«Тарихи өлеңдердің жанрлық ерекшеліктері»

Қай жағынан алып қарасақта, тарихи өлеңдер ел тарихындағы оқиғалардың елеулі көрсеткіші болып, өз алдына дербес жанр екендігін барынша анықтай түседі.

1) XVIII ғасырдағы ақтабан шұбырынды оқиғасына қатысты туған тарихи өлеңдер

2) XIX ғасырдағы отарлау саясатына байланысты тарихи өлеңдер

3) 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс өлеңдері

Бұлардың бірнеше тақырыпта кездесуі, көп нұсқалы болуы, бір-бірімен сабақтасуы, өзіне тән ұқсастықтары мен тарихи кезең шындығын бере алуы және белгілі дәуірге қатысты топтасуы фольклорға тән белгілерді барынша айғақтай түседі.

Қорыта айтсақ, ел басына күн туған зар-заман оқиғасы тарихи өлеңдерді белгілі бір дәуірге топтастырып, түрлі тақырыптар арнасында тұтастандырады екен. Өлеңнің айтары ел, жер жайы болып отырады. Өлеңнен қайғы-мұң, қасірет пен азалы кек, ашу мен ыза айрықша көрінеді. Бұл тарихи өлеңнің өзіндік болмыс-бітімі, табиғи ерекшелігі екендігі анық.

Халық поэзиясының басқа жанрларымен тарихи өлеңдердің арақатынасын айқындау мақсатында жұмыста түсіндірмелі кесте берілді.

Тарихи өлеңдердің түрлі жанрлармен жақындығы бар десек те, тарихи өлеңдер өз алдына дербес жанр бола алады. Жанрлардың араласуы (контаминация) бұнда да байқалады екен. Алайда, оны қырық-қырық құрау (конгломерат) деп түсінбеу керек. Қайта сәйкестік (конгенальность) деп қарасақ, істің дұрыс шешім табатыны анық.

«Тарихи өлеңдердің көркемдік сипаты» деп аталатын үшінші бөлімнің «Көркем бейнелеу құралдары және олардың тарихи өлеңдегі қызметі» атты бірінші тарауында тарихи өлеңнің поэтикасы арнайы сөз болды. Ең алдымен «Тарихи өлеңдердің шығарушысы, таратушысы кім?» деген сауалға тарихи өлеңдерді алғаш зерттеуші А.Байтұрсынов, М.Әуезов, Е.Ысмайылов т.б. тарихи өлеңдердің айтушылары сол оқиғаны көзбен көріп, көңілге түйген ақындар екен деген пікірлері дәлелді айтылған. Тарихи өлеңдердің композициясына үңілгенде онда эпикалық кеңдік барын байқаймыз. Бірақ ондағы бастан өткен қым-қиғаш оқиғалар, ел мен жердің тағдыр-талайының бәрі - өлеңді айтушы ақын атынан баяндалады. Бұл тұрғыдан алғанда тарихи өлеңдердің ең көне түрлері бізге ел мен жерге қатысты қоштасу, жоқтау, түрінде айтылған. Эпикаға тән ерекшелік бар. Бұл – батырлықты дәріптеуге тән эпика емес. Эпоста кейіпкерді даралау, қаһармандар тұлғасын жасауға қатысты оқиға қалыңдай түседі. Тарихи өлеңдерге, сол көлемді сюжетті қалыптастырудағы сарындар көзге түседі. Тарихи өлеңдердің айтары оқиға қалай, қашан болды, оның себебі мен салдары халықтың қандай күйге түскендігін жеткізу дәстүрге айналған. Тарихи жырда теңеу, эпитеттер т.б. көбірек жыр желісін қалыңдата түссе, тарихи өлеңде айшықтауларға орын берілген. Жалпы оқиғаның себебі мен салдарын жеткізудегі тарихи өлеңнің өзіне тән формасы осылай тұрақтанған. Ондағы айшықтаулардың басты үлгісі – арнаулар. Елі мен жерінен айрылған халықтың азалы әні, атамекеннен алыстаған жұрттың жайы тарихи өлеңдерде көбіне зарлай арнаудың үлгісін танытады.

Мысалы:

Кетті күлкі мол күндер.

Жылау менен қоштасу,

Келер ме қайтып ол күндер!

Зарлай арнауға жауап беретін тарихи өлеңдер қатарына 1879-1880 жылдардағы адам өліп, мал қырылған «Қазақ қайғысы» және «Аштықтан халық қамалды» деп аталатын 1891-1892 жылы болған жұтқа қатысты тарихи өлеңдерді атауға болады. Мысалы:

Бере алмай нәр тауып ата-ана,

Кәрі шал, кемпір сорлап зар жылады, -

десе, аштық есін тандырған халықтың жайы тіпті ауыр, аянышты түрде суреттеледі:

Аштық есті тандырған,

Мойынға дорба салдырған.

Қабандай жерді қаздырған,

Шөп пен жедік балдырған, -

дейді. Зарлай арнаудың үлгілері әсіресе 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліске байланысты өлеңдерде молынан ұшырасады

Ендігі кезекте айшықтаудың жарлай, сұрай арнау үлгілеріне тарихи өлеңдерден дәлел келтірейік. Арнаудың талаптарына жауап беретін болғандықтан, тарихи өлеңнің бүкіл шумақтары тек қана зарлай арнауға қатысты деген түсінік тумауы керек. Тарихи өлеңді айтушы ақын ең алдымен болып жатқан қайғылы оқиғаны айтып, ендігі күннің не боларын жалпы жұртқа қарата сөйлеп, жұртпен кеңесуді жөн санайды. Мәселен:

Ақ Орда артта қалды сарайлары,

Ағарар артын ойлап самайлары.

Қаңғырып жүргенінде көп қазақтың,

Көмусіз қала ма алда, талайлары, -

деп, жеке өзімен емес, ақын жалпы жұртқа үлкен ой тастайды. Сөйтіп, күрмеуі қиын шешімнің жауабын тағы да ел аузынан өзі айтады:

Боларсың бірің артық, бірің кемде,

Біріңді бірің сүйе сүрінгенде.

Ынтымақ, ауыз бірлік қып жүрсеңдер,

Арзисың аз болсаң да рулы елге.

Тарихи өлеңдердегі ерекше көзге түсетін арнаудың соңғы үлгісі – сұрай арнаулар. Көңіл-күйге байланысты оқиғалар болғандықтан, тарихи өлеңді шығарушы ақын қаралы жайдың әділетке сыймайтындығын айтып, өзінше жалпы жұртқа сауал қойып, өзінше жауап күтеді. Мысалы:

Қаратаудың басынан қар бораған,

Сол таудан дария тасып су тараған.

Сұлу қыз, көркем жігіт бәрі сонда,

Дариғай, неге келдім сол арадан –

деп, жау шапқыншылығы басталған кеңістікті атай отырып, сол жерден неге кеттім дегенді өкініш етеді. Ал төмендегі өлеңді сұрай арнаудың айрықша үлгісі десек те болар:

Бұрынғыдай жайың бар ма?

Мінетұғын тайың бар ма?

Жылағанда дайын тұрған

Қарындағы майың бар ма?.

Ішкі қайшылықтарға қатысты өлеңдерде де сұрай арнаудың үлгілері үздіксіз ұшырасады. Айталық, Абылайдан Ботахан өліміне құн сұрау, Мәмбет төренің ісіне байланысты «Жирен қопа» оқиғасына қатысты өлеңдер бұған дәлел бола алады.

Тарихи өлеңдерден арнаудың үлгілері ретінде сандаған мысалдар келтіре беруге болады. Жұмыста тарихи өлеңдердің ауызша тарап, көбінің айтушылары ұмытылып қалған фольклорлық негіздері бар өлеңдерден дәлел мен дерек ізделді.

Айшықтаудың бір түрі – қайталау. Сөздің әсерін күшейте отырып, тыңдаушы назарын аудару мақсатында зат не құбылысты бірнеше рет қайталап, ой мен сырды ұғымға мұқият сіңірудің тәсілі. Тарихи өлеңдерде жай қайталаулар көзге бірден ұшырайды:

Мына заман, қай заман, бағы заман,

Баяғыдай болар ма тағы заман,

Қарындас пен қара орман қалғаннан соң,

Көздің жасын көл қылып ағыз заман.

немесе:

Қоқанның хакімдері залым болды,

Һәр жұртқа залымдығы мәлім болды...

Көп уақыт қазаққа қылды шығын, -

дегенде заман, залым, қоқанның, қазақ дегенді ерекшелей қайталап, сол арқылы ел қайғысы, мал мен жер қайғысы туралы өткеннің зардабы жайында ұғым мен түсінік қалыптастырып тұр.

Тарихи өлеңдерде көбірек ұшырасатыны негізінен жай, кезекті және еспе қайталаулар деуге болады. Еспе қайталаулар көбіне сағыныш, мұң-зар өлеңдерінде ерекшелене түседі. Мәселен:

Күшіңді ептеп алмақ бар.

дегенде айтылар ой түйінделіп, ой мен сырдың есіле қайталануының куәсі боламыз. Алдыңғы айтылған ұғымның, келесі кезекте қайталана немесе соңында ұшырасуы ойға-ой, сырға-сыр қосудың еселенуі екендігі түсінікті.

Елдің өткені және оқиға болып жатқандағы бастан кешкені тарихи өлеңдерде көбіне шендестіру арқылы беріледі. Оның дәлелін төмендегі өлең үзінділері көрсетеді. Мәселен:

Сағындық біз Баянды көзді сүзе,

Жігіттер жауыздықтан бойды теже.

Иттерше шылапшыннан сорпа жалап,

Ішеміз он шақтымыз тары көже.

Сөз өнеріне айрықша мән берген А.Байтұрсынов: «Екі нәрсе қатар яки қарама-қарсы келгенде, арасындағы айырым көзге көбірек түседі. Биік пен аласа, ұзын мен қысқа, көрікті мен көріксіз, шебер мен олақ, ғалым мен надан қатар келгенде, араларындағы айырмасын анық көреміз» [27], - деп айтқандай, жоғарыдағы өлең жолдарының басындағы екі тармақта өткен күнгі ел мен жердің жай-күйі сөз болса, кейінгі екі тармақ бүгінгі күннен хабар береді. Қысқасы, кеше мен бүгін өлеңде барынша қарама-қарсылықта алынып, бір-бірімен шендестіріледі. Тарихи өлеңдегі табиғат пен адамды егіз алып суреттеуге алып келген бұл құбылыс, қайғылы оқиғаға қатысты табиғат пен адам психологиясын сипаттауға ауысқан.

Басынан Қаратаудың көш келеді,

Бір тайлақ көшкен сайын бос келеді.

Айырылған қарындастан жаман екен,

Мөлдіреп қара көзден жас келеді.

Адамның көңіл-күйін табиғатпен егіздей көрсетіп, бір жұптастыру тарихи өлеңдердегі дәстүр белгісін танытады.

Табиғатты адам көңілімен астастыра көрсетудің ең бір ұтымды сәттері елінен жырақтап, окоп қазуға алынған жастардың сәлем жолдауларынан көп ұшырасады:

Аралға қонды суы жоқ,

Мезгілсіз ұшқан бір топ қаз.

Бауырын төсеп жатуға,

Жапырағы жоқ, жері саз.

Ұшайын десе, мерген көп,

Аңдымайтын адам аз.

«Обал болар» десер ме,

Өтпейді оған ешбір наз.

Адам психологиясын параллелизм арқылы бұлай сипаттау тым әсерлі, ерекше тебіренген сезім сыры өлеңде өрнек таппақ. Тарихи өлеңдерде айшықтаулардан басқа, ажарлау, құбылтулар қаншалықты деңгейде деген сауалдардың туындауы әбден мүмкін. Біз оны тарихи өлеңдер арқылы пайда болып, эпикалық көлемді дүниеге айналған тарихи жырлардан байқадық. Себебі, ондағы атыс-шабыс, жекпе-жек, адам образын сомдауда ажарлаудың, құбылтудың сандаған түрлері ұшырасады. Тарихи өлеңдердің көлемі шағын, оқиғаның болып жатқан сәтінде жедел туғандықтан, онда күрделі эпитет, теңеу, балаулардың үлгілері кездесе қоймайды.

Тарихи өлеңдерде дыбыстық қайталаулардың көбірек ұшырасатындығын да байқаймыз. Ауыз әдебиеті дәстүріне сай жасалып, табиғи заңдылыққа сай айтылған өлең шумақтарын тарихи өлеңнің кез-келген тармақтарынан табуға болады. Мысалы:

Айтайын десең ұрады,

Ұрмақ түгіл қырады...

Алдына салып айдайды

Ашулансаң байлайды, -

дегенде, үнемі а дыбыстары еселене қайталану арқылы өлеңге  ажар-көрік дарытқан. Әр сөзі орынды, біріңғай дауысты дыбыстармен басталып тұр. Бұның ассонанс екені мәлім. Енді біріңғай дауыссыз дыбыстарды қайталау арқылы ерекшеленетін аллитерацияға мысал келтіріп көрейік:

Дыбыстық қайталауды қазақ халық поэзиясындағы дәстүр белгісін танытатын ерекшелік десек, тарихи өлең табиғаты сол дәстүрден жаңылмағанын барынша айғақтай түседі.

Тарихи өлеңдердегі бейнелі сөздер негізінен ел басына түскен ауыртпалықты, туған жерге деген шынайы махаббатты, халықтың әділетсіздікке деген күйініші, ашу-ызасы, мұңы мен назы, қайнаған кегін жан-жақты көрсету үшін қызмет етеді екен. Бұл орайда тарихи өлеңдердегі айқындаудың қызметі айрықша екендігі талассыз.

«Тарихи өлеңдердегі тіл өрнегі» атты үшінші бөлімнің екінші тарауында тарихи өлеңдердің әр кезеңде туып, бастан кешкен түрлі оқиғалардың дерегін берерлік туындылар екендігіне мән берілді. Өлеңнің қай кезең оқиғаларына қатысты туғандығын көбіне ондағы сөз өрнегінен, оның атқарып тұратын қызметінен танимыз. Тарихи өлеңдегі кісі есімі, жер-су аттарынан басқа да, жаңа сөздердің де жасалып жатқанын түсінеміз. Жалпы қазақ өлеңдеріндегі «қазақ» деген ұлттың есімін ерекшелеп, айдар таққан аталмыш тарихи өлеңдер екендігі талассыз. Керек десеңіз, бұрынғы «Алпамыс», «Қобыланды», «Қорқыт жырлары», «Қырымның қырық батыр жырларының» өзінде қазақ сөзі бірен-саран үлгісінде ұшырасады. Оның өзі бертінде туғандарында ғана. Тарихи өлеңдегі ұлт атауына «қазақ сүйегі», «қазақтың ай балтасы», «қазақ ұлы», «қазақ елі», «қазақ халқы», «руы қазақ еді, ұраны алаш», «хандардың қазынасындай болған қазақ», «өскенбіз қазақ ұлы бір ұядан» т.б. ұлт туралы ұғымды дамытып, көлемді эпикалық жырларға арқау еткен тарихи өлеңдер болып табылады. Тарихи өлеңдердің қоғам дамуымен тығыз байланыстылығын жаңа сөздер жасап, неологизмдер қалыптастыратындығынан да танылады. Мәселен:

Құрылмақ бұдан бұлай ескі режим,

Жасалмақ елге тиыштық жаңа жизн.

Екі партия екі тарау жолға түсті,

Аттары: большевизм, меньшевизм.

Бұл тарихи өлеңнің бертінде туғанынан алынған үзінді. Ал, тарихи өлеңдердегі окоп, аэроплон, казарма, губернатор, солдат т.б. бірнеше жаңа атауларды кездестірсек, онда тарихи өлеңдер қызметі аясының кеңдігіне көз жеткіземіз. Бұл жерде әңгіме өлеңнің қоғам дамуының әр кезінде өзін түлеп, елдің естелігіне айналуында екендігінде болып отыр. Тарихи өлеңнен антоним, синонимдерді де ұшыратамыз. Тарихи өлеңдер көбіне қара өлең дәстүрін еске түсіреді.

Қатын-балаң, / бауырың / жауда кетті /                      11

Қаратауды / қатал жау / бермей өтті /                         11

Қайдасыңдар /қазақтың / батырлары /                        11

Жасақ бастап, / алсаңшы / жаудан кекті /                  11

Біздіңше, бұл жалпы халық күйзелісі, қаралы оқиғаларға қатысты болып келеді. Ал жеке адамның тағдыры, елімен, жерімен қоштасу немесе жоқтау, сәлем өлеңдерінде бұрынғы 7-8 буынды өлең өлшемі бірден көзге түседі. Оның басты себебі қоштасу, жоқтау, сәлем өлеңдерінің айтылу дәстүрінде жатыр. Соның бәрі силлабикалық өлең екендігімен қоса, қазақ өлеңінің қадір-қасиетін арттыратын буыннан танылады. Дәстүрдің беріктігі де сонда. Өлеңнің әр сөзі толқу, тебірену, күңірену бәрі қалыпты ырғаққа бағынады. Тарихи өлеңде көбіне төрт, жеті-сегіз, кейде одан да көп тармақтар болса, жоқтау, азалы жайларға қатысты бірнеше тармақтар болып келе беретіні де кездеседі. Бірақ ауызша айтылып, белгілі әуенмен, мақаммен орындалғандықтан өлеңде ритм, ырғақ қалыпты сақталған. Өлеңдегі буын-бунақ та ырғақтың күштілігінен өзіндік жүйе тауып жатады.

Тарихи өлеңде қара өлең ұйқасы шұбыртпалы ұйқас, ерікті ұйқас, егіз және аралас ұйқастардың бар екендігін еңбекте талданды.

Қорыта келгенде, тарихи өлеңдердің тіл көркемдігі мен өлең өрнегі оның поэтикалық табиғатын танытып, жалпы халықтың тағдыр-талайын жеткізіп тұрған қазынамыз болып табылады.

1) Тарихи өлеңдер қоғам өмірінің әр кезеңінде туып, халықтың мақсат-мүддесіне сай қызмет еткен. Оның нақ бастаулары Көне түркі дәуірі, Алтын Орда, Ноғайлы дәуірлерінен танылса, айырықша дамуы мен қалыптасуы Қазақ хандығы және одан кейінгі ел тарихындағы оқиғалармен байланысты туындаған

2) Қазақ тарихи өлеңдерінің жинақталуы XIX ғасырдан бастап, XX ғасырдың алғашқы жартысында жүзеге асқан. Бұл іске қазақтың ақын-жазушылары, қоғам қайраткерлері және фольклортанушы ғалымдары айтарлықтай ат салысқан.

3) Қазақтың тарихи өлеңдерінің көне үлгілері бізбен туыстас көптеген халықтардың өлеңдерімен тақырыбы ұқсас, идеясы бір болып келеді.

4) Халық поэзиясындағы жоқтау, қоштасу, лирикалық өлеңдермен тарихи өлеңдердің өзара қарым-қатынасы бар. Бірақ тарихи өлеңдерді отбасы әдет-ғұрып поэзиясына жататын азалау фольклорымен шатастыруға болмайды. Онда жеке адамның өмірден өтуі, тіршіліктегі тағдыр-талайы айтылса, тарихи өлеңде жалпы халықтың елі мен жеріне деген шынайы махаббаты, қимастық сезім сырлары сипатталады. Лирикалық өлеңдермен сабақтастығы да осы тұста көрініп, тарихи өлеңдердің әнге айналуынан байланыс-бірлігі танылады.

5) Тарихи өлең мен тарихи жырлардың жанрлық айырмашылығы бар. Тарихи жыр өзінің поэтикалық жағынан толық эпостың белгілерін танытса, тарихи өлеңде эпикалық ерекшелік жалпы оқиғаның мән-жайын, себеп-салдарын баяндауға құрылады. Жеке адамның образын жасау тарихи өлеңге тән емес.

6) Поэтикалық жағынан тарихи өлеңдерге тән бейнелеу құралдарынан айшықтаулар айрықша орын алады. Әсіресе, арнаулар: сұрай арнау, зарлай арнау, жарлай арнаулар тарихи өлеңге тән ерекшелікті аңғартады. Басты дәлел халықтың өлеңдегі ашу-ызасы, өкпе-назы, реніш пен қайғысының дәстүр негізінде шын болған оқиғаға сай жасалуынан көрінеді.

7) Тарихи өлеңдерде шендестіру және параллелизмнің халық психологиясын беруде шеберлікпен айтылып, тамаша сипатталғанына толық көз жеткіземіз. Сондай-ақ, дәстүрлі дыбыс қайталаулар ассонанс пен аллитерация және жай қайталаулар өлеңге ажар-көрік беріп, өткен мен бүгінді салыстырып, ел тағдыры мен жер тағдырын таразыға тартады.

8) Тарихи өлеңде әр дәуірдің дерегін танытарлық дәлелдің көрсеткіші ондағы көнерген сөздер мен жаңадан қалыптасқан сөздерден аңғарылады.

9) Қоғам дамуындағы белгілі бір ұлттың халық, ел болып қалыптасқан кезінде басына қиын-қыстау күн туғандағы тарихи-әлеуметтік жағдайына қатысты жедел туып, сол ұлттың оқиғаға деген көзқарасын, көңіл-күйін, арман-тілегін дәлме-дәл жалпыхалықтық психологиямен өрелестіретін мұраларымызды тарихи өлеңдер дейміз.

1 Қазақ тарихи жырларының мәселелері. –Алматы: Ғылым, 1979. -312 б.

2 Әуезов М. Әдебиет тарихы. –Алматы:Ана тілі, 1991. -240 б.

3 Бердібаев Р. Қазақ эпосы. –Алматы:Ғылым, 1982. -232 б.

4 Құрышжанұлы Ә. Ескі түркі жазба ескерткіштері. –Алматы: Қайнар, 2001. -420 б.

5 Бартольд В. История турецко-монгольских народов. –Ленинград, 1928. -24-29 с.

6 Моңголдың құпия шежіресі. -Өлгий, 1979. -151 б.

7 Марғұлан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар. –Алматы: Жазушы, 1985. -368 б.

8 Қазақ әдебиеті тарихы. /Қазақ халық ауыз әдебиеті. –І том. -І кітап. –Алматы: Ғылым, 1960. -740 б.

9 Сейфуллин С. Шығармалары. –Алматы, 1964. Т.6. -495 б.

10 Жұмалиев Қ. XYIII-XIX ғасырдағы қазақ әдебиеті. –Алматы, 1967.-33 б.

11 Валиханов Ч.Ч. Собран. сочин. -Т.І. –Алма-Ата, 1961. -426 с.

12 Сейдалин Т., Жантөрин С. Образцы киргизской поэзии. –Оренбург, 1872. -320 с.

13 ОҒК - қоры. 1077 бума.

14 ОҒК - қоры. 833 бума. 10 дәптер.

15 ОҒК - қоры. 954 бума.

16 ӘӨИҚҚ. 766 бума.

17 Рақымов Б.С. Тарихи жырлар тағылымы. –Қарағанды,1997. -207 б.

18 ОҒК - қоры. 1077 бума.

19 Кенжебаев Б. 1916 жылғы көтеріліс жырлары туралы. –Алматы, 1956. -102 б.

20 Киреев Ф.Н., Шафиро Ш.Я. Восстание 1916 года в Казахстане. Документы, материалы. –Алма-Ата,1947.-211 с.

21 1916 жыл. Әңгімелер, өлеңдер мен дастандар. –Алматы: Рауан, 1966. -207 б.

22 Жармухаметов М. Восстание 1916 года в казахской народной поэзии. (Автореферат на соиск. учен. степени канд. филолог. наук). –Алма-Ата, 1962. -20 с.

23 Сейітжанұлы З. Тарихи эпос /Шыңжаң қазақтары фольклоры. –Алматы: Ғылым, 1994. -112 б.

24 Рақымов Б. Тарихи жырлардың поэтикасы. (Филология ғылым. докторы ғылыми дәрежесін алу үшін жазылған диссерт. авторефераты). –Алматы, 2000. -57 б.

25 Сәкенов С.Б. Қазақ тарихи жырларының сюжеті тарихилығы мен типологиясы. (Филология ғылым. кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін  жазылған диссерт. авторефераты). –Алматы,1998. -25 б.

26 Рахымбаева Г.Қ. Шығыс Қазақстан өңіріндегі тарихи жырлар. (Филология ғылым. кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін  жазылған дессерт. авторефераты). –Алматы,2005. -27 б.

27 Байтұрсынов А. Шығармалары: өлеңдер, аудармалар, зерттеулер. Құрастырған: Шәріпов Ә., Дәуітов С.). –Алматы:Жазушы, 1989.-320 б.