Габитова Рабига Хөснетдиновна

Авылда су тегермәне булу турында 1870 елгы теркәү кенәгәләрендә үк билгеле. Җәмәгать тегермәнеме ул, аерым бер шәхеснеке булганмы, бу турыда мәгълүмат юк. Авылның су тегермәне хәзерге Шүрәле чишмәсеннән әз генә түбәндәрәк булган. ул урынны әле дә тегермән алды дип йөртәләр. Тегермән алдының урман аланы төбендәге чирәмлектә сугыштан соңгы елларда да җәй буена диярлек яшьләрнең кичке уеннары үтә иде. Алтмышынчы елларда уенлык мәйданчыгы Шүрәле чишмәсенең алгы ягына, Шүрәле тыкрыгының ахыргы мәйданында булды. бу урын әкренләп кысрыклангач, уенлыкның мондагы гомере тәмамланды.

1930 елларда авылның икенче су тегермәне дә булуы билгеле. Анысы Иске Көшкәт болынлыгында булган. Гомумән, Иске Көшкәт авылы янында авылның җәмәгать тәртибендәге печән болынлыгы да булуы билгеле. Революциягә чаклы ук авыл халкы Көшкәт болынлыгына барып, һәркем үзенең участогында печән хәзерли торган була. Бу болынлыклар авыл халкының төп үзенә беркетелгән җир булганмы, әллә көшкәтлеләрдән арендага гына алынганмы, анысы билгеле түгел.

“Кулак”ларны аулый башлап, аларның милкен тартып алу чорларында, 1932 елда, Галимҗанов Мөбарәкнең әтиләренең бер йортларын әнә шул Иске Көшкәттәге колхоз тегермәненә тегермән өе итеп, салулары билгеле.

Революциягә кадәр авылның Зур авыл чишмәсе төбендә кемнендер чишмә суына корылган бәләкәй генә тегермән яргычы булган. Бу тегермән, он ясаудан бигрәк, ярма яруга көйләнгән була һәм көненә бер капчык чамасы ашлыктан ярма ясый. Элеккеге вакыта ярмалар кибеттә сатылмаганлыктан, борай, бодай, солы, карабодай, арпа, тары кебек бөртекләрдән ярма ясауны халык үзе авылда хәл иткән. Су тегермәннәренең дә, ярма ясау ташлары булган. Болардан башка элеккеге халык кул белән әйләндереп, ике таш ярдәмендә ярма яру җайланмасын да файдаланган. Мондый ярма ташы үрнәге авыл музеенда да бар.

Авылның су тегермәннәре, бәләкәй суга, инеш суына гына корылган булганлыктанмы, озак яшәмиләр күрәсең. Сугыштан соңгы елларда авылның су тегермәннәре юк иде инде. Арыштан яки бодайдан ипи пешерә торган он тарттыру өчен авыл халкы Яңгул, Салавыч, Борнак, Сырья, Пыжмара авылларының су тегермәннәренә атлар җигеп йөрделәр. Яңгул һәм Салывыч тегермәннәре бигрәк тә популяр булды.

Сугышка кадәр үк авылда бәләкәй эчке янулы двигатель дә була. Бу двигательнең 1933 елда ук булуы мәгълүм. Керосин белән эшләгәнме ул, әллә солярка беләнме, әйтә алмыйм. Аның куәте 16 ат көчле булган булса кирәк. Сугыштан соңгы елларда анда Ногманов Муллый абый эшләде. Ул Исхак бай ындыры янында урнашкан иде. Беркадәр аны бәләкәй трактор белән дә эшләттеләр. Авылда электр станциясе корылгач аңа электр моторы тоташтырдылар. Ташлы тегермән 1950-60 елларда хәзерге мәктәп урынында булган ашлык амбарларының берсенә күчерелде һәм анда колхоз һәм хуҗалык терлекләренә он тарту хезмәтен 20 ел чамасы башкарды.

1980 елларда бу тегермән заправка янына бинасы белән күчерелде. Әмма анда озак эшли алмады. Ташлы тегермәндә тегермәнче булып озак еллар дәвамында Вәлиев Рәфәгать эшләде. Хәкимов Рифхәт, Кашапов Мәсхүт, Гайнетдинов Наил һәм башкалар тегермәнче булып эшләделәр. 1990 еллардан башлап ташлы тегермән эштән туктады, “тимер тегермән” — бөртек ваклагыч ДКУ гына эшли. 1980 елларда Равил Гарәфиев рәислек иткәндә электрик Фәйзерахманов Габделбәр җитәкчелегендәге группа үз проектлары белән 8 ташлы, 4 кызаулы тегермән ясадылар. Ул зур егәрлекле электр двигателе белән хәрәкәткә китерелергә тиеш иде. Гарәфиев авылдан киткәннән соң тегермән ахыргы стадиясенә кадәр эшләнеп бетерелә алмады.

