11 Дәріс. Көне түркі жазуының әліпбиі, графикасы, орфографиялық ерекшеліктері, кейбір дыбыстардың таңбалану жүйесі в 1889 г действительный член Русского географического общества Н
жүктеу/скачать 56.62 Kb.
|
1 2
12-лекция ҚТ- Бұл бет үшін навигация:
- Екі таңбамен жазылатын дауыссыз дыбыстар Көне түрік бітік жазуында «б , д , ғ , г , й , л , н , р , с , т
|
11 Дәріс. Көне түркі жазуының әліпбиі, графикасы, орфографиялық ерекшеліктері, кейбір дыбыстардың таңбалану жүйесі В 1889 г. действительный член Русского географического общества Н. Ядринцев в долине реки Орхон на территории Монголии обнаружил большие надгробные каменные плиты с таинственными надписями. В 1891 г. Российская Академия наук отправляет на Орхон экспедицию под руководством академика В.В. Радлова. Результаты русской экспедиции дали возможность ученым всего мира попытаться расшифровать эти таинственные надписи. К расшифровке надписей в честь Куль-Тегина приступили В.В. Радлов и датский ученый В. Томсен. В.В. Радлов расшифровал 11 знаков из таинственных надписей, а В. Томсен нашел ключ ко всему алфавиту. Это произошло 26 ноября 1893 г. Через месяц после опубликования алфавита великий тюрколог готовит первый пробный перевод памятника в честь Кюль-Тегина, в 1894 г. издается перевод памятника в честь Могилана, брата Кюль-Тегина. Датский ученый В. Томсен и В.В. Радлов работая над расшифровкой древней письменности вели непрерывную переписку и обменивались мнениями. Перед тем, как сделать доклад о своем открытии перед Академией Наук В. Томсен оповестил об этом своего коллегу. После своего выступления ученый отправил письмо В.В. Радлову, в котором дал подробное описание расшифровки письменности. В.В. Радлов, использовав открытие В. Томсена, без разрешения самого ученого, сделал первый перевод текста памятника Кюльтегина и 19 января 1894 г. выступил с докладом перед Президиумом Петербургской Академии Наук. Публикация первого перевода текста появилась в 1895 г. в серии «Die altturkischen inscriften der Mongolei» (1894-1895 гг.). В это время у В. Томсена ухудшилось здоровье [212.с.12]. Ученому удалось только спустя некоторое время в 1896 г. издать свой второй труд «Inscription de L'Orкhon» в серии «Memories de La Societe Finno-Ougrienne.V» (Helsingfors, 1896 г.). В труде В. Томсен дал подробные сведения о значениях букв древнетюркского алфавита, гласных и согласных буквах, происхождении букв, транскрипцию обеих текстов и перевод с пояснениями. Вместе с тем, талантливый ученый доказав, что встречающееся в китайских текстах «ту-кю» равнозначно понятию «тюрк», в своем исследовании подробно останавливается на вопросах политической истории древних тюрков, их быта и культуры, делая при этом сравнение с китайскими источниками. В труде В. Томсен сделал анализ текста, составил хронологию, словарь и грамматику. В конце статьи исследователь выразил сожаление о том, что В.В. Радлов в спешке допустил много ошибок в транскрипции и переводе текста [212.с.19]. Конечно, поступок В.В. Радлова можно объяснить проявлением духа соперничества между учеными. Другой талантливый ученый П.М. Мелиоранский использовал самые важные части работы В. Томсена для написания своей диссертации [169]. В.В. Радлов, ознакомившись в 1896 г. с работой В. Томсена осознал, что он допустил ошибку и вместе со своим учеником П.М. Мелиоранским заново углубился в изучение орхонского памятника. В 1897 г. текст публикуется заново с поправками и грамматикой [205]. Таким образом, В.В. Радлов в 1892-1899 гг., проявив особое усердие и неустанное трудолюбие, издал монументальный 4-х томный труд - Атлас орхонских памятников на немецком [371; 372; 373; 375; 376] и русском [203] языках (по 4 тома каждый). В.В. Радлов был очень трудолюбивым ученым. В то время в России не было филолога равного ему. Он является общепризнанным основателем тюркологии. В.В. Радлов не только изучил древнетюркские памятники, талантливый исследователь издает 10 томов, посвященных устному народному творчеству и 8 томов - языкам тюркских народов. Наряду с ними, он публикует труды о сибирских, уйгурских и турфанских памятниках, а также издает «Кудатгу Билиг» Жусупа Баласагуни. Көне Түркі жазулары немесе Көне түркі алфавиті — дыбыстық жазу түрі, яғни сөздегі дыбыстарды таңбалап жазады. Негізінен 6-10 ғасырларда үлкен аймаққа таралған Көне Түркі жазуларын ғалымдар үш топқа бөліп қарайды: 1.Енисей ескерткіштері. 2.Талас ескерткіштері. 3.