Ахмет Байтұрсынұлы. Тіл – құрал

208 
Сұ- 
Сұ- 
Тоқ- 
Тоқы-ды 
А- 
Ай-л 
Ұ- 
Ұ- 
Тас- 
Тасы-ды 
О- 
Ой-н 
А-у 
А-у 
қас 
Қасы-ды 
Кі- 
Кій-м 
Жа-у 
Жа-у 
Жер- 
Жері-ді 
Ті- 
Тій-с 
Құ-у 
Құ-у 
Жек- 
Жекі-ді 
Бі- 
Бій-к 
Бұ-у 
Бұ-у 
Жіб- 
Жібі-ді 
И- 
Иі-н 
Тұ-у 
Тұ-у 
Бек- 
Бекі-ді 
Ке- 
Кей-н 
Са-у 
Са-у 
Ір- 
Ірі-ді 
Со- 
Сой-л 
Осылардың жоқ әріптерін қойып көшіргеннен кейін екі 
буындысын теріп алып бөлек шығарып буындап жазыңдар. 
Нұсқа: а-рыу,
а-уыу ... 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

209 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Мақалалар 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

210 
Жазу мәселесі 
 
Ғ.Муси мырзаның сөзіне түгел жауап қайырмай, жалғыз-ақ 
аяғындағы пікірінен қорытып шығарғанменен, айғақ жері турасында 
сөйлеймін. Ол екеуміздің айырылатын жеріміз: ол у орнына 
و
-ды алады 
да, о үшін «
ؤ
»-ды алалық, иаки басқа бір белгі жасалық, мәселен, 
و
-дың 
құйрығын қайырып қойалық дейді. Мен у-дың орнына 
ؤ
-ды аламын,
о-ның орнына 
و
-ды аламын. Менің олай еткенім: о дыбысы қазақ сөзінде 
анық толық дыбыс, ноғай тілінде біздің о дыбысы келетін жерлерімізге 
толық у келеді, мысалы: біз 
توا
(от) дейміз, ноғайлар 
توا
(ут) дейді. 
Біздер 
قوت
(тоқ) дейміз, олар 
قوت
(туқ) дейді. Бұл сөздерді осылай жазсақ, 
біз өзімізше о етіп оқуымызға кемшілігі жоқ, ноғайлар өзінше у етіп 
оқуына кемшілігі жоқ. У біздің қазақ сөзінде қысқа айтылады: біздің у 
дыбысымыз келетін жерде ноғайларда да қысқа у келеді. Мысалы:
 ،روج
روت 
ноғайлардың «Ақ жол» журналында қарасаңыз, 
و 
әм 
ؤ
қаріптерін нақ 
бізше жазып отыр; ол бірімізден-біріміз көріп алып отырған емес, 
екеуімізді бір жерден шығарып отырған түрік тілінің табиғаты. Қысқасы, 
о-ның орнына 
و
-ды алып, у-дың орнына 
ؤ
алғаннан қазақ тіліне келер 
кемшілік жоқ. Қайта ноғаймен ереуіл келмеске пайдасы бар. Ереуіл 
келмеске ықтималы бар жерде ереуіл келудің қажеті жоқ.
Бұл 
ؤ
-дың Ғ.Муси мырзаға ұнамайтын жері: 
و
үстіне үтір қойып 
жату қиын дейді. Онысы онша дәледі сөз емес деймін, үйткені орыс 
сөздері үшін 
و
үстіне үш нүкте қойып 
ؤ
ғып жазуды қиынсынбағанда, 
қазақ сөзіне дегенде 
و
үстіне бір үтір қойыу қанша қинар екен. Керек 
болған соң 
ج
-ды 
چ
етуді, 
ز
-ды 
ژ
етуді, 
ك
-ны 
ڭ
етуді қиынсынбаған жол 
бар емес пе? Солардан бұл қанша қиын? 
2-ші айрылатын жеріміз: ы дыбысының қарпі сөздің басында, 
ортасында қалмай жазылсын дейді. Мен ы дыбысының қаріпі 
ى
болсын 
да, ол сөздің айағында қалмай жазылсын, басқа орындарда ол 
жазылмағанда, сөздің мағанасы бұзылып, кемшілік келерлік болса, 
жазылсын деп едім. Оқуға кемшілік болмаса, сөздің мағанасына кемшілік 
келмесе, жазуға жеңілдігі болса, ы дыбысының қаріпін жазбағанда не 
залал көреміз деген ойым еді. Мысалы: 
قلشمسﯿق
, 
ريا
ﭼﻧيﻛ
كﯿلي
 
