Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
Көнеленген формалар арқылы туған жалаң туынды үстеулер
жүктеу/скачать 2.43 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Күрделі туынды үстеулер.
| Көнеленген формалар арқылы туған жалаң туынды үстеулер. Оларға бір алуан сөздердің белгілі бір септік жалғау формасында әбден қалыптасып, бір-бірінен бө-лінбейтіндей болып көнеленген сөздер жатады. Осындап кенеленгең «косымшалар» төркіндері септік жалғаула-рынан болғандықтан, сыртқы түлғасы жағынан сол сеп-тіктердің жалғауларына ұқсас келеді.
Септелу қашан да болсын есімдерге тән қасиет бол-■андықтан, мүндай үстеулер кейбір септік жалғаулары-іын, көиеленуінің нәтижесінде кебінесе есімдерден туады. а) Барыс септіктің көнеленуінен туған үстеулер: іорға. босқа, текке, жатңа, бекерге, әреңге, алға, артқа, зс (т) қа, үс (т) ке, бірге, кешке, ертеңіне, әзірге, қазір--’е, күнге т. б. ә) Жатыс септіктің кенеленуінен туған үстеулер: алда, артта, аста, үсте, кейде, әлгіде, жаңада, баяғыда, кҮнде, тунде, аңдаусызда, абайсызда, қапыда, ілуде, Капелімде, қапылыста, лезде, жөппелдем (е) де т. б. б) Шығыс септіктің көғ:еленуінен туған үстеулер: '^лқасы нан, жүресінен, етпетінен, төтеден, кеңінен, те- 338 339 зінен, қырынан, келтесінен, басынан, әуелден, іиетінен, лажсыздан, тосыннан, кенеттен, қатеден т. б. в) Көмектес септіктін көнеленуінен туған үстеулер: кезекпен, шынымен, қалпымен, жайымен, ретімен, жөні-мен, түйдегімен т. б. Күрделі туынды үстеулер. Күрделі туынды үстеу-лер деп екі сөзден я бірігіп, я косарланып жасалған не-месе кемі екі я онан да көп сөздерден тіркесіп тұрактам-ған үстеулерді айтамыз. Осыған қарай, күрделі туынды үстеулер үш түрлі жолмен жасалады. а) Басқа сөз таптарына тән сөздер бірігудін нәти-жесінде үстеулерге айналады. Ондан үстеулер мыналар: бүгін, биыл, тақертең, жаздыгүні. қыстыгүні, әрқшиан, әрдайым, екіншәрі, ендігәрі, түкеугүні, біртслай. пиқа-іиан, әлдеқайда, бірқатар, неғүрлым, гжептәуір, бірқы-дыру, әлдекімше, сөйтіп т. б. ә) Сөздердің косарлануы аркылы туған үстеулер мы-надай: әрең-әрең, енді-енді, зорға-зорға; қолмп-қол, сөз-бе-сөз, көзбе-көз; бет-бетімен, топ-тобымен, лек-легімен; \ сті-үстіне, алды-артына, қолды-қолына; бостан-босңа; тектен-текке, турадан-тура; күнде-күнде, жылда-жылда сөйлей-сөйлей, көре-көре, айтып-айтып; жата-жастана, кие-жара, күліп-ойнап, аунап-қунап; бір-бірлеп, он-он-дап, мың-мыңдап; бірте-бірте, біртіндеп-біртіндеп; о/у тын-оқтын. оқта-текте, анда-санда; жапа-тармсіғай, ты рым-тырағай т. б. б) Ж азуда бөлек танбаланып, мағына жағынан бір сөз ретінде колданылатын грамматикаланған және идио-маланған түрақты тіркестер — оларды екі салаға бөлуге болады. Грамматикаланған және лексикаланған тіркестер күні кеше, күні бүеін, күні ілгері, ала жаздай, күндерді бір күн, ертеден қара кешке, ала сала, келе сала, айи келе, оқи келе, жаза келе, алдын ала, соңын ала, сабақ қа бола, кітапқа бола т. б. жүктеу/скачать 2.43 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|