Орхон ескерткіштері. Орналасу жері болмаса, бұлардың қолданылған жылдарының айырмасында және жалпы жазу таңбаларының қолданылуы арасында елеулі айырмалар жоқ. Алайда Түркі жазбаларының жазылу мерзімдеріне қарағанда алғашқы Енисей-Лена бойынан, Сібірден, Байкал аймағынан Моңғолия далаларына, Орхон жеріне, одан Қазақстан мен Қырғызстан, Шыңжаң жеріне қарай біртіндеп таралғанын көрсетеді. Ал жазылу үрдісі, таңбаларының қолданылуы ұқсас, оқылуы біркелкі. 1.Енисей ескерткіштеріне Енисей бойынан және Тува, Хакас, Алтай республикаларының (бәрі де Ресей құрамындағы Түркі республикалары) аймағынан және Ресейдің батыс сібірде орналасқан Жаңасібір (Новосибирск) облысы мен Ертіс бойынан табылған жазулар жатады. Оның қолданылған, жазылған жылдары 5-7 ғасырлардың аралығы. Бұл аймақтан табылып отырған көне Түркі жазба ескерткіштердің жалпы саны қазіргі кезде шамамен 150-дей. 2.Талас ескерткіштері. Бұл аймақтағы жазулар Оңтүстік Қазақстан, Жетісу, Сыр бойы мен Қырғызстан аймақтарына таралған, соның ішінде көп шоғырланған жері қазіргі Жамбыл облысында. Қолданылған мезгілі бірыңғай 8 ғасыр. Ескерткіштердің жалпы саны шамамен 20 шақты. 3.Орхон ескерткіштері. Моңғолиядағы Орхон, Селенг, Тола өзендерінің бойынан және Ресейдегі Минусинск ойпатынан табылған ескерткіштер жатады. Қолданылған мезгілі 7-8 ғасырлар. Ескерткіштердің жалпы саны 30 шақты. Алайда ең көлемді, ұзақ мәтінді жазбалар осы топқа жатады. Бұның ішінде тарихи құндылығы жағынан «Құтлығ қаған», «Білге қаған», «Күлтегін», «Тоныкөк», «Күлі Чор» және «Мойын Чор» ескерткіштерінің орны ерекше. Яғни Көне Түркі жазулары 5-8 ғасырлар аралығында Сібір, Моңғолия, Шыңжаң, Қазақстан, Қырғызстан және Оңтүстік Ресей жерінде кеңінен қолданылғаны туралы қорытынды шығаруға болады. Бұл көрсетіліп отырған тарихи мезгіл (5-8 ғасырлар) мен оның таралған үлкен аймағы Ұлы Түркі қағандығы, одан бөлінген Батыс және Шығыс Түркі, Түргеш, Хазар қағандықтары мен Көк Түркілер (Екінші Түркі қағандығы) мемлекеттерінің аумағы мен өмір сүрген дәуіріне сәйкес келеді. Бұдан басқа қазіргі ғылымға Көне Түркі жазуларының Тибет аймағындағы және Еуропалық даладаларғы нұсқалары белгілі. Көне Түркі жазуларының сыртқы түрі бізге тасқа қашалған түрде, «баспа әріптері» түрінде жетті. Оның жазбаша түрі қандай болғаны туралы мәлімет жоқ. Себебі маталарға, өңделген терілерге жазылуы мүмкін жазба әріптер бұл материалдардың төзімсіздігіне байланысты бізге жетпеді. Алғаш көрген адам бұл жазуларды бір қарағанда қазақ руларының таңбаларына ұқсатады. Яғни жазулар «жебе таңбалар», «ай таңбалар» және «тұмар таңбалар» мен «көз таңбалар», «аша таңбалар», «балық таңбалар» сосын «тарақ таңбалар» мен «сырға таңбалардан» құралады. Орхон-Енесай жазбасы — Орхон және Енесай өзен бойларында табылған көнетүркі жазуымен жазылған жазбалар. Оның ішінде әйгілі Білге қаған, Күлтегін, Тоныкөк құлпытастарындағы жазбалар.
Көне түрік бітікте «а,е,о,ұ,ө,ү,ы,і» сегіз дауысты бар. Бұл сегіз дауыстыны төрт таңбамен ықшамдап таңбалаған. Бұлар сөзді немесе сөздің жалғауларын ажыратуға қолданылған. Ал сөздің түбірлерінде өте сирек кездеседі. Мысалы, «бар», «бер» дегенде «БР» жуан, жіңішке екі тұлғамен таңбалаған. Ал, ерін дауыстыларды «бор, бұр» дегенде «Б-о//ұ-Р» деп, «бөр,бүр» дегенде «Б-ө/ү-Р» деп, «быр» дегенде «Б-ы-Р» деп, «бір» дегенде «Б-і-Р» деп таңбалаған. Сөздің ортасында немесе сөздің соңында әсіресе жалғаулардағы дауыстылар «а/е», «о/ұ», «ө/ү», «ы/і» тұлғасында төрт қана таңбамен таңбаланған. Дауысты дыбыстар көп таңбалана бермеген. О, Ұ, Ө, Ү дыбыстарына сәйкес дыбыстар сөздің түбірінде міндетті түрде жазылған. Ал А, Е, Ы, І дыбыстарына сәйкес таңбалар сөздің басында көп кездеспейді. Олар сөздің соңында кездеседі. Әр таңбаның түсіндірмесі Оқылуы, Ажырату, Орны, Транскрипция деген бөліктерден тұрады. Оқылуы деген не? Таңбаны қазіргі қазақ тіліндегі дыбыстарға сәйкес қалай оқитынымыз түсіндіріледі. Ажырату деген не? Таңбаны оқып отырғанда қалай ажыратып тану керек екені айтылады. Орны деген не? Таңбалардың кейбірі сөздің басқы бөлігінде, кейбірі соңғы жағына жалғанып тұрады. Мұны білу таңбаны тануда көмегін тигізеді. Бұл жерде орны туралы мәлімет қорындағы жинақталған мәліметтерді статистикалық тексере отырып тұжырым жасалған. Транскрипция Ғылыми-зерттеулерде түрік бітікті оқуда латын әріптерімен жазылатын транскрипция пайдаланылады. Түрік бітікті зерттейтін ғылыми еңбектерді түсіне білу үшін әр таңбаның транскрипциясын білу маңызды.
жүктеу/скачать 56.62 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|
1 2