1917 елга кадәр авылда җил тегермәне дә булган дип сөйлиләр. Мәсәлән бездән ерак түгел Кенәр якларында ул модада булган. ул якларда авыл башында берничә җил тегермәне булла, дип сөйлиләр иде. Түнтәрнең җил тегермәне Әсма байныкы булган, имеш. Бу тегермән шул ук Әсма байның ындырыннан югарырак урында булган. (хәзерге яңа сыер фермасы урыныннан түбәнрәк). Ни сәбәптәндер, җир тегермәне табыш китерә алмаган. Дөресме, юкмы, аны төгәл белүче юк, Әсма бай кушуы буенча аны яндырганнар. Имештер, Әсма бай аны кемгәдер сатып, теге кешегә табыш китерә башлагачмы, әллә үзе ниндидер страховой компниягә страховать иткәннән соңмы, яндырган дип сөйләү телгә кереп калган. Имеш, таң алдыннан бүрек эченә пачас тутырып, пачаска ут җибәреп, тегермән янына урнаштырганнар. Пачаслы бүрек запал булып, билгеле бер вакыт аралаганнан соң гына (бер сәгать тирәсеме?) ут бүректән чыга. Ут бүректән чыгып тегермәнгә капканда Әсма бай Малмыж базарына барышлый Тау басу юлында булып, куанган имеш. Кем белә, бәлки җил тегермәне яшен сугудан янгандыр, Әсма тәтәнең өч тиенлек тә гонаһысы юктыр.

Хәзер авылда икмәк пешерә торган он тарта торган тегермән күптән юк. Онны кибеттән сатып алалар. Югары сортлысын һәм беренче сортлысын кайтарып торалар.

Су тегермәннәре кешелек тарихында шактый борынгы уйлап табылган инженер-техник корылма булып тора. Беренче су тегермәннәре безнең эрага кадәр I гасырда Рим империясендә төзелгән дип санала. Дөрес, су тегермәненә кадәр үк коелардан су күтәрү өчен барабанлы чыгыр уйлап табылган. Чыгырны әйләндерү өчен тәгәрмәч рәвешендә куласа ясап куелган. Алга таба, куласага тактадан тартмалар ясап, куласаны кул белән әйләндереп, елгадан суны күтәрә торган җайланмалар — су куласалары (рус теленә ул “водяное колесо” дип кергән) ясаганнар. Русларның “колесо” сүзе дә төркичә “куласа” сүзеннән алынган булуы ихтимал.

Шуннан соң гына, куласалар тегермәндә кулланылыш тапкан. Беренче су тегермәне төзелгәнче, кул белән әйләндереп эшли торган ярма яргыч һәм он тарткыч кул тегермәннәре дә булган. Соңарак тегермән ташын әйләндерү өчен атлар яки ишәкләр көчен кулланырга омтылганнар. Гади механизмнардан рычаг, блок, чыгыр, хәтта иң гади винт та Архимед чорыннан ук билгеле булган. Әмма башлангыч чорда без хәзер күз алдында тоткан тимер болтлар һәм гайкалар да, тимер бораулар да булмаган. Су тегермәне ясаганда балта, пычкы, өтерге ролен үтәүче инструментлар булган. Агачны тишү өчен нигездә кыздырма без кулланганнар. Агач элементларның өлешләре әнә шул без ярдәмендә тишелеп, нигездә таза агачтан ясалган чөйләр ярдәмендә беркетелгәннәр.

Безнең якларга су тегермәне римлылардан шактый соңа калып килгән. Шулай булса да, күп гасырлар дәвамында халыкка бик тә игелекле хезмәт күрсәткән. XX гасырның 50 елларына кадәр һәрбер авылда диярлек су тегермәне эшләгән. Су куласасы хәрәкәтеннән алынган энергияне кешеләр он яки ярма ясау өчен генә түгел, башка максатларда да кулланганнар. Мәсәлән 1950 елларда Яңгул авылының су тегермәне белән янәшә җон тетү агрегаты эшләгән. Бәләкәй ГЭС электр энергиясе биргән.

Яңгул тегермәнендә фураж оны тарту ташы аерым, ак он тарту ташы аерым, ярма яру һәм өрдергеч өчен аерым ташлар булган. Болары шәхси хуҗалыклар өчен. Болардан тыш, дәүләт тегермәне буларак, аерым ташлар эшләгән. Бодайдан ак он ясау өчен башта ярма ташында аның кабыгыгын ярдырып, көрпәсен аерып алганнар. Аннары кабат ак он кызавына салганнар. Ак он ташы вак итеп тешәлгән. Андый ташка мөшкәдән ашлыкны (көрпәдән арындырылган бөртекне) әз-әзләп төшергәннәр.

Су тегермәннәренең схемалары бер-берсенә ошаш булсалар да, елганың зурлыгына, үзенчәлегенә карап та, төзүчеләрнең иҗади җайлаштыруларына (төзәтмә кертүләренә карап та) бер-береннән шактый аерылып торганнар. Кайбер су тегермәннәрендә су куласасы тартмалы түгел, ә калаклы итеп ясалган. Су куласасы да чагыштырмача шактый зур. Мондый калакды су куласалары плотинасыз тегермәннәрдә кулланылган. Су агымы куласаның аскы калакларына бәреп, аны әйләндергән. Мондый калаклы куласаларның файдалы эш коэффициенты түбән булган. Калаклы куласаларның горизонталь рәвештә урнаштырылганнары да булган. Су агымы вертикаль куласаның күчәре турысыннан аска таба төшеп әйләндергәндә файдалы эш коэффициенты зуррак була. Су югарыдан ук куласа тартмасына килеп бәрелгәндә файдалы эш коэффициенты тагын да зуррак була. Бу соңгы ике очракта куласаның тартмалы итеп ясалуы мәслихәт була. Биредә суның тартмага бәрү көче генә түгел, ә тартмаларга тулган суның авырлыгы тудырган потенциаль энергия зур роль уйный. Тартмаларга тулган суның гомуми күләме никадәр зуррак булса, су куласасының егәрлеге дә шулкадәр зуррак була. Бу язманы хәзерләгәндә һәм схеманы эшләгәндә мин күп китаплар актардым, Интернет сәхифәләре ачтым. Кызганычка каршы әзер материал таба алмадым. Өлкән кешеләр белән очрашып сөйләштем. Әтнә авылында (Балтач районы) өлкән яшьтәге Сәгыйть ага белән, Түнтәр авылындагы Габделбәр ага Фәйзрахманов белән фикерләштем. Сәгыйть ага су тегермәне детальләрен ясый торган оста булган. 1960 елларга кадәр халыкка хезмәт күрсәткән Сәрдек, Пыжмара, Сырья тегермәннәре өчен детальләр ясаган, ремонтлаган, көйләгән. Түнтәрдә яшәүче Габделбәр ага 1980 елларда үз конструкциясе белән колхоз заказы белән тимер рамнарга эретеп ябыштыру ярдәмендә үз конструкциясендә өч ташлы тегермән ясаган. Бу тегермән электр моторы ярдәмендә әйләндерүгә көйләнгән булган. Карадугандагы “Себер тракты” музее директоры Бакый ага Зыятдинов Карадуган авылында озак еллар тегермәнче булып эшләгән Хөсәен Хәсәншинның улы Минталип ага белән элемтәгә керде. Ул әтисенең ярдәмчесе булып та, яшьлегендә үзе дә мөстәкыйль рәвештә су тегермәнендә тегермәнче булып эшләгән. Бакый ага Зыятдинов мин эшләгән су тегермәне сызымын аңа күрсәтте. Минталип ага үз киңәшләрен бирде һәм кайбер төзәтмәләр кертте, сызымны тулыландырды. Аннан соң Бакый ага оештыруы ярдәмендә мин, Бакый ага һәм су тегермәненең эшли торган моделен эшләргә алынган Субаш мәктәбенең технология укытучысы Әхмәт Фаязов Удмуртиядәге “Ачык һавадагы музей”дагы эшләп туктаган һәм күпмедер реставрацияләнгән җил тегермәнен һәм турбиналы су тегермәнен карап кайттык. Моннан тыш, Ульяновск шәһәренә барып, “В.И.Ленинның ватаны мемориаль комплексы”ндагы су тегермәне моделен карап фикер алыштык.

