Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
Болжалдық демеуліктерге -мыс (-міс)
жүктеу/скачать 2.43 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Болымсыздық демеуліктері. а) Түгіл
- Түрсын, түрмақ
| Болжалдық демеуліктерге -мыс (-міс) және -ау шылаулары жатады. а) -Мыс (-міс) демеуліктері жеке сөздер арқылы, сөз тіркестері арқылы және сөйлем ар-қьілы берілген ойға күмандану, болжалдау, көмескілен-діру, сенімсіздік білдіру, мысқылдау, кекеу мәнін жамау үшін жүмсалады. Мысалы: «Үйлесер едік» деп айтады-мыс (Б. Майлин); Ззрі қатты ңырсық экені Абай ңатты кінәлапты -мыс (М. Әуезов).
ә) -ау демеулігінің негізгі мағынасы күшейту реңін устеу болғаиымен, кейде қолданылу ерекшелігімен байла-нысты өзі тіркесетін сөзге болжалдықмән жамау үшін де жүмсалады. Мысалы: Мылтығы сорайған солдат осы қа-шып кетер-ау дегендей өкиіесін басып келеді (Б. Май-лин); Біреу келе жатыр-ау көшемен деп оіілады Асқар (С. Мұқанов). Болымсыздық демеуліктері. а) Түгіл демеулігі зат есім, сын есім, сан есім, есімдер, кимыл атауларына тір-кесіп, болымсыздық мағына жамайды. Мысалы: Ж азғы ауыл түгіл, қысқы қыстауды да бірге салдьіқ (Ғ. Мүсі-репов). ә) Түрсын, түрмақ сөздері де түгіл септеулігімен әрі мағыналас, әр қызметі жағынан да пара-пар түсетін де-меулік шылаулар деуге әбден болады. Мысалы: Өзгертті с°гыс ауа райын, Қарт түрсын іиекті жылап бала уайым (С. Мұқанов). 376 377
Қомсыну демеулігіне екеш шылауы ғана жатады. Ол тіркесетін сөзге қомсыну, кемсіну, тіпті кейде мүқату сиякты мағыналык рецктер үстейді. Бұл шылау көбінесе есім сөздерге тіркеседі де, олардан үнемі кейін, поспозіх-цнялық қалыпта тұрады. Қүс екеіи қүс та балапанып ұядан қияға уіиырып үйретеді (3. Ш ашкин); М ал еке мал да жылылықты, ерекше күтімді, сылап-сипауды 61-леді (А. Лекеров). XII т a р а у ОДАҒАИЛАР § 108. ОДАҒАЙЛАР ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ СИПАТТАМА Одағай сөздердің мағыналық жағынан да, морфоло-гнялық жағынан да, синтаксистік кызметі жағынан да өздеріне тән ерекшеліктері бар. Осымен байланысты одағайлардың жалпы сөз таптарының ішінде алатын ор- ны ерекше. Одағай сөздер мағына жағынан заттын (субстанция-нын) өзі туралы да, сыны, саны, қимылы туралы да, қи-мылдын жайы-күйі туралы да ұғым бермейді. Олай болса, одағайлар мағына жағынан зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, етістік, үстеу сияқтанған негізгі сөз таптарына тән сөздердің бірде-біреуіне ұқсамайды. Осындай ерекшеліктерімен байланысты, одағай сөздер сөйлемде не түрлаулы, не тұрлаусыз мүшелердің қыз-меттерін атқармайды, сөйлемдегі басқа сөздермен тіке-лей синтакснстік карым-катынасқа түспейді. Сонымен катар, одағай сөздер түрлі шылау сөздерге де ұқсамайды, өйткені шылау сөздердің өздеріне тәи лексикалық мағыналары болмағанымен, сөйлемдегі бас-қа мағыналы сөздермен селбесіп, оларды өз ара байла-ныстыратьш грамматикалық дәнекер болып қызмет ат-карса, одағайларда бұл қасиет те жоқ. Одағайлар — өз алдына ерекшеліктері бар сөздер. Ал ол ерекшеліктері мыналар: Біріншіден, одағай