қаріптерін 
түгел жазсақ, бұлай жазылмақшы:
 
ﭼميﺳيﻘ
قﯿلي
, 
ريا
ﭽﻨﻛ
كل
. Осы сөздерді
 ي
-сіз 
жазсақ та мағанасы бұзылмайтын болған соң, 
ي
-ді жазбасақ та болмай ма? 
деген едім: мысалы: 
ﭽمﺳﻘ
قل
, 
ريا
ﭼﻧيﻛ
كل
деп жазсақ кемшілік болар ма? 

211 
3-ші айырылатын жеріміз: мен е дыбысына 
ﯿ
،
ي
-лерді аламын, 
Ғ.Муси мырза 
ﯿ
،
ي
-лерді алайық дейді. Мен 
ﯿ
،
ي
-лер сөздің бас буынында 
жазылсын, басқа буындарында 
،ﻩ
ﻪ
жазылсын деймін. Ғ.Муси мырза 
сөздің айағынан басқа жердің бәрінде жазылсын, айағында ғана 
،ﻩ
ﻪ
жазылсын дейді. Меніңше, мысалы: 
ﭽ
 ﻩرو
گ
 
 ،ك ﻩرﯿﻛ ،ىدلﯿﻛ
ك ﻪسيا ،ك ﻪسﯿﻛ
деп жазбақшымын, оныңша: 
 ﻩرؤج
گ
كﺳا ،كسﻛ ،ىدﯿﻛ ،كيرﻛ ،ىدلﻛ ،ى
. Ноқат 
қойудан қоймай жазудың жұмысы аз болғанмен, оның жаттығы мол емес 
пе? 
ﭼ
ك ﻪتﯿج ك ﻪسئا ،ك ﻪلي
деп жазсақ, бұрынғы шелек, есек, жетек деп 
жүрген күйінде оқыр, егерде 
 ،كتج
ﭽ
كﺳأ ،كل
деп жазсақ, жетек, шелек, есек 
мағанасында оқымай, жетік, шілік, есік мағанасында оқулары ықтимал. 
Мен хәріфтерді өзгерткенде, қалық жатсынбай, қат білетін адамдар 
үйретпей-ақ оқып кетерлік болғандай ғып өзгерттім. Бұрынғы 
ي
 ،
ي
 
-лерді 
оқып жүргендер 
ي
،
ي 
-лерді оқып кетеді, бұрынғы 
و
-ды оқып жүргенде 
ؤ
-ды 
да оқып кетеді; 
ي
،
ي
 
-лерді үйретпей, е, ы деп оқып кетер деп айта 
алмаймын. 
Мен 
ي
 ،
ي
 
 
бұл белгілерін былтыр әліппе жазып жүргенде, е емес, ы 
орнына алмақшы болып бір ұйғарып, тағы да ол ойдан қайтып едім. 
Мысалы: 
سيريا ،قيرا ،قﯿسﯿم
деген сөздерді 
سرا ،قرا،قسم
деп жазсақ, 
екеуін де оқшылар бірдей оқиды ғой деп 
ي
،
ي
-лерді алмай тастап едім. 
Түбінде бұл белгілер алынатын болса, е дыбысына емес, ы дыбысына 
алуға лайық: үйткені ы орнына алсақ, жұртқа үйретусіз қабылдануы 
ықтимал. 

жүктеу/скачать 2.67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: