың нақты даму деңгейіңе сәйкес келетініне сенімді болу керек.

6-7 жастағылардың ішінде 50% дан 80% ға дейін мектепке дайындығы толық емес екеніні көрсетеді. Дене тұрғысы психологиялық даму деңгейіне қарағанда, психологиясы мектепке дейінгі баланың деңгейімен сәйкес келеді. Егер осындай балаға ерікті, зейінді, есті және қиялды қажет ететін, жеткілікті қиын, негізінен қолайлы, бірақ қызықсыз психологиялық тест берілсе, онда бала сол тапсырманы орындай салмауы мүмкін. Оның тапсырманы орындамаған себебі интеллектуальдылық қабілеттің жоқтығынан емес, тұлғаның психологиялық даму деңгейінің жетіспеушілігінен болады. Ал егер керісінше, дәл сол тестік тапсырмаларды ішкі және сыртқы тұрғысынан қызықты, ойын түрінде берілсе, онда тестің қорытындысы жоғары көрсетіледі. Осы жағдайды әсіресе, бірінші және екінші сыныпта оқитын оқушылардың практикалық психодиагностикасында қолдану қажет, үшініші және төртінші сыныптың оқушыларына, тек қана егер үлкен адамдарға арналаған тестік тапсырмалар оларға қолайлы болса, онда өткізуге болады. Егер баланың тестке қызығушылығы, белсенділігі болса, онда қорытынды жоғары көрсеткішті көрсетеді.

Адамдарды әртүрлі тестердің көмегімен тесттілеуді бәрі-бір де сәйкестендіру қажет және олар үнемі бірдей бола бермейді.Өзара тесті сәйкестендіру қорытындысында бір тесттен екінші тестке дерлік қате жібере алатыны, яғни басқа әдістеменің қорытындысы бойынша бірінші әдістемелік тестілеудің нәтижесін болжамды түрде жобалауға мүмікіндік беретін өту коэффициенттің шығартады. Өтпелі коэффициенті көбінесе сол психологиялық қасиетті анықтау үшін арналған тұлғаның тесттерді қолдану өте күрделі мәнге ие және тек сандық айырмашылықтарға байланысты. Тәжірбиеде үлкендерге және балаларға арналған тұлғалық тесті құрғанда және қолданғанда тәжірбие үшін пайдалы ақпарат беретін және алдын-ала жарамдылығын қамтамасыз ететін жас ерекшелік психологиясы мен адаманың тұлғалық жас ерекшілік дамуы туралы білімдерге сүйену керек. Берілген әдістеме негізінде балалардың психологиялық тұрғысынан мектепке дайындығын, олардың бастауыш мектепке оқыту барысында психикалық дамуын (1 сыныптан 4 сыныпқа дейін) бағалауға болады. Осы психодиагностикалық бағалауға мыналарды жатқызуға болады:

- балалардың қоршаған ортасына деген жалпы бағдары; баланың мектепке деген қатынасы; зейіні; есі; ойлауы; сөйлеу; шығармашылық – бейнелік қабілеті; еңбекке икемділігі мен дағдылары; жетістікке жету мотивациясы; жеке бас сапалары; өзара жеке тұлғалық қатынастар.

Осы тақырыптар арқылы баланың мектепке қаншалықты дайын, қаншалықты дайын емес екендігін көруге болады. Бұл әдістемелер балалардың қабілеттерін бірінші қадамнан - ақ олармен мақсатқа бағытталған психодиагностикалық жұмыстар жүргізіп, олардың даму қабілеттерін анықтауға мүмкіндік береді.

Кешенді жүйелі психодиагностика жүргізу өзінің психологиялық дамуының алдыға жылжуына қандай мөлшерде сәйкес келетін, мектептегі оқу-тәрбие жұмысына көзқарасының тиімділігін бағалауға мүмкіндік береді. Бұл кешенге 6-7 жастан 10-11 жасқа дейін немесе сәйкес келетін қорытынды алуда зерттеу үшін қолдануға мүмкін әдістемелер кіреді. Кешенге 3 түрлі әдістемелер кіреді: әдетте балалар дайындығын диагностикалау, психологиялық даму деңгейін бағалау, анықтау.

Балалардың психологиялық дамуын көрсететін үш негізгі сфера: танымдық процестер, тұлғалық және тұлғаралық қатынастар. Олардың барлығы бағалануы тиіс, яғни оларға арнайы әдістемелер бар. Бұл кешенді әдістеме шектеуінде психологиялық-педагогикалық бағалауға мына процестер кіреді: зейін, қиял, ес, ойлау және баланың сөйлеуі, сонымен қатар оның оқу мотивациясы, жетістіктерге жету, өзімен жасты және өзінен үлкен адамдармен өзара қарым-қатынасы. Әр әдістеме бір көрсеткіш алуға мүмікіндік береді және өзін өткізу үшін 5 - тен 10 минутқа дейін уақыт қажет етеді. Толық және жан - жақты әр баланы зерттеуге жалпы кететін уақыт 3 - тен 6 сағатқа дейін мөлшерді құрайды.

Қорыта келгенде, оқушылардың психодиагностикасы келесі тапсырмаларды орындау, төменде көрсетілген мақсаттар негізінде өткізіледі:

- оқушылардың қалай дамитынын анықтау;

- өз уақытында баладағы кемшіліктері мен қабілеттерін анықтау;

- оқушылардың оқу процесінде үлгермеуі мен нашар тәрбиенің себептерін анықтау;

- оқушыға, мұғалімге және ата-анаға болашақ мамандығын таңдау үшін ғылыми қалыптасқан нұсқаулар ұсынады.

Психологиялық-педагогикалық диагностикалық зерттеуді жүргізбес бұрын, мынаны ескеру керек:

- әдістеменің мәтінімен танысу, оны толық түсіну керек.

- егер әдістемеде түсініктеме болса, оны оқып шығу керек.

- әдістемені өткізу үшін керекті заттарды дайындау.

- әдістемені алдын-ала балаға жүргізіп көру және оның нәтижесін талдау.