Түбәндә китерелгән схема борынгы тегермән рәсемнәрен өйрәнеп һәм өлкәннәр фикеренә таянып, минем фантазиям ярдәмендә барлыкка килде. Удмуртия һәм Ульяновск музейларындагы экспонатларны караганнан соң, әлеге схема үзгәрмәде. Минем фаразлаулар бәлки кайбер укучыларның фикере белән туры да килеп бетмәскә мөмкин. Безнең борынгы бабайлар тегермән төзегәндә детальләрнең терминнарын үзләренчә әйткәннәр. Мин аларның белгән кадәресен әлеге язмада файдаланырга тырыштым.

Тартмалы су куласалары өчен елгада буа (плотина) төзелү беренче шарт булып тора. Борынгы бабайларыбыз буа төзүне очлаган бүрәнәләрдән субайлар сугудан башлаганнар. Кул көче ярдәмендә субайлар сугу тәртибен язучы Мөхәммәт Мәһдиев “Мирас” журналының 1993 ел №3 санында “Уйсу болыннар бишеге” язмасында төгәл тасвирлаган. Буа төзү өчен элек чыбык-чабык һәм кызыл балчык, бүрәнәләр, сайгаклар һәм таш куллана торган булганнар. Цемент куллану шактый соңарак кергән. Буада арыклар булырга тиеш. Арыклар ясау өчен бүрәнәләр һәм таза сайгаклар кулланганнар. Елганың үз агымы юнәлешендәге төп арык буадагы артык суны җибәрү өчен кирәк. Буаның читендәрәк төзелгән арыктан су агымы улаклар ярдәмендә тартмалы су куласасына (1) килеп керә һәм аны әйләндерә башлый. Арыктан керүче суның күләмен тегермәнче махсус затвор белән көйләгән. Затворны чыгыр ярдәмендә күтәргәч, улакка керүче су күләме, шул исәптән тегермәннең эшләү куәте дә арткан.

Су куласасының төзелеше четрекле. Аның диаметры берничә метрга җиткән. Ул шактый төгәл итеп эшләнергә тиеш. Куласа өчен ике диск алына. Аннары дискларга тартмалар беркетелә. Бер дискның каршыдан күренеше рәсемдә 30 саны белән күрсәтелгән. Дискның диаметраль борыслары (31, икешәр данә) вал уентыкларына кара-каршы беркетелә. Бу очракта вал (2) алты кырлы итеп ясалган. Вал йомры да булырга мөмкин. Алты кырлы булуы өч рәт борыслар беркетү өчен уңайлы. Бу вариантта борыслар өч рәттә. Куласа дискысы да өч катламны берләштереп ясалган. Борыслар арасындагы буш урыннарга борыс калынлыгындагы сайгаклардан дискыны бербөтен итүче детальләр (32) беркетелә. Тоташтыручы детальләрнең бер-беренә ябышу сызыклары өч катламда бер турыда чагышмаска тиешләр. Дискның өч катламы үзара тишелеп, имән чөйләр ярдәмедә тоташтырыла. Соңгы дәверләрдә детальләрне тоташтыру өчен тимер болтлар да кулланганнар. Дискларны үзара тартмалар белән тоташтыралар. Тартмаларның киңлеге ярты метрдан артып китә. Куласа детальләрен нык, бериш агачтан эшлиләр. Детальләрнең төгәл итеп ясалган өлгеләре була. Шул өлгеләр ярдәмендә сайгакларны өтергенең үткен очы белән сызып алганнар. Шулай булганда гына деталь өлгенең төгәл өлгесен биргән. Куласаны ясап бетергәч, аңа балансировка ясаганнар: кирәкле урыннарына өстәмә такталар беркетәләр. Вал башларына тимердән күчәр (3) беркетелә. Күчәр борылып йөрмәсен өчен аның валга кергән өлеше яссырак булырга тиеш. Кайбер очракта аңа тишек тишкәннәр. Агач вал һәм күчәр тишеме аша үтәли тимер чөй какканнар. Бу эш үтә төгәллекне сораган. Валның очларында ныклык өчен тимер кыршаулар (4) булган. Кыршауларны тимерче алачыгында эретеп ялгаганнар. Күчәрләр ояга (5) урнаштырылган. Баштарак оя таза агачтан эшләнгән. Соңарак ояны тимердән ясаганнар. Әйләнгәндә ышкылуны киметү өчен оядагы күчәрнең таяну өлеше терлек мае белән майлап торылган. Оя бик яхшы итеп нигезгә (29) беркетелгән. Ул түбәннән алып агачтан бурап эшләнгән нык корылма була.

Коры куласасының (6) дискысы төзелеше белән су куласасыныкына ошаган. Ул да шул ук валга урнаштырыла. Тегермән ике яки өч ташлы булган очракта коры куласалар таш саен аерым була һәм алар барысы да шул бер үк күчәргә беркетеләләр. Мондый очракта конструкция катлаулана. Су куласасыннан аермалы буларак коры куласа дискы шактый калынрак (мөгаен 4-5 катламлы) итеп эшләнә. Аның диаметры су куласасыныкы белән тигез дә, кечерәк тә булырга мөмкин. Коры куласа дискысы аркылы тишелеп, аңа чөйләр (7) беркетелә. Татарча, борынгы термин буларак, ул “кырык чөй” дип аталган. Әмма чөйләрнең саны нәкъ 40 булырга тиеш дигән сүз түгел. Кырык чөйле коры куласа һәм алтыаяк (8) бер-беренә ярашып тешле тәгәрмәчләр (хәзерге заманда чуеннан ясалган мондый җайланмаларны редуктор дип атыйлар) ролен башкарганнар. Чөйләр һәм алтыаяк “тәпиләре” безнең якларда таза өрәңге агачыннан ясалган. Чөйләрнең саны 20 дә, 24 тә, 40 та булырга мөмкин. Хәтта тагын да күбрәк була ала. Алар саны күбрәк булган саен, бер чөйгә тәэсир итүче көч кимрәк туры килә. Бер чөй сынган очракта су куласасының эш ритмы бозылган. Тегермәнче тиз генә арыкка чыгып, затворны япкан һәм термәнне туктаткан. Чөнки бер чөйнең сынуы рәттән башка чөйләрнең дә сынуына китерергә мөмкин. Тимер муллыгы чоры килгәч, чөйләрне тимердән ясый торган булганнар. Алтыаяк тәпиләре саны 6-8 яки башкача булырга мөмкин. Шактый күбрәк булган дип тә әйтә өлкәннәр. Иң әһәмиятлесе шул: алтыаякның аяклар арасы үтә төгәллек белән чөйләр аралыгына тигез булырга тиеш. Монда тигезлек чөйләрнең һәм аякларның үзәкләре аралыгы турында бара. Шулай булмаганда, механизм тигезлек саклап эшли алмый. Алтыаякның түбәнге һәм югарыгы дискыларының төзелеше куласа дискысы төзелешеннән бары тик диаметрлары белән генә аерыла. Кечкенәрәк диск булганлыктан дискның ныклыгын саклау өчен аңа тимер кыршау да киертелгән. Кырык чөйле коры куласа белән алтыаяк горизонталь әйләнү хәрәкәтен вертикаль әйләнү хәрәкәтенә күчерә. Чөйләр санының аяклар санына чагыштырмасы куласаның бер минутка әйләнешләр санын ничә тапкыр арттыруны күрсәтә. Бу чагыштырма дисклар диаметры чагыштырмасына тигез. Әйтик чөйләр саны 42 булып, тәпиләр саны 6 булганда тегермән ташының почмакча әйләнү тизлеге куласа әйләнү тизлегеннән 7 тапкыр артык була дигән сүз. Безнең бабаларыбыз 7 санын магик саннар рәтенә керткән. Борынгы заманнардан бирле кулланылган унарлы үлчәүләрдәге рычагларда да җиденең бергә чагыштырмасы кулланылган. Су куласасынданы тартмалар саны да нәкъ менә 21 булуы ихтимал. Куласа валын 6 кырлы булганда, шул 6 санын икегә бүлеп, 7 гә тапкырлагач та, тартмалар саны 21 булып, 21 не кабат икегә тапкырласак, чөйләр санының 42 булуы килеп чыга. һәрбер конструкторның үз исәп-хисабы булган. Шуңа күрә монда күп төрле вариантлар булырга мөмкин. Ә менә борынгы тегермән рәсемендә чөйләрнең саны 40 тан шактый ким, аякларның саны 6 гына түгел икәнен күрәбез. Удмуртиядәге тегермәндә дә аяклар саны 6 гына түгел иде.

Алтыаяк күчәре орчык (10) дип аталган. Аның түбәнге очына орчыкның тимер өлеше (12) киертелгә. Орчык исә ояга (11) куела. Элек, тимер кыйммәт вакытта, оя каты агычтан ясалган. Соңарак аны да тимердән ясаганнар. Ояда һәрвакытта да терлек мае булырга тиеш. Чөнки оя белән орчык бик нык кыза. Оя махсус рычаг-бүрәнәгә (33) куела. Югарыгы сызымда рычаг-бүрәнә күренми. Ул коры куласа дискысына параллель юнәлгән. Рычагның кыска башы идәнгә яки махсус таза өрлек агачына таяна. Рычагның икенче башына бау (34) белән чыгыр валына (35) тоташкан. Чыгыр ярдәмендә рычагның югарыгы башы күтәрелә. Соңа табарак чыгыр урынына идәнгә яки стенага беркетелгән винт та куллана башлаганнар. Шулай итеп, чыгыр яки винт ярдәмендә тегермәннең өске ташы күтәрелеп яки төшерелеп, ике таш арасындагы зурлык көйләнә. Ташны беркадәр төшерү “бастырыбрык тарту” дип атала. Ярма ярган вакытта өске таш шактый ныграк күтәрелгән. Алтыаякның күчәре өстәге ташка (14) бака (9) дип аталган җайланма белән беркетелә. Аскы таш (13) өске ташка караганда шактый юка була. Ул нигездә ныклык өчен кирәк. Аскы таш аскуймага (16) яхшылап беркетелә. Элекке заманда аскы ташның өске ягын кабарынкы, өске ташның аскы ягын тегесенә яраклы рәвештә батынкы итеп ясаганнар. Аннары ташларның ышкылу мәйданнарын тешәү тәртибе керткәннәр. Ташка чалгы кәкресе формасында үзәктән читкә таба уентыклар ясаганнар. ташның әйләнү юнәлеше тешәү дугаларының эчке ягына таба булырга тиеш (чалгы хәрәкәте кебек). Ике як таштагы тешләр дугалары белән кара-каршы хәрәкәт итәргә тиешләр. XX гасырда безнең яклардагы тегермән ташлары, Европа стандарты буенча, нигездә 42 һәм 84 дюйм диаметрлы итеп коелган. Безнеңчә ул 106,68 см һәм 213,36 см тәшкил итә. Он чәчелмәсен өчен тегермән ташлары тактадан ясалган сигезкырлы ящик (23) белән төреп алына. Он агу улагы (15) һәм он агу өчен аерым ящик (22) куела.

Югарыда ашлык салу өчен пирамида рәвешендәге кызау (17) куелган. Гадәттә бер таш өчен кызаулар саны икәү була. Бер кешенең ашлыгы кызаудан агып бетүгә, тегермәнне туктатмыйча, икенче кызаудагы башка берәүнең ашлыгын койганнар. Тегермән ташы ашлыксыз үзара ышкылып әйләнергә тиеш түгел. Ашлык булмаса, таш шундук күтәртелгән. Кызауның аскы тишеменнән бөртек мөшкәгә (18) төшә. Мөшкә зур булмаган улак рәшендә ясалган. Мөшкәнең бер башы кызауга беркетелә. Икенче башы исә бау (21) һәм кузгалмас блок (20) ярдәмендә түбәнгә тарттырыла. Бауны тарткач, мөшкәнең бау беркеткән башы күтәрелә, ташка бөртек төшү кими. Мөшкә даими рәвештә тирбәнеп, орлыкны тигез төшерергә тиеш. Мөшкәне тирбәтү өчен аңа махсус таяк беркетелә. Аны алаша (19) дип атаганнар. Әйләнә торган тегермән ташының эчке ягындагы кыршауда берничә урында кабарынкы тимерләр беркелгән була. Таш әйләнгәндә алаша шул кабарынкы урыннарга бәрелеп авышып китә китә һәм мөшкәне гел тирбәтеп тора.

Тегермәнче он тарттырганан вакытта нигездә өч руль белән идарә иткән. Беренчесе: арык чыгыры һәм затвор ярдәмендә су куласасына керә торган су күләмен үзгәртү. Артык су төп арык аша үткән. Моның белән ул тегермән ташының әйләнү тизлеген көйләгән яки бөтенләй туктаткан. Икенчесе: рычаг яки винт ярдәмендә өске ташны күтәрү яки төшерү. Ягъни ташның бастыру көчен үзгәртеп онның вак бөртекле булуын көйләгән. Мөшкәдә ашлык беткәндә ышкылуны киметү өчен ташны бөтенләй күтәргән. Өченчесе: мөшкәнең авышлыгын көйләп, ташка керә торган ашлык күләмен көйләгән. Ташка керә торган ашлык күләме кимегән очракта да онның сыйфаты яхшырган.

