Алтынчы китап Авыл тарихы зур. Эзләнүләр дәвам итә

Узган гасырларда татар салкын ашлар белән мавыкмаган. Туйда иң беренче итеп бал-май чыгарганнар. Кәрәзле бал, атланмай аерым да куелган. Шулпалар, токмачлы ашлар булган, пилмән дә пешерә белгәннәр. Аштан соң ит чыгару булган. Пешкән ит (ат ите, тай ите, сарык ите), каклаган ит (аны сөр һәм сөрит дип атаганнар). Каклаган кош итләре, куян ите дә өстәлгә килгән. Бәлешләр (борай, бодай ярмасыннан, соңарак дөгедән) өстенлек иткән. Узган гасырда ук бәрәңге бәлеше дә (ит белән) булган, баш-аяк бәлеше дә билгеле. Яшелчәләрдән татарда элек-электән шалкан, чөгендер, кишер, кабак киң кулланылган. Яшелчәләрне күбрәк вакытта бәлеш эченә салганнар. Кияү коймагы, кияү бәлеше, кияү пилмәне дә электән килгән. Камыр ашлары да элек-электән киң таралган (бавырсак, чәк-чәк, пәхләвә, кабартма һ.б.) Эчемлекләрдән әйрән, ширә (ширбәт-җимеш сулары), сыраб (сыра), сура (шәрәб), төрле үлән төнәтмәләре, чәй төп эчемлекләрдән саналган. Татарларда шулай ук умарта балыннан, үлән төнәтмәләре кушып ясалган җиңелчә исерткеч әче бал да, кымыз, сазаган кымыз (беркадәр әчегән кымыз), буза да кулланылган. Болар турыда батулла “Сөембикә”сендә дә, “Хөсрәү-Ширин”да да еш кабатлана.

1822 елда алман остасы К.Ф.Л. Бушман иң беренче гармун ясый һәм аның беренче уйнаучысы да үзе була. Гомумән клавишалы уен коралларының туган җирләре Алмания. Алманнардан күреп рус осталары Воронцов, Сизов, Чулков урыс гармуннары ясыйлар. Гармун, тальян гармун (ул вятский дип тә атала), бараскин гармун татарга руслардан кергән күрекле, телләр рәте бер генә булган, һава агымы металл телләр аша үтеп тавыш бирә торган музыкаль уен коралы. Татарлардан иң оста беренче гармунчы Фәйзулла Кәбир улы Туишев (1884-1958) санала. Чыгышы белән Мәләкәстән. Ул ТАССР ның халык артисты һәм атказанган сәнгать эшлеклесе исемнәренә лаек булган. Әтисе каршы килсә дә, балачакта ук (1890 елларда) акча җыеп гармун сатып алган һәм әтисеннән качып урыс гармунында уйнаган.

Хәзерге татар теленең бүгенге көнгә кадәр формалашуын түбәндәге чорларга бүләргә мөмкин: 1). Борынгы төрки тел (V-XI гасырлар) 2). Болгар дәүләте әдәби теле (X-XIII гасырлар) 3). Алтын Урда дәүләте әдәби теле (XIII-XVгасырлар) 4). Казан ханлыгы чоры әдәби теле (XV-XVI гасыр) 5). Татар милли әдәби теленең үсеше өчен хәзерлек чоры (XVII-XVIII гасырлар) 6). Татар милли әдәби теленең нормалашу һәм үсеш чоры (XVIII-XX гасыр башына кадәр) 7). XX гасыр әдәби теле (1920 еллардан башлап)

Иң яшь телләрдән компьютер телләре (программалау теләре: Паскаль, Бейсик һ.б.) санала. Аларга нибары 25-40 яшь. Ясалма сөйләм һәм язма тел — Эсперанто теле 1930 елларда барлыкка килә һәм озак яшәми. Милли әдәби телләрдән исә иң яшь тел дип мин башкорт телен санар идем. Әдәби тел һәм язма тел буларак ул 19 гасыр ахырында, 20 гасыр башында гына барлыкка килгән.

16. Ни өчен карга-чәүкәләрнең күбесе җылы якка китми? Минемчә, “колхозга кермәгәнгә”. җылы якка китүче кошлар колонияләр булып, бергәләшеп яшиләр. Еракка очу өчен зур энергия кирәк. Алар ерак араларга очканда берсе ышыгында икенчесе оча. Еракка очканда дулкын таралу фронты буенча урнашалар. Бу фронтта һава каршылыгы әзерәк була. Алар шулай бергәләшеп кыенлыкны җиңәләр. җылы якка китми торган кошлар “аерым хуҗалык” булып яшиләр. Аларның бердәмлеге юк.

17. Тәсбих (дисбе) бары тик мөселман әсбабы гынамы? Юк, билгеле. Көньяк һәм Көнчыгыш Азия илләрендә киң таралган буддизм динен тотучыларның тәсбихлары 108 төймәле. Төймәләре нефриттән (яшел төстәге кыйммәтле таш) ясалганы югары бәяләнә икән. һиндестандагы брахманизм динен тотучылар һәм индуизм динендәгеләр дә тәсбихле. Тәсбих буддистлар, брахманистлар һәм индуслар өчен догаларны санау өчен генә кулланылмый, ә аерым бер көчкә ия дип тә санала.

Иудизм динен тотучылар (яһүдләр) шулай ук тәсбих кулланалар. Христиан динендәге православларның тәсбихлары юк. Ә менә христианнарның католицизм динен тотучылар (Көнбатыш Европа һәм Көньяк Америка илләрендә киң таралган) тәсбихлы.

Ислам диндарларының шигыйлары да, сөнниләре дә шулай ук тәсбих тарталар. Мөселманнарның тәсбихы 33 әр төймәле 3 өлештән тора. Намазда яки башка дини йолалар башкарганда мөселманнар 33 мәртәбә “Сүбехәәнәллаах”, “Бисмилләәһ”, 33 мәртәбә “Әлһәмдүлиллааһ”, “Бисмилләәһ” һәм 33 мәртәбә “Әллаһү әкбар” дип укып, тәкбир әйтәләр. Исламда “Тәсбих” догасы да бар.

18. XVII-XIX йөзләрдә рус боярлары, кенәзләре арасында татар чыгышлы атаклы кешеләрне атагыз.

Юсуповлар, Урусовлар, Шереметевлар, Кутузов, Державин, Плеханов, Тургенев, Кантемир, Тимирязов, Рахманинов, Карамзин, Грибоедов, Салтыков-Щедрин, Бунин, Куприн, Чаадаев, Потебня, Достоевский, Циолковский, Радищев, Еникеев, Утешев, Енгаличев, Аракчеев, Жуковский һәм башка бик күпләр. 2005 елда Россия президенты Путин сайлау алдыннан Украинага баргач, телевидение аша чыгыш ясады һәм украин телендә ..... шигырен яттан укыды. Аннан “Синең нәселен хохол чыгышлы мәллә?” дип сорагач, ул “Юк, — дип кистереп әйтте, — әмма миндә татар каны булырга мөмкин,” — дип өстәде. Рәсәй империясенең башлангыч чорында Рәсәйдә татар белән урыс саны бер чамада булган. Хәзерге вакытта урысның бары тик 10% ы тирәсе генә чимә-чи урыс дип курыкмыйча әйтеп була. “Теләсә кайсы урысны кыргычласаң, аннан татар килеп чыга” дигән гыйбәрәне онытмыйк.

Сүз Явыз Иван турында бара. Иван чыннан да татарча яхшы сөйләшкән. Үсеп җиткәч, хәтта гарәп хәрефләре белән татар телендә шәхсән үзе хатлар да язган. Чөнки анда татар каны аккан. Әнисе Елена Чынгызхан, Мамай бәк нәселеннән икәнлеге билгеле. Моның өстенә “Сөембикә” кыйссасында Рабит әфәнде язганнарны кабул итсәк, Иванның әтисе дә Василий түгел, ә патша сараенда ат караучы татар Абяш икән. Ә менә ул Шаһ Гали белән беренче тапкыр очрашкач, нинди сүз белән исәнләшә, минемчә мондый төгәл фактлар тарихи елъязмаларда теркәлмәгән. Бу турыда кайсы язучы үзенең тарихи әсәрендә ничек язган булса, ул аның фантазиясе. Мәсәлән, М.Хәбибуллин “Сөембикә ханбикә һәм Иван Грозный” әсәрендә болайрак яза. Шаһ Гали төрмәдән чыгарылып, сарайга китерелгәндә Иван уенда була. Аны тиз генә чакыртып алалар. Сабый Иван (чыннан да ул 6 яшьтә генә була) тәхеткә кереп утыргач, Шаһ Гали аның алдына тезләнә, башын идәнгә ора, хәтта Иванның тузан кунган итек очына калын иреннәрен тидерә. Иван исә әнисе алдан өйрәтеп куйганча Шаһ Галине уң кулына утырта. Ханның үкенү-ялваруларын тыңлап туйгач, хан иңенә кыйммәтле тун салырга куша һәм анасы өйрәткән боерыкларын бирә. М.Хәбибуллин сабый Иванны берничә сүз генә дип тасвирлый. Хәтта янә 15 ел үткәч тә, Сөембикәнең үзе белән очрашканда да, Иванны татарча юньләп белми дип саный.

Илгаз Ваһап Нәүрүзханның “Сөембикә” романында мондый очрашу эпизоды тасвирланмаган.

Рабит Батулла үзенең “Сөембикә” дигән тарихи кыйссасында бу очрашуны болай тасвирлый. Сабый Иван тәхете каршына Шаһ Гали шулай ук мескен рәвештә килеп керә, тегесенең аяк астына егыла. Иван исә аны саф татарча “Шаһ Гали ханга талык сәлам!” дип каршылый. “Талык” сүзе татар телендә җылымса дигән мәгънәне бирә. Безнең якларда әз генә бирелгән җылылыкны (тупас әйткән өчен гафу итегез!) “усрак җылысы” дип әйтү гадәте бар. Автор үзе ничек аңлатадыр, мин бу очракта Иван Шаһ Галигә “усрак сәламе” биргән дип кабул иттем. Автор Иванны беренче тапкыр Сөембикә белән очраштырганда да Иван авызыннан Сөембикәгә “талык сәлам” ирештерә. Бу очрактагы сәламне мин нәфис сәлам, күңел җылысы сеңдерелгән җиңелчә сәлам дип бәялим.

20 гасыр башында җәдит-кадим тартышына да оеткыны империя сала. җәдитчеләр җиңгән. Кадимчеләр башында торган, татарның милли әхлагын һәм дин нигезләрен саклап калырга омтылган Ишмөхәммәт хәзрәт (Түнтәрнең Ишми ишаны) “доносчы”, “карагрухчы” дип тамгаланып калган. Ул вакытта ук җәдитчеләрне Муса Бигиев кисәткән. “Европа культурасы артыннан көнбатышның черегән әхлагы да ияреп килер” дигән. Бу сүзләрнең хаклыгын бер гасырдан соң без бүген таныйбызмы? Урыс милләте белән янәшә татар милләте дә череп-югалып бара түгелме?

Ай яктысы булмаган аяз төндә коралланмаган күз ярдәмендә без 6 мең чамасы йолдыз күзәтә алабыз. Шул ук вакытта күк йөзендә буйдан буйга сузылган аксыл тасманы күрербез. Аны биноколь ярдәмендә карасак, “тасма”ның бик күп сандагы йолдызлардан торганына төшенәбез. Шушы “тасма”га кергән йолдызлар һәм без гади күз белән күрә алган барлык йолдызлар бергә Безнең галактика дип атала. Аны икенче төрле “Киек каз юлы” (“Млечная путь”) дип тә атыйлар. Безнең галактика шулай миллиардлаган йолдызлардан тора. Кояш — шул йолдызларның берсе һәм уртача зурлыктагысы. Безнең Кояшныкы шикелле, башка һәрбер йолдызның да планеталар системасы булу ихтималы зур. Безнең галактиканы (“Киек каз юлы”н) би-и-к еракка китеп, читтән карасак, берьяктан караганда ул диск рәвешендә, икенче яктан караганда берничә тармаклы спираль рәвешендә күренер иде. Безнең Кояш системасы шушы спиральнең бер тармагының урта тирәсендә (дискның уртасында түгел). Димәк, Кояш, шул исәптән кояш системасы, (җир Кояш системасында Кояштан өченче планета, барлыгы 9 планета) Безнең галактиканың уртасында да түгел, читендә үк тә түгел. Галәмдә (космоста) Безнең галактикадан тыш башка галактикаларның саны чиксез. Формалары буенча безнең галактикага ошаш спираль рәвешендәгеләре дә, шарсыман, чәчелгән формасындагылары да җитәрлек. Галактикаларның саны чиксез, галәм үзе дә чиксез. Галәмнең уртасы да, кырые да юк (һәрхәлдә фәндә билгеле түгел).

2006 ел.
Кайда сез, Йосыф морзаның нәсел тамырлары??!

Татар халкының милли горурлыгы буларак танылган Сөембикә Ханбикә турында риваятьләр күп. Бу риваятьләрнең нигезендә хакыйкать яту очраклары да юк түгелдер. Борынгы һәм хәзерге рәссамнар тарафыннан ясалган картиналардан да Сөембикәбез безгә таба серле күз карашын төбәгән. Нәрсә әйтергә тели ул картинада сүрәтләнгән Сөембикә? Чыннан да шундый чибәр булганмы ул? Шулайдыр. Шулай булмаса, үз чорында ук аңа бик күпләр гашыйк булмас иде. Картиналардагы Ханбикә образы чын Сөембикәгә чыннан да ошаганмы, әллә рәссам фангтазиясе генәме? Ничек кенә булмасын, картиналардагы Сөембикә образын күрүгә мин үземнең элеккеге укучым Сания Йосыпованы күз алдына китерәм. Ягымлы нәфис тавыш, сөйкемле күз карашы, дугасыман кашлар, мөлаем йөз, әйтерсең лә чын Сөембикәне коеп каршыга китереп куйганнар. Билгеле, бу минем фантазиям. Монда ниндидер могҗиза да булырга мөмкин. Сөембикәнең әтисе — Йосыф. Саниянең дә фамилиясе Йосыф исеме белән бәйле. Йосыф аның бик борынгы бабасының исеме.

Сания безнең мәктәптә 10 сыйныфта укыганда (1990 елда) “Сөембикә” журналы яшь кызлар арасында “Гыйффәт туташ” исемле конкурс үткәрде. Читтән торып үткәрелгән турда җиңү яулаган безнең нәфис Саниябез журнал редакциясенә килеп, әңгәмәдә була. Очрашудан соң журналның ул вакыттагы мөхәррире Роза ханым Туфитулова үзенең эчке хисләрен яшереп тора алмый. “Бу кыздан ниндидер затлылык бөркелеп тора”, ди ахырдан.

Финал ярышларына мәктәп укучылары арасыннан бары тик Сания генә үтә. Конкурсның бу туры Татарстан телевидениесе аша да күрсәтелде. Саниябез үзенең нәселе турында чыгыш ясап, “Минем Закир бабам (Әмин бабасының әтисе) 11 (унбер!) тапкыр Гарәбстанга Хаҗ кылырга барган” дип сөйләгәч, хәтта конкурс комиссиясендәге бик күпләр бу “факт”ка шикләнеп карадылар. Хәтта хәзерге заманда, самолетларда очып, яки тизйөрешле автобусларга утырып бер кешенең унбер тапкыр Хаҗ кылырга баруы турында сөйләп кемнедер ышандыру җиңел гамәл түгел. Ә Закир абзый Хаҗ кылырга революциягә кадәр, XIX гасырның ахырында, XX гасырның башларында йөргән. Атларга, дөяләргә атланып, пароходларга утырып дөнья гизгәннәр ул вакытта. Хаҗга барып кайту периоды бер ел дәвамына, хәтта артыгракка да сузылган. Диңгез кичкән вакытта, күпләр бу ялыктыргыч сәфәрне кичерә алмаган. Авылыбызның мөхтәбәр имамы Шәмсетдин хәзрәт шундый язмышка дучар булган. Хаҗдан кайтканда вафат булып, җәсаде Истамбулда җирләнгән.

Авыл тарихы мәгълүматлары буенча, XIX гасырда һәм XX гасыр башында, Октябрь инкыйлабына кадәр, авылыбыздан Хаҗ кылганнар исемлеге биш-алтыдан артмый. Шуларның берсе, Закир абзый Мифтахетдин улы Хаҗ кылуны үзенә кәсеп итеп алган. Ул игенчелек белән дә, терлекчелек белән дә мавыкмаган, муллалык хезмәте дә башкармаган, мәдрәсәдә шәкертләр дә укытмаган. Бар шөгыле Хаҗ сәфәре булган. Ул үзе өчен генә Хаҗ кылмаган. Сәяхәткә чыга алмаган муллалар өчен дә, бай-сәүдәгәрләр өчен дә Хаҗ сәфәре үтәгән. Моның өчен аңа түләгәннәр. Хәтта гаиләсен дә матди яктан тулысынча тәэмин итеп торганнар. Моның өстенә Закир абзый авылда бәләкәй генә сәүдә ноктсы тоткан. Анда Хаҗдан кайтарылган әйберләр белән сату иткәннәр. Билгеле, Закир абзыйга ел саен Гарәбстанга бару мөмкин булмаган. Бер сәфәр ике-өч елга сузылган. Саниянең әтисе Тәлгать сөйләвенчә Закир абзыйның Гарәбстанда да гаиләсе булган. Андагы җәмәгате Сара исемле булуы билгеле.

1917 елның февралендә патша Россиясе ил халкының авыл хуҗалыгы белән шөгыльләнүен исәпкә алу үткәргән. Вятка губернасы Малмыж өязе Арбор волосте Түнтәр җәмгыятенең Түнтәр авылы (№26) буенча (документлар шулай тутырылгын) авыл хуҗалыгы турында исәп-хисап кенәгәсендә Закир абзый хуҗалыгы турында менә нәрсәләр язылган: “77 нче хуҗалык. Закир Мифтахетдинов, крестьян, белемсез, 73 яшь, улларына 20, 16, 12 яшь, хатынына 38, кызына 14, хезмәтчегә 18 яшь. Барлыгы 7 җан. Хезмәтче кыз белемле, үз кызы укучы, олы улы белемле диелгән. Хуҗалыкта 4 имана җир, 1 ат, 1 сыер, 3 сарык, 3 төп җимеш агачы бар. Авыл хуҗалыгы эшләрендә түбәндәгечә яллы хезмәттән файдаланган: ат белән юк, кул көче белән: язгы сөрүдә 10 хезмәтче көне, парга сөрүдә 8, печән чабуда 2, урып-җыюда 50, ашлык сугуда 30 хезмәтче көне, җитен эшкәртүдә, ат белән кыш көне йөк ташуда башкалар хезмәтен файдаланмаган”.

Исәп-хисапны руслар алып барган. Белемнәре буенча авыл халкын өч төркемгә бүлгәннәр: белемле, аз белемле һәм белемсез. Бары тик рус телендә укый-яза белү генә белемле булуга саналган. Хәтта бу исәп-хисапта Түнтәрдә генә түгел, бөтен татар дөньясында танылган Ишмөхәммәт хәзрәтнең балалар укыткан җәмәгате Ситдика абыстай да белемсез дип куелган. Урысча укый-яза белүчеләр барлык авыл халкының 7,2% ын тәшкил иткән. Гарәп хәрефләре белән укый-яза белү турыда мәгълүмат тутырылмаган. Дөнья гизгән Закир абзыйның да күрәсең русчасы юньле булмаган. Ә балаларын исә рус теленнән белемле итәргә омтылып, өендә махсус укытучы тоткан. Олы улы Әхмәт абый Йосыпов озак еллар Казан шәһәрендә яшәп, Казан Дәүләт медицина институтының хуҗалык эшләре буенча проректоры булып эшләгән. Бөек Ватан сугышында катнашкан. Яраланган. Сугыш чорында Казандагы госпитальләрнең берсендә госпиталь начальнигы булып хезмәт иткән. Хәрби чины буенча подполковник дәрәҗәсенә кадәр күтәрелгән. Язучы Кави ага Нәҗми белән баҗайлар булып, үзара йөрешкәннәр. Сугышка кадәр Сталин репрессиясе елларында Кави абыйның, җәмәгате Сәрвәр апаның төрмәдә утыруы билгеле. Әхмәт абыйны да төрмәгә чәпегәннәр. Затлы нәселдән булган бит! Әхмәт абый белән Кави ага берара репрессия дулкыннарыннан качып, мари илендә урманнар эчендә утырган Түнтәр Пүчинкәсе авылына килеп, качып та ятканнар. Бу авыл зур Түнтәрнең революциягә кадәр урманы булган урынга 1928 елларда күченеп утырган була. Мари илендәге Түнтәр Пүчинкәсендә Әхмәт абыйның “ипи дусты”-авылдашы Нәфыйк абзый яшәгән. Сугыштан соңгы елларда Әхмәт абый Түнтәр Пүчинкәсе халкына мичкә белән керосин алып килгән, киткәндә полуторка машинасына бартерга алган утын төяп киткән. Күрәсең, институт биналарының кайберләре утын ягып җылытылгандыр. Бу фактларны миңа сугыш чорын бала-чага буларак Түнтәр Пүчинкәсендә үткәргән, хәзерге вакытта Казанда яшәүче пенсионер Мөдәрис Исмәгыйлов та раслады.

Закир абзыйның 1917 елгы язмада 14 яшь дип күрсәтелгән кызы Җәвәһирә кечкенәдән дөньяви гыйлем алып үскән. Тормышка чыккач, Җәвәһирә Хәмитова буларак озак еллар дәвамында Казанның 18 мәктәбендә укытучы булып эшләгән. Мөгаен аның башка мактаулы һәм дәрәҗәле исемнәре дә булгандыр, миңа бары тик аның, укытучы буларак, 1934 елда олы дәүләт бүләге — Ленин орденына лаек булуы гына билгеле.

Закир абзыйның икенче улы Әмин абый да зыялылардан була. 1930 елда ул киномеханик һөнәрен үзләштерә. Районыбызның беренче киномеханигы буларак, район тарихына кереп кала. Баштарак авылдан авылга йөреп, берничә районда халыкка кино хезмәте күрсәтә. Балтач, Әтнә, Арча, Әгерҗе районнарында кино челтәре директоры вазифаларын башкара. Муллалар нәселеннән булуы аны Сталин репрессиясе корбаны булуга дучар итә. Әмма сугышка кадәр үк районнан районга күчеп йөрүе аны бу афәттән коткарып кала. Һәрхәлдә Әмин ага улы Тәлгатькә шулай сөйләп калдыра. Ул бөтен гомере буена кинофикация системасында эшләү дәверендә күп кенә мактаулы исемнәргә, бүләкләнүләргә лаек була. Бөек Ватан сугышы афәте чыккач, фронтка китә. Яралана. Исән-сау кайтып, кабат кинофикация эшенә тотына. Әмин аганың гаиләсе авылда һәрчак үрнәк булды. Җәмәгате Нәфисә апа белән 11 бала тәрбияләп үстергәннәр алар.

Язма башында сөйләнеп үткән Саниянең әтисе Тәлгать Әмин аганың шул ук исемдәге икенче улы. Бу гаиләнең Тәлгать исемле беренче уллары 1924 елда туган, Бөек Ватан сугышына киткән һәм 1944 елда Пруссия җирендә һәлак булган. Ә Саниянең әтисе Тәлгать исә сугыштан соң, 1949 елда туган. Сугыш кырында һәлак булган уллары истәлегенә төпчек улларына шул өлкән абыйсының исемен кушканнар.

Хәзер 1917 елгы архив язмаларына кире кайтыйк. Анда Закир ага Мифтахетдиновка 73 яшь, җәмәгатенә 38 яшь дип язылган. Яшь аермасы, күрәсез, 35 ел. Бу шактый зур сан булса да, монда хилафлык юк. Шулай да, Закир аганың оныгы Тәлгать тә, башка өлкән оныклары да Закир аганың Гарәбстандагы хатыны Сарадан тыш, Түнтәрдә башка хатыны булганын белмиләр. 2002 елда Казан галимнәре Раиф Мәрданов һәм Ирек Һадиев Түнтәргә килеп, зираттагы борынгы кабер ташларын барладылар. Бу изге хезмәтне башкаруда безгә Балтач мөхтәсибе Җәлил хәзрәт һәм Балтач район район хакимияте җитәкчеләре ярдәм итте. Галимнәр Түнтәр зиратындагы XIX гасырда һәм XX гасыр башында куелган 30 кабер ташындагы язмаларны укыдылар. Ташъязмаларның берсенә “Бу кабердә 38 яшьлек Бибигазизә Сәйфелмөлек хаҗи кызы Мөхәммәдзакир җәмәгате 1885 елда җирләнгән...” дигән мәгълумат уелган. Авылыбызның тарихына караган, 1858 елгы “Ревизская сказка” исемлегенә кергән авылдашларыбыз арасында Сәйфелмөлекләр һәм Бибигазизәләр шактый. Әмма Бибигазизәнең Сәйфелмөлек кызы булуы турында язма күренми. Бу елда Бибигазизә 11 яшьтә булган. Әмма аның Закир белән яшь аермалары күп түгел. Закир 1844 елда, Бибигазизә 1847 елда туган. Шунысы игътибарга лаек, Бибигазизә кабере мәшһүр Мөхәммәтгали ишан кабереннә якын гына. Шик юк, Бибигазизә чыннан да Закир абзыйның беренче җәмәгате булгандыр. Әмма чыгышы белән Түнтәрдән түгел.

1858 елгы язмаларда Закир Мифтахетдиновның да исеме юк. Бу гаҗәп түгел. Чынлыкта Закирның Карадуган авылында туган икәнлеге билгеле. Ул чордагы Карадуган мулласы Мифтахетдинның унбер баласы була. Мифтахетдин белән Түнтәрнең алда әйтеп үтелгән Мөхәммәтгали ишан баҗалар булалар. Мөхәммәтгалинең уллары булмый. Дөресрәге була, әмма тугач та вафат булалар. Мөхәммәтгали ишанның бары Гафифәбану исемле бер кызы гына исән үсә. Гафифәбану улы Мөхәммәтнәҗип хәзрәт 7 ел дәвамында танылган Галимҗан Баруди белән берлектә Казанда “Дин вә әхлак” журналын чыгарган XX гасыр башындагы дин эшлеклесе. Язманың алгы өлешендә әйтелгән Хаҗ сәфәрендә вафат булып, Истамбул зиратында җирләнгән Түнтәрнең Шәмсетдин хәзрәте Мөхәммәтнәҗипнең әтисе була инде.

Мөхәммәтгали ишан турында да берничә генә искәрмә. Түнтәрдә туган, Түнтәр мәдрәсәсендә белем алгач, Бохарада 10 ел укып, тагын 4 ел дәвамында Әфганстанда, Һиндстанда, Тибетта шул чорның күренекле дин эшлеклеләре кул астында стажировка үткән, ишан дәрәҗәсе алып, указлы мулла буларак, туган авылына кайткан. Шиһабетдин Мәрҗани, Гаяз Исхакый аның турында бик җылы мәгълүматлар язып калдырганнар. Мөхәммәтгали ишан баҗасы — Карадуган мулласы Мифтахетдинның бер баласын уллыкка алып үстергән. Закир шул була инде. Түнтәрдә өйләндереп, бик яхшы йорт салып биргән. Бөтен гомерен диярлек Хаҗ сәфәренә багышлаган Закир абзый Мифтахетдинов улы Әмингә үзенең 16 буынлык шәҗәрәсен сөйләп калдырган. Уналтынчы буынында Йосыф булуын әйткән. Балаларының фамилияләрен дә документларда Йосыповлар дип яздырган. Әмин ага 16 буын шәҗәрәсен балаларына телдән сөйли торган була. Кызганычка каршы язып алынган мәгълүматлар юк.

Карадугандагы “Себер тракты” музее директоры Бакый ага Зыятдинов архивлардан Карадуганда яшәгән кешеләрнең “Ревизская сказка” исемлекләрен алдырды. Ул язмалардан күренгәнчә, Мифтахетдин ага 1858 елда, аның әтисе Хәсән 1834 елда, Хәсәннең әтисе Гали 1810 елда туганлыгы ачыклана. Шунысы кызык, Галинең фамилиясе Йосыпов дип язылган булса да, әтисе Йосыф дип күрсәтелмәгән. Октябрь революциясенә кадәр бары тик аерым дәрәҗәгә ия булган шәхесләр яки банкта исәп-хисап счетлары булган сәүдәгәр балалары гына әти фамилиясен дәвам иткәннәр. Гади халыкның фамилиясе әтисе исеменнән алып язылган. Мифтахетдин улы Минһаҗетдин шәҗәрәсен дә Йосыфка кадәр дәвам итәрлек документлар булмады. Шунысы билгеле Мифтахетдиннең икенче улы Минһаҗетдин да Карадуганда мулла булып торган. Әмма рәхимсез совет чорларына эләгеп, репрессиягә дучар булган, авылда тамырлары калмаган. Моннан берничә еллар элек Минһаҗетдинның улы Шәриптән туган кызы Гөлнур ханым Карадуганга чыбык очларын барларга кайтты. Ул да әтисе фамилиясен Йосыпованы саклаган. Гөлнур ханым Уфа шәһәрендә яши, алар 6 бала үскәннәр. Минһаҗетдинның да балалары күп булган. Алар да Йосыпов фамилиясен йөрткәннәр. Йосыповлар династиясенең зур булуы, дәрәҗәле урыннарда эшләүләре турында сөйләгән ул. Карадугандагы Минһаҗетдин нәселе Йосыповлары да, Түнтәрдәге Мифтахетдин нәселе Йосыповлары да хәзерге вакытта илебезнең төрле төбәкләренә таралган.

Әлеге Йосыповларның Йосыф морза нәселеннән булу ихтималлыгы турында тагын ике таяну ноктасы бар. Беренчесе: 2006 елда “Сөембикә” журналы оештырган “Батулла бәйгесе”ндә миңа җиңү ялтырады. Шул уңайдан “Сөембикә”нең затлы юбилей кичәсендә, юбилейга багышлап журнал редакциясе оештырган “Сөембикә-Ханбикә” темасы буенча фәнни-практик конференциядә дә катнашу насыйп булды. Сөембикә турында киң тарихи эзләнүләр алып барган, Сөембикәгә багышлап романнар иҗат иткән татар халкының мөхтәрәм язучылары Рабит Батулла һәм Мөсәгыйть Хәбибуллин белән бер өстәл артына утырып әңгәмә кору бәхетенә ирештем. Мин аларга үземнең күптән җавап алырга теләгән соравымны бирдем:

— Явыз Иван Казанны алганда казанлылырга ярдәмгә Йосыф морза үзенең гаскәре белән килгән. Шушы канкойгыч сугыш хәрәкәтләре вакытында Йосыф морзаның бер улы үзенең гаскәре белән мари урманнары ягына кереп калган дигән тарихи хәбәрләр бар. Сез бу мәгълүматларга ничек карыйсыз?

Мин соравыма бик тә уңай җавап алдым. Йосыф морзаның 7 улы булган. Бер улының чыннан да бу якларда калу ихтималы зур икән. Ул Юныс исемле улы булырга тиеш диделәр. Дөрес, Юныс урыс дәүләтеннән титуллар дауламаган. Йосыфның Ил исемле улының русларда кенәз Йосыповлар нәселен дәвам иткәнлекләре билгеле. Йосыфның икенче туганы Исмәгыйльдән туган Мөхәммәт балалары кенәз Урусовлар династиясен барлыкка китергән.

Ә Юныс династиясе кайда? Мифтахетдин һәм Минһаҗетдин юнәлешендә түгелме? Юныс яшеренеп калган мари урманнары Әтнә, Арча якларында бит! Хәзер алдарак искә алынган икенче таяну ноктасына кайтыйк. Моннан берничә еллар элек Арчаның эшмәкәр егетләре “Серебрянная” исеме белән шифалы суны сәүдә нокталарына чыгардылар. Көмеш тозлары эрегән әлеге суны күпләр яратып эчә. Бу суны эшмәкәр егетләр Арча районына кергән Хотня дигән авылда корылган скважинадан алалар. Сулы шешәнең этикеткасына мондый мәгълүмат язылган: “Әлеге су чыганагына XIX гасыр башында рус алпавыты Перцов нигез салган...” Бу мәгълүматның хакыйкатькә туры килмәве хакында Балтачның танылган журналисты Рәфыйк Шәрәфиев матбугатта да хәбәр салды. Хотня авылы Шәрәфиев яшәгән Карадуганга ызандаш кына диярлек. Шифалы Хотня суы турында менә нинди риваять бар икән. XIX гасыр башында рус алпавыты Перцовка Хотня җирләре бирелгәч, алпавыт шактый киңәеп яши башлаган. Әмма ул зур борчуда булган. Сөекле кызы ниндидер авырудан тазара алмаган. Күп төрле духтырларга күрсәткәннәр. Күрәзәчеләргә йөрткәннәр. Алпавытка бер күрәзәче болай дигән: “Сез яшәгән урында изге кешеләр яшәгән. Анда изге су чыганагы булган. Сез аны күмдергәнсез. Чыганакны ачыгыз, яңартыгыз. Кызыгызга шул суны эчертеп дәвалагыз”. Алпавыт шулай эшләгән. Кызы тазарган. Димәк, шифалы су чыганагы Перцовка кадәр үк булган. Кем булган соң ул бу төбәктә яшәгән изге кеше? Йосыф морзаның улы Юныс яки аның берәр дәвамчысы түгелме? Бу сорау бүгенгәчә ачык кала.

Без исә үзебезнең Йосыповларны Сөембикәнең әтисе Йосыф морза нәселен турыдан туры дәвам итүчеләр дигән фаразда калабыз. Я, моннан кемгә зыян? Бәлки бу фараз хакыйкатьтер. Бәлки киләчәктә кемнәрдер бу хакыйкатьнең очына чыгар.

2007.