сөздердің мағыналары адамның әр түрлі сезімімен байланысты шығатын дыбыстык иша-раттарды білдіреді. Мысалы: Мүны бастап жүрген кім екен, ә? (Ә. Әбішев); Япырмау, жастьщ деген қандай қызық? (Ғ. Сланов) дегендердегі ә, япырмау деген сөз-дер — одағайлар. Алғашқы сөйлемдегі ә күдіктеигендікті білдірсе. соңғы сөйлемдегі япырмау деген сүйсіну, шат-лу жанын байқатады. Япырмау, қайда сол күндер! (Абайі дсгендегі япырмау деген өкінгендікті, арманды білдіреді. Екіниііден, адамның көңіл күйі кұбылмалы болатын-тадыктан. одағай сөздердің көпшілігінін мағыналары да «.убылмалы, ауыспалы демек, көп мағыналы болый келе-ді. Одағай сөздіндәл мағынасы сөйлемде айтылатын ой-дын жалпы сарынына багіланысты болады. Өйткені ода-ғай сөздер сөйлемде айтылатын оймен жарыса қабаттаса айтылатын сезімді білдіреді. Ендеше, сейлемде айтыла-тын ойдың жалпы аңғарына карай, демек, бірде сүйсіну, бірде кею (ренжу), бірде күдіктену, бірде өкіну сияқты алуан түрлі сезім қүбылыстарына қарай, одағай сөздер-діц айтылу ырғактары да (интонациясы) кұбылып оты-рады. Мысалы: Уай, жарандар, мен бір ақыл айтайын ба (Ә. Әбішев); Әй, кім барсыц (бұ да); Уай, ңой деймін, бала! (бұ да) деген сөйлемдердегі айтылған ойдың ма-ғыналарына, аңғар-сарындарына қарай, одағай сөздер де, дауыс ырғағы арқылы, сөйлеуші адамның көңіл кү-йін жарыстыра, қабаттастыра білдіріп тұр. Үшіншіден, одағай сөздер сөйлемнің басқа мүшелері- мен грамматикалык жағынан байланыспайды, олай бол-са. өзі жарыса айтылған сөйлемнін мүшесі болмайды. ^Одағайлар — өздері жарыса, қабаттаса айтылатын сөй-лемнен дауыс ырғағы арқылы оқшауланып, бөлініп тұ-ратын сөздер. Мысалы: Қап, барлық еңбектері далаға кетеді-ау! (Ғ. Мүсірепов). Бәсе, соны айтыңьізіиы (Ғ. Сланов); Бәрекелді, жігіттер, осы беттеріңнен қайт-паңдар (Ғ. Мүсірепов); Паһ, мьіқты екен-ау мынау мүн-дар, (С. Мұқанов) дегендердегі қап, бәсе, бәрекелді, паһ деген одағайлар сөйлемдермен жарыса айтылып, олар-дағы ыегізгі мағыналарды үстей, толықтыра түсіп тұр. Бірақ бұл мысалдардағы одағайларды жеке алғанда сөйлем деп қарау қиын. § 109. ОДАҒАИЛАРДЫҢ ТҮРЛЕРІ Одағай сөздер көбінесе адам сезімінің алуан түрлі күйін білдіретін дыбыстар сияклы болып келеді. Бірақ олар жай ғаиа дыбыстар емес, жұртшылықка әбден тү-сінікті болып, белгілі дағды бойынша сөз ретінде пайда-ланылатын дыбыстар. Олар жүртшылыкка әбден түсінік-ті болып қалыптасқандықтан, жай ғана дыбыстардың қа- 378 379 тарынан шығып, оелгілі сөзге айналған. мысалы: Уау жігіттер-ау, бул ңалай? (Ғ. Сланов); Па, сабаз, мал бол ғаныңа! (бұ да); Түу, қандай тымырсық түн (бұ да) Е, жолдас, жақсы жатып, жай турдыңьіз ба? (С. Мұқа нов) дегендердегі уау, па, түу, е деген одағайлар үйрен шікті сөздерге айналып, жұрттың бәріне түсінікті болыг кеткен. Одағайлар негізгі және туынды болып екіге бөлінеді Негізгі одағайларға: ау, па, ей, әй, е, уа, уау, уай, я пай, э, о, оһо, ой, әй, ие, аһа, ау, беу дегендер жатады Бұл одайлар қайталанып та қолданылады. жүктеу/скачать 2.43 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|