Аскаров Ч. Айылдын сонун кечтери: Ырлар

Жолдошту сыйлабаган өмүр оңбос.

Бирөөсү чөп албаган кудай момун,

Бирөөсү айбаттуу эр кудум жолборс.

Экөө тең максат кылган ойго жетип;

Бирөөсү падышалык такка отурат,

Бирөөсү акын болот ой терметип.

Сүйүнөт отурганы бийик такка.

Сүйүнөт акын дагы таңды атырып,

Тигилип каректери жазган сапка.

Экөө тең бир сулууга болот ашык.

Акыры ал сулууну талашышып,

Кетишет жолдош болбой алысташып.

Ыр жазат акын кызга түнү менен.

Элесин Айперинин эстегенде,

Жаш тамат тып-тып этип кирпигинен.

Жооп жок, ал ансайын ичтен сызган.

Күн-түнү ойлой берип көз ирмебей,

Сүйүүдөн күйүт күчөп өңдөн азган.

Асылып калайын дейт болсо дарга.

Анте албайт, бирок чиркин чымын жаны,

Алдастайт урулгансып аска-жарга.

Айрылса эмне болот чүрөгүнөн?..

Жөн эмес атаандашы тактагы адам,

Бир күнү асып коёр тирсегинен.

Үстүндө отургансыйт бир дөө жыгып.

Ошондон калемине колу барбай,

Эс алып келейин дейт тоого чыгып.

Чаңкоосу басылганча ичет канып.

Не түркүн жыпар жыттуу гүлдөрдү искейт,

Көркүнө табийгаттын кумарланып.

Мөлтүрөйт карагаттар төмөндө өскөн.

Сайрашып кекиликтер ар кай жерден,

Бүркүттөр канат кагат шаңшып көктөн.

Отурсаң алдың жумшак былк-былк этип.

Маралдар токтой калып маңкайышат,

Шырп эткен добуш чыкса үркүп кетип.

Сайрады торгой үнүн жыбылжытып.

Бардыгы мүрөк суудай канга тарап,

Баратты жан дүйнөсүн тамылжытып.

Окуй бер, өз алдыңча көлкүп жырга.

Ширетти сөз берметин, сөз ширесин,

Арнады махабатын сулуу кызга.

Чертсе дейт ушул ырым жүрөк кылын.

Эгерде жооп болбосо ушул ирет,

Ойлоду өлүп анан тынарлыгын.

Мындайын мурда эле билсе кана.

Негедир бир дүрт этип дене бою,

Албырттап эки бети кетти жана.

Ыр менен өзүн арбап алгандыгын.

Ой тообо, төшөгүндө уктап жатып,

Түш көрөт келин болуп баргандыгын.

Бактысы кубанычы, баарысы эле.

Аялы көпкө чейин перзент көрбөй,

Акыры төрөп берген жалгызы эле.

Нурданып айды уялткан сулуу эле.

Ичке бел, көзүң албай суктанасың,

Капырай тууду экен деп кандай эне.

Азизге таң да калчу улутунуп.

Кол салган душмандарды талкалачу,

Байкатпай капыс жерден соккуну уруп.

Баа берчү кол башчылар арасынан.

Ийилип сылыктыгы айрыкча эле,

Көрүнчү жакын болуп баласынан.

Хан болсо бөтөн жактан учпас чымын.

Бейкутта Атажуртум жашаар куунап,

Болбостон сырт душмандан бөөдө чыгым».

Тактыны алдырам деп кайгы чекпей.

Азизти чакырат да хан болгун дейт,

Жүрөгү жаш жигиттин кетет селт дей.

Сен отур, кызыкпадым ушул такка.

Бир гана айтаар сөзүм мына ушундай:

Чынчыл бол, абийириңди бекем сакта.

Билемин сага эч ким теңелбесин.

Уга жүр вазир кылсаң акылымды,

Өчпөсүн ортодогу жылуу сезим».

Калды хан түшкөн менен жеңилденип.

Мына эми ошол хандын кызын сүйүп,

Баратты жагдай улам тереңденип.

Хан болгон вазирине эмне демек...

Бир жол бар: Кыздын тунук жүрөгүнө,

Үрөнүн махабаттын себүү керек.

Сүйүү бар эч бирөөгө жаңылбаган.

Сүйүүсү Азиз хандын куру далбас,

Канчалык таңган менен таңылбаган.

Жумшайт бардык акыл, бардык күчүн.

Жооп айтат кыз да ага тартынбастан:

«Сүйө албайм, сүйгөнүм бар, ханым түшүн».

Унутту жакшылыкты, болбой иши.

Билинбей, шек саналбай калбайбы дейт,

Сулууну уурдап кетсе бөлөк киши.

Айтты ага бул оорудан оңолбосун.

Отуруп өз алдынча план түздү,

Азиз хан: «Мен жөнүндө шек болбосун».

Кол алып эртесинде Азиз жетти.

Бул иштин баарын өзү баштап алып,

Билмексен болуп айтат мындай кепти:

Из менен кечиктирбей келдик шашып.

Ыраазымын силер бизге каршы турбай,

Тосконуңар достордой кучакташып.

Келбесин жамандык иш оюбузга.

Биз элбиз, биз да ушинтип кайтарарбыз,

Кызыңар түшүп калса «торубузга».

Калп эле Азиз ага элеңдеди.

Кыпчак хан: «Туткун болгон шордуу кызга,

Үйлөнсөң анан гана берем»,– деди.

Унчукпай, сырдуу карап, кагат кашты.

Ичинен кубангандан жымың этип,

Жүрөгү кирген суудай толкуп ташты.

Күң менен падышаны сыйлаганча.

Тартуулап кырк жоргону бербейт белең,

Дейт анан: «Мен макулмун айла канча».

Жетчүдөй жоокерлерге боз үй тикти.

Бөтөн жер, бөтөн элде дүңгүрөтүп.

Үлпөттүү үйлөнүүнүн тою өттү.

Кыйналды кайгы үстүнө кайгы чегип.

Ким үчүн ырлар жазат, кимге арналат,

Кыстыгат бараткандай сууга чөгүп.

Ыр жазат жүрөгүнө келип салмак.

Бул лира кубат болуп, бел болбосо,

Жүрөккө курч канжарды малып алмак.

Кыз ыйлайт жашын төгүп, шору катып.

Көрүнбөйт алтыны да, каухары да,

Салынган ак сарайы заңгыратып.

Алмашып келе берет жетпейт саны.

Алдында не бир түркүн дүйүм тамак,

Ооз барбайт калган менен араң жаны.

Акынды кишен салып келди айдап.

Кол менен малайлары тамак берип,

Бактагы замби талга койду байлап.

Бил эми, түшүн акмак, тегиң кимиң.

Сүйгөм де, эми такыр сүйбөсүңдү,

Ачык айт кыз алдында билдиргиниң!..

Чын сүйсө махабаты кантип солот.

Мен сүйөм мүрзөмдө да сүйүп жатам,

Башым ал, мен даярмын кана жогот!»

Акынды вазир эми тааныбаспы.

Кызынын чын сүйгөнү ушу экенин,

Билбеген, көзүн неге кара басты.

«Э-эй, ханым! Коё бергин жигитти»,– деп,

Вазири жер тепкилеп кыйкырбаспы.

Аргасыз вазир айткан сөзгө көнүп.

Бошотту. Бирок акын сыздап калды,

Бараткан Айперинин жашын көрүп.

Тырмагын салган менен ошол заман,

Экөө тең сак-саламат жүрдү аман.

Азизтин көзү катты перзент көрбөй,

Мындайча бир окуя болду анан.

Байкоостон басып алат, элин кырып.

Туткунга Акын түшөт, Азиз түшөт,

Колдорун бекем байлап кайыштырып.

Колдорун бошоткун деп буйрук берди.

Ырларын үн кубултуп окуду анан,

Сарайда мен, мен деген артисттери.

Ырды угуп эл козголбойт, таң да атты.

«О, о чиркин кандай адам көтөрө алат,

Кайгылуу мындай оор махабатты!..»

Жан барбы айтып коёр анын атын?

Чиркин ай, мурда эмне билбей жүрдүк,

Ырдын да мындай күчтүү иллазатын».

Ар кимдин түтөп турду каңырыгы.

Сыр бербей, көз ирмебей турган хандын,

Акыры мындай болду жаңылыгы:

Көтөрбөй, көкөлөтпөй талант баркын,

Отурат Азиз мына мышык болуп,

Колунан сууруп алып махабатын.

Ким болсун таланттуунун аты улук,

Өнөрү өмүр бою кетпейт куруп.

Өзүңө, талантыңа таазимим бар,

Кел бери Акын балам өйдө туруп».

Түкүрөт, кээси кетет муштап, тебип.

Негедир жеңген хан да бошоп кетти,

Көзүнөн мончок жаштар тегеренип.

Колундан каза болгон жалгыз балам.

Нааданга наадандарча жооп берүү бар,

Өзүң айт, өзүң ойлон, эмне кылам?»...

Ырайым сурагандай унчуккан жок.

Сөз алып Акын эми сүйлөп кирди,

Шаңшыган асмандагы бүркүткө окшоп.

Тегим бул: Элим жана ырым менин.

Түшүнсөң сенден бийик падышамын,

Көрдүңбү мына акындын ким экенин!?»...

Арадан айлар өтүп, жылдар өтүп.

Жашаптыр Акын менен Айпериси,

Дүйнөгө махабатты көкөлөтүп.

Айланып бакыт кушу канат кагат.

Таланты ай-ааламды дүңгүрөтүп.

Өзү өлөт, өлбөй Акын аты калат.

Кайтууга айлыбызга туура таптык.

Капарсыз кыялданып рахаттуу,

Зуулдап «Жигулиде» келе жаттык.

Жол узак, күүгүм кирип калган эле.

Качанкы баштан өткөн окуяны.

Жашырбай айтып келет Жакып аке.

О, о чиркин! Ал кайрылгыз убак белем!

Унутпайм студенттик жылдарымды,

Таанышкан күндөрүмдү Галя менен.

Тапчуудай жашоодогу ырыскымы;

Мажнундай бир көргөндө ашык болдум,

Комуздай күүгө келип жүрөк кылы.

Төгүлөт жибек чачы өрүлбөгөн.

Оп тартып өзүн көздөй бараткансыйт,

Сыйкырлап кайсы бир күч көрүнбөгөн.

Караган боз уландар калат жылбай.

Кирпиги, кирпигичи Сарыжаздын,

Тизилип өсүп чыккан камышындай.

Жараткан берген экен баарын деги:

Турпатын акын гана ырга кошот,

Көзүмө көктөн түшүп келген пери».

Деп айтып кыткылыктайт улам Аман.

«Галя эже бир көргөнгө татынакай,

А бирок пери десе күлөм да анан».

Чын эле жадаттымбы?.. Тынч уктагын».

«Абаке ай, андай эмес, тамашам го,

Кечиргин, болбос сөзгө тырчыкпагын».

Тим болду кобуранып өзүнчө эле.

Сезбеппиз түндүн качан киргенин да,

Убакыт учкул беле, закым беле.

«Айтсаңыз, айтсаңыз» дейт Жакеге улам.

«Мейли анда, какшыктабай жөн ук баатыр»,–

Дейт дагы күлүп коёт ууртунан.

Жүрөгүм махабатка ашып ташып.

Ойгонсом ойдон кетпей элестери,

Ээрчитет кошо басып бараткансып.

Сырымды төккүм келди баарын айтып.

А бирок сүрдөнгөндөн эрким жетпей,

Кат жаздым ак кагазга бадырайтып.

Ал караш төгүлбөстүр сага бекер.

Колуң бер кош толкундай жарышалы,

Гүлдөтүп күлгүн жашты ого бетер.

Урунам тоого, ташка, аскаларга.

Күбүлөм суусуз калган курмага окшоп,

Сүйүүдөн күнүм түшсө башкаларга.

Мен үчүн батпай турган күнүм сенсиң.

Жооп бер алар менен бул катыма,

Жүрөгүм кубанычтан күлүңдөсүн».

Жүргөндө жооп алалбай тынчым кетип.

Галина капысынан жолукпаспы,

Күлкүсү тоо суусундай шыңгыр этип.

Билеби?.. Жүргөнүмдү санаа тартып.

Билбестир, билбесе да ак жүзүнө,

Караймын кайра-кайра сугум артып.

«Не кылам?.. Басып кетсе сөзгө келбей?..

Башыма не бир түркүн ойлор келди,

Уюлгуп басылбаган куюн желдей.

«Катыңда жазыптырсың өз жайыңды.

Кой эми, тоого ташка урунбай жүр,

Жүрбөйүн таппай калып дайыныңды».

Жоготсом сендей сулуу айымымды.

Жете албай сүйгөнүнө жан кечти деп,

Дүрбөтүп коймокмун го айылымды».

Күн чыгып, көркүн ачып болгондой жаз.

Жибектей мүнөзү да жумшак, назик,

Баратат коргошундай эритип наз.

Отурдук гүлзарларда көңүл ачып.

«Я, Жакып силерде эмне, салтпы деги.

Жигиттер таанышабы каттар жазып?»...

Кат жазып сырды түгөл ачпадымбы.

Бирөөлөр жүрөгүңө от тутантып,

Талаада каламбы деп шашпадымбы».

Экөөбүз жашырбадык бардык сырды.

Шаардан такси менен үйгө түштүк,

Билбегем болот ко деп мындай чырды...

Келишти коло коңшу ошол самат.

Атакем орус кызын көрөр менен,

Каарданып жеп ийчүдөй карап турат:

Кубанбай намысыма өлүп турам.

Окшошпойт тилибиз да, динибиз да,

Кантип мен бул кордукка чыдай алам?»...

«Жоголгун!.. Балам жок дейм, кеткин куруп!

Ата деп эгер мени сыйлайм десең,

Муногу орус кызды азыр курут!»

Галяжан мени карайт элең-элең.

Кол шилтеп азыр кетип калабы деп,

Калч-калч дейт ток тийгендей бүткүл денем.

Сүйлөдү Жолон ата колун кесе.

«Сен эмне, мынча неге чочулайсың,

Келген кыз шаарда өскөн орус десе?..

Кол созот достошууга аалам мүлдө.

Андыктан кол кармашып бир жашашсын,

Не жазык чын сүйүшкөн экөөбүндө.

Секирбе, эл алдында жеңил топтой.

Өз балаң, өз келиниң, кайра сүйүн,

Кубанткын эки жашка берип чоң той».

Салды эле, Галя да ызаат кылып,

Жүгүндү. Үйгө кирбей, атам болсо,

Акырын эл ичинен кетти жылып.

Ыр ырдап, бий бийлешет тегерене.

Ал күнү той тамаша көпкө уланып,

Өзүм да калгансыдым жеңилдене.

Айылдан мен алыпмын орус кызын.

Мулуюп келинине корс-корс сүйлөп,

Атакем айтпай жүрдү жаңылышын.

Достукка үйрөнүштү элдин баары.

Орустан келин келсе эрөөн көрбөй,

Эч кимдин болбой калды жумуштары.

Ушундай аяктайт деп күткөн элем.

Төгүлдү чыгыш жактан таңдын нуру,

Ал нурга сергектенип жыргап келем.

Кемпир чал кобурашып отурушат.

Там жылуу, печка үстүндө чайнек кайнап,

Төр жакта балдар ойноп топурашат.

Жол алыс, кетеличи, ата кечир».

Дегенде сыйкор ата өчөшкөндөй,

«Күлүйпа, куурдак кууру, ошол тездир».

Отурдук чайын ичип, көңүл толуп.

Анан биз суроо бердик, сүйлөп кирди,

Жайкалган ак сакалын сылап коюп.

Өткөндү айта кетти сөзгө кызып:

«Ээ балдар, чоң каталык кетирипмин,

Бир кезде өтө катуу жаңылышып.

Достукта элиң тынч да, чебиң бекем.

Анан мен эмнеге анттим дейм да,

Өзүмчө отурганда кейип кетем.

Не дейин ынтымактуу жашаган соң.

Неберем жарашпайт деп күлүп калат,

Кээ күнү көңүлдөнүп кошо ойносом».

Сулуу кыз саламдашып кирди бизге.

«Тун кызым онунчуну бүтөт деген,

Жакыптын айткандары эсибизде.

Денем чок, артып барат ага сугум...

Тартынбай көзүм тойбой карай бердим,

Карекке түшүрсөм деп сулуулугун.

Барпаят бак дарактар аппак кийип.

Тагдырга миң мертебе ыраазы элем,

Эгерде кыз да мендей калса сүйүп.

Бир ирмем көз карашы салды ойго.

Мен аны көрбөйт элем өмүр бою,

Биз менен Жакып аке болбогондо.

Ичкин дейт жылкычынын кызы улам.

Мен дагы атайылап апкелгенмин,

Үйдөгү алмалардын кызылынан.

Кареги жалындатып жанын турат.

Жүзүнөн аткан таңдай нур төгүлүп,

Көркүнө көз кумарым канып турат.

Көрүнөт бөксө тоонун кыркасынан.

Мөл булак күн нуруна чагылышып,

Шылдырап агып жатты жылгасынан.

Кантмекмин, жадаганда чылым чегем.

Сайра да келгенимди билип туруп,

Убара үй тиричилик иши менен.

Сайражан айтаарымды турду туюп.

Анткени өткөн жолу кат таштагам,

Жооп болбой ошол бойдон калган туюк.

Турамын денем ысып, чекем тердеп.

«Я, Сайра, өткөндөгү жазган катты,

Жоксуңбу окубастан өрттөп, тепсеп?!.

Берейин дедим эле калса сурап.

Не күнөө ак баракта, ак сүйүүдө,

Жалындап жанып турса жаштык курак.

Окуймун эске түшсө кээ бирлерде.

Анткени ырларыңыз абдан жакты,

Өрт койгон ойгоно элек сезимдерге.

«Аяймын кээ күндөрү ойлой-ойлой.

Эгерде чын сүйсөңүз не жүрдүңүз,

Эртелеп сырыңызды айтып койбой,

Эң алгач махабаттын гүлүн экти.

Абаке, кечириңиз, кечиктиңиз,

Ак сүйүүм башка жакка учуп кетти».

Теңселип мас кишидей калдым туруп.

Аларды элестетип кеттим анан,

Лайли менен Мажнунга окшоштуруп.

Билемин ал жигитти – кекеч неме.

Шылдыңдап күлүп калчу келин-кыздар,

Кыйналып сүйлөгөндө кекечтене.

Сүйүшкөн мындайлардын жолу улуу.

Сен сүйсөң, ал сүйбөсө аз өмүрдө,

Не керек куру бекер турмуш куруу.

Жаман ой көөдөнүмдү турду тилип.

Кап десең! Жигитчилик намыс арым,

Калдыбы кыз алдында тебеленип?!.

«Кечиргин күнөөм болсо мени ава,

Мейли хан, зоболосу бийик болсун,

Алмашпайм жер үстүндө башкаларга.

Болду азыр аз көбү жок үч ай эле.

Ооганга кеттим деген каты келген,

Агатай айтканымды жалган дебе».

Отурам жылкычынын жолун күтүп.

Кечке маал үйүр-үйүр сан жылкылар,

Келатты тоо арасын дүңгүрөтүп.

Отурду – ичип коюп кымызынан.

Эң чебер комузчу экен жылкычы ава,

Төгүлдү залкар күүлөр комузунан.

Кетсең да таң атканча жетпейсиң деп»,

Урушту, урушканы жакшы болду,

Жыргадым казы, карта, чучугун жеп.

Айылдан шаарга кеттим бир жыл толук,

Сайраны келер менен сураштырсам,

Калыптыр Керимбектен кыздуу болуп.

Өлтүргөн чекеге атып жоокер авган.

Буйрубай Атажурттун топурагы,

Денесин бензин менен өрттөп салган.

Почтальон ата-энеге кеткен берип.

Сайра угуп ага такыр ишенбеген,

Жигитин сак-саламат элестетип.

Өчкөн жан, өчкөн өмүр келбейт кайра.

Кубантып, кайгылантып адамзатын,

Дүйнө — өмүр агып жаткан албуут дайра...

Кандайча?.. Баш кошушуп албай эле.

Бир айга, же болбосо бир аз күнгө,

Аскерден отпуска алып келди беле?..

Жай болуп кездешүүгө эски коргон,

Бир жолу Керимбектин ышкысы артып,

Кой десе өлөмүн деп болбой койгон.

Арман жок кайра эртерээк көрсөм деген.

Мына эми ичи улам чоңойгондо,

Ой келет мындан көрө өлсөм деген.

Какшыктап ар намыска тиет дайым.

Баардыгын кенебеген пил экенсиң,

Бото көз карындашым кагылайын.

Энелик ак сүтүңдү актап калдың.

Элим деп, эл коргогон эр жигиттин,

Ысымын, өлбөстүгүн даңктап калдың.

Сайражан кызы менен үйүндө экен.

Кетиптир мурдагыдан сулуу болуп,

Калтаарып карашынан ысыйт денем.

Сүйүүмдү сездирсем деп ага даана,

Атайлап алып келген шакегимди,

Кабынан суурун чыгып сундум ага.

Өзүңө келгениме сүйүүм себеп.

Макул де, кол кармашып бир жүрөлү,

Аталуу болуп өссүн бул секелек.

Билерсиң жүрөк оту жагылганын.

Баары бир өзүң болсоң болду мага,

Айтпагын сен сүйүүдөнжаңылганың».

Ар кимде боло бербейт мындай сезим.

Өчө элек жүрөктөгү махабатым,

Дал ошол өлчөмүнөн кемибесин.

Алса алсын, менден алсын тагдыр өчтү.

Жок десин, келбейт десин, эмне десин,

Сүйүүм ак, сүйө берем өлгөнчөктү.

Көргөндө жүрөк жылып жалындасын.

Рахмат мына ушинтип келгениңе,

Ак сүйүүм башкаларга жаңылбасын».

Урунбай жашаса дейм суук көзгө.

Түшүнсө ушул тагдыр кандай себеп,

Жүрөгүн калбыр кылып жүргөндөргө.

Неге мен таарынмакмын угуп туруп.

Махабат чын сүйүүдө балдай таттуу,

Махабат чын сүйүүдө кирсиз тунук.

Жүргөн экен жанымда эле күлүңдөп.

Ал бакытым элимдеги тынччылык,

Кайгы билбей, майрамдаган күнү көп.

Таптым аны жашап жаткан үйүмдөн.

Токчулукта ойнойт, күлөт балдарым,

Мен ошого жетине албай сүйүнгөм.

Дүйнө курсун, ач көздүккө сүйрөгөн.

Бак таалайым элимдеги ынтымак,

Ынтымакта элим жыргап гүлдөгөн.