Рәфхәт Зарипов. 2007 ел.

Рәсемдәге күрсәткеч саннарының атамалары:

1 — су куласасы

2 — куласалар валы

3 — тимер күчәрләр

4 — тимер кыршаулар

5 — аскуйма

6 — коры куласа

7 — кырык чөйләр

8 — алтыаяк

9 — бака

11 — оя

13 — аскы таш

14 — әйләнә торган өске таш

15 — он улагы

16 — аскы таш өчен аскуйма

17 — кызау

18 — мөшкә

19 — алаша

20 — кузгалмас блок

21 — мөшкә бавы

22 — он ящигы

23 — сигезкырлы такта ящик

24 — стеналар

25 — машина бүлеге (подвал) идәне

26 — подвалның орчык оясы беркетелгән икенче кат идәне

27 — он тутыру бүлмәсе идәне

28 — кызауга ашлык салу бүлмәсе идәне

29 — фундамент (бура)

30 — куласа дискысының икенче яктан күренеше

31 — куласа борыслары

32 — куласа детальләре

33 — рычаг-бүрәнә

34 — бау

35 — чыгыр

Авылда печән һәм терлек азыгы хәзерләү

Революциягә кадәр авыл халкы терлекләр өчен печән, салам һәм сугылмаган солы көлтәләре файдаланган. Авылның үз болыны булмаганлыктан Иске Көшкәт болыныннан һәм Балтач болыныннан файдаланганнар. Авыл тирәсендә коры елгалар күп булганлыктан, Кичү башы, Әҗмән, Садри, Көек, Рәфикъ, Мәсәй һәм башка коры елгалар кырындагы печәннәрне чабып печән хәзерләгәннәр.

Сугышка кадәр үк колхоз терлекләре өчен азык чөгендере, шалкан, турнепс кебек сусыл азык үстерә башлыйлар. Сугыштан соң да әле, малайлар аны урламасын дип, мондый басуларга каравылчылар куялар иде. 2000 елларга колхозда сусыл азыклардан бары тик азык чөгендере үстерү генә калды. Сугышка кадәр һәм сугыштан соңгы елларда колхоз терлекләре өчен силос хәзерләү тәртибе керә. 1955 еларга кадәр силосны, нигездә, урам-тыкрыкларда, чүплекләрдә елга кырыйларында үскән кычыткан кебек чүп үләннәреннән салалар. Бригада членнары ат-арбалар һәм чалгычылар белән чабып төяп йөриләр. Атлар белән силос базларына китерәләр Анда скамейкаларга беркетелгән берәр метрлы җәясыман пычаклар ярдәмендә кул белән турыйлар һәм гадәти хуҗалык базлары шикелле базларга тутыралар. Аны ныклап таптыйлар. Зуррак базларга таптау өчен ат та төшерәләр. Базлар итеп хуҗасыз калган планнардагы таш базлар (алар авылда 25-30 тирәсе була) файдаланыла. Моннан тыш хәзерге амбар артында, Шүрәле тыкрыгының аргы башында һәм тагын башка урыннарда силос өчен махсус базлар казылган була. кышын бу базларны берәрләп ачып, силосны фермага ташыйлар.

1955 елдан башлап ферма тирәләрендә зур базлар (4кә 5 яки 6 метрлы, 4 метр тирәнлектә) казыйлар. Бу базлар зурлар, бала-чагалар белән кулдан казылды һәм эчтән таш белән тышланды. Мондый базларга силосны чокыр янына куелган трактор турагычы белән тутыралар иде, Ат төшереп таптый иделәр. Бу чорда силос культуралары (көнбагыш, кукуруз) игү шактый киң алып барылды. 1965 еллардан чокырларны озынча буйлы итеп бульдозер казый, яшел масса басудан турап кайтарыла иде. Аннары саламы һәм кузагы белән борчак, яшел люцерна печәне һәм кормосмесь дип аталган массалар да силос чокырына тутырыла башланды. 1980 елларда тимер бетон плитәләр белән тышланган силос базлары барлыкка килде һәм базларны полиэтилен белән каплап, күмеп кую тәртипкә керде. Хәзерге вкытта силос азыгы фермаларда төп азык культурасы булып тора. Җәй көннәрендә терлекләргә яшел масса чабып алып кайтып ашату тәртипкә керде.

Шәхси хуҗалыкларда печән хәзерләү

Авылда 1930 елларда колхоз оештырганнан соң җәмәгать печәнлекләре колхоз карамагына күчкән. Авыл халкының шәхси хуҗалыгындагы терлекләргә печән хәзерләү бик кыенга калган. Шуннан соң, сугышка кадәр үк, колхоз басуына печән чәчү кертелә. Нигездә тимофеевка һәм клевер чәчәләр. шулай булуга карамастан, колхозчыларның шәхси терлекләренә кайбер елгаларның калдык постыклары гына кала. Кем кайдан ничек хәзерли ала, шулай була. сугыштан соң да шул ук хәл. Авыл халкы ерганак кырыйларыннан, урман полосалары арасыннан, калдык постыкларны уфалла арбалары белән ташый. Ашлык басуы кырыйларыннан, бәрәңге чүпләрен утап, әремнәр урып, күктәтәй чәчәкләре йолкып, җәй буе диярлек әби-бабайлар, бала-чагалар урак, чалгы һәм кул арбалары белән печәнгә яраклы яшеллекне җыялар.

1960 елга кадәр шәхси хуҗалыкларга трактор арбасында яки автомобиль кузовында печән алып кайту булмый. Ат арбасы белән бер йөк печән алып кайту авылда зур дәрәҗә була. 1960-85 елларда колхоз басуында люцерна печәне игү мәйданы арта. Шул сәбәпле елга печәннәре хуҗалык терлекләре карамагына бирелә. Әмма монда да баштарак тәртип булмый. Кем кайдан ничек, шулай печән әзерли. Берничә ел рәттән авылда “кыямәт көннәре” игълан ителә. Бу көннең кайчан буласын бары тик колхоз идарәсе тирәсендә эшләүчеләр һәм аларның туганнары гына белә. Андыйлар кичтән атка төялепме, җәяүләпме елга-ерганакларга печән чабарга юнәләләр. Белми калганнар иртән печәнгә төшә. Кичтән яки төнлә килгәннәр үзләре чабарга теләгән мәйданнарны чабып, чик салып чыгалар. Иртән килгәннәргә калдык-постыклар гына кала. Мондый “кыямәт көннәре”ндә авылдашлар арасында талаш-тарткалаш, чалгы сугышлары да булып ала, әмма әллә ни зурга китми.

Берничә елдан “кыямәт көннәре” бетерелә. Аерым көн билгеләп, чалгы тотып чаба алучы һәркем печәнгә бергәләп төшә. Ике көндә елгаларны чабып бетерәләр. Өченче һәм дүртенче көннәрдә печәннәрне җыеп авыл кырыенда бер урында (шактый еллар ул сабан туй бакчасы өстендә булды, бер елда хәтта Яшь урман буена да җыйнадылар) чүмәләләргә салалар, аларны тигезлиләр. Дүртенче көннең төнендә кычкыртып, чүмәләләрне бүлеп, төне буе өйләргә ташыйлар. Алдагы көннәрдә кайтарылган яшел чүмәләләр кара-сары төсләргә кереп, силос рәвешенә кергән вакытлар да була иде. 1985 елдан бирле чабылган печәнне бүлүнең акыллырак ысулы кулланыла башлады. Печәнне җыя баралар, җирәбә кычкыртып катнашучылар саен өләшә баралар. Ахырдан кайберәүләргә җитми калган очракларда, колхоз басуыннан чабып бирәләр. Әмма ул печән елга печәнен алмаштырмый һәм кешеләрдә ризасызлык тудыра. Шуңа күрә, нигездә өләшкәндә йөкне һәркемгә җитәрлек итеп төйиләр дә, ахардан артып калганны тагын тигезләп бүләләр. Бригада членнары группасында печән чабуда катнашкан гомуми халык 120-140 тирәсе, терлекчеләр 50-70 тирәсе була.

1985 елга кадәр колхозчыларга басуда үстерелгән печән (люцерна, тимофеевка, костер) бирелмәде диярлек. Бик сирәк очракта гына хезмәттә катнашуга карап, 5-10 сотый люцерна яки вика печәне бирелгәләде. Бары тик колхоз рәисе булып Наил Гарифуллин эшли башлагач кына терлекчеләргә, колхозчыларга, укытучылар һәм башка хезмәткәрләргә трактор арбаларында йөге-йөге белән басу печәне бирелә башлады. Саламны сатып бирү бетерелде. 2000 елдан башлап, һәрбер йортның капка төбенә печәнне басуда киптереп, рулоннарга төреп китерә башладылар.

жүктеу/скачать 2.23 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: