Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология

26 ₂₇

етсе, косымша морфема тілдің мағыналы түлға (едини-ца) есебінде жеке-дара жұмсалмайды, тек сөздіц қура-мында ғана қолданылады.

Тілімізде тубір морфемалар сан жағынан көп те, ко-сымша морфемалар олардан әлдеқайда аз.

Сөздің қурамы сияқты, морфемалар да — жүйелі қү-былыстар. Олардын. жүйелі құбылыс екендіктерін түбір мен қосымшалардың ара қатыпастарынан да көруге бо-лады. Мысалы, есімшенің -ған (-қан, -ген, -кен), көсем-шенін, -ғалы (-қалы, -гелі, -келі) қосымшалары тек етіс-тік түбірлеріне (негіздеріне) ғана жалғанады (барған, айтқан, келген, кеткен; айтқалы, көргёлі, жеткелі) да, есім сөздерге (зат, сын, сан т. б.) жалғанбайды. Кері-сінше, -иіыл (ш іл) қосымшасы зат есімдерге жалғанып (сауықиіыл, дншіл, қымызшыл) сын есім тудырса -м (-ым, -ім) қосымшасы етістіктен зат есім тудырады (білім, уйіьш, тойым, төзім). Ал, әкең, ағаң, қаламың, тісің, пальтоң дегендердегі -ң, (-ың, -ің) қосымшасы аталған заттарды тыңдаушы (екінші жақтағы) адамға тәуелдеп түрса, аналар, інілер, көлдер дегендердегі

-лар, (-лер, -тар, -тер, -дар, -дер) косымшасы аталған заттар жеке-дара емес, бірнешеу я кеп екендіктерін біл-діріп тұр. Мысалы жылқы, жылқышы және жылқышы-лық сөздерінің негізгі түбірі бір болғанымен, үшеуінін. лексикалық мағынасы үш түрлі: жылқы дегеніміз — мал, жылқышы дегеніміз — оны бағушы адам, жылқы-шылық дегеніміз — жылқы бағу кәсібі.

V Сейтіп, осындай хүіағыналары мен қызметтеріне қа-рай, сөзден сөз тудыратын және сөзден ж аңа форма ту-дыратын қосымшалар (морфемалар) жұрнақтар деп, сөз бен сөзді байланыстыратын қосымшалар (морфема-лар) жалғаулар деп аталады.^Сөз тудыратын жұрнақ-тар өзі қосылып айтылған сөздерінен жаңа туынды сез жасайтын болғандықтан (лексика-грамматикалық) ка-тегория қатарына жатады, форма тудыратын жұрнақ-тар өзі қосылып айтылған сөзінің белгілі бір сөз табына тән грамматикалық қызметін аныктау үшін қол-данылатын болғандықтан, функционалды-грамматика-лық категория қатарына жатады. Ал жалғаулар сөй-лем ішіндегі сөздерді бір-бірімен байланыстыратын категория болғандықтан, таза грамматикалык катего-рияға жатқызылады. Бірақ қазақ тіліндегі жұрнақтар арқылы сөз тудыру грамматикамен де тікелей байла-нысты. Ол байланыс жұрнақтардьщ мынадай екі түрлі

ерекшеліктерінен айқын керінеді. Біріншіден, жалпы грамматикалық категорияларға тән аса абстрактілік касиет журнақтардан да табылады; екіншіден, грам-матикалык категорияларға тән тиісті ереже берерліктей жүйелі заңдар журнақтарда да бар. Мысалы есім, я етістік тудьіратын журиақтардын. әрқайсысы топ-топ сөздерді қамтиды да, солардыц бәріне де ортақ мағыыа устеп, олардың жалпы көрсеткіші ретінде қызмет ете-ді. Мысалы, аула, арала, тазала, ишмала, ізде, қурмет-те, кілтте деген етістіктер -ла (-ле, -да, -де, -та, -те) журнағы арқылы есімдерден туса, таңдамалы, жана-малы, қурамалы, жылжымалы, қопармалы, жаппалы, ауыспалы деген сын есімдер -малы (-мелі, -палы, -пелі, -балы, -белі) жұрнағы арқылы етістіктерден жасалған. Демек, будан, бідтишіден, әрбір журиақ көптеген сөз-дерге жалғанғанда, тек лексикалық мағынасы басқа жаңа сөздер туғызып қана қоймай, олардың бәріне де бірдей жалпы абстрактілі касиеттерін анықтайтьшы байқалады, екіншіден, белгілі бір грамматикалық кате-горияға тән сөздерді екінші бір грамматикалық катего-рияға ауыстыратыньі көрінеді. Осы жағынан алып ка-рағанда, жүрнактар грамматикалық категорияға тек жақын емес, онымен тікелей ұштасып та, уқсасып та жатады.

Бірақ журнақтар мен жалғаулардыц, әрине, бір-бі-рінен ажырайтын да шегі бар. Ол шек жұрнақтар мен жалғаулардың мағыналарында ғана емес, қызметтері-нен де айкындалып тұрады Мысалы, жалғаулар сөй-лем ішіндегі сөздердің араларындағы әр килы аса жал-пы қатынастарды білдіріп, олардың түр-түрлерінің керсеткіштері есебінде қызмет етсе, жұрғіақтар ол қаты-настарды білдірмей, тек өздері жалғанған сөздерге жа-ңа лексикалық мағыналар үстеумен ғана тынады. Олар-дың бір-бірінен ажырайтын тағы бір шегі қолданылу ерістері мен өрелеріне байланысты. Мысалы, жұрнак-тар қаншалықты көп сөздерге жалғанғанымен, ол сөз-дер бір сөз табыныц немесе сол сөз табына тән бір ка-тегорияның аясында ғана туйыкталып қалып отырады; ал жалғаулар олай туйыкталмайды, олардын, ерісі де, ересі де кең. Мысалы, тәуелдік, септік, көптік жалғау-лары тек зат есімдерге ғана емес, субстантнвтенетін сөздердің бәріне де жалғана береді. Сол сияқты, жік-тік жалғау да сейлемде баяндауыш болатын сездерге талғамай тіркесе береді. Сонымен, сөз тудыратын ко-

28 _2&

сымшалар мен сөз бен сөзді байланыстыратын косым« шалардың бір-біріне ұксас жалпы жактарымен катар, бір-бірінен ерекшеленетін жалқы жақтары да бар.

жүктеу/скачать 2.43 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: