Қазақстан археологиясы

Оңтүстік Орал археологиясында екінші кезең ескерткіштері жерлеу құрылыстары, қыш ыдыстар, қару-жарақ және де өзге бұйымдар негізінде жіктелінеді. Әдетте олар б.з.б. ІV-ІІ ғасырлармен мерзімделінеді де, ерте сармат мәдениеті немесе прохоров мәдениеті (Н.С.Рыков, И.В.Синицын, К.Ф.Смирнов, М.Г.Мошкова) деп аталынады. Кейде бұл хронологиялық кезеңді ерте темірден сармат мәдениетіне «өтетін» кезең деп те атайды.

Б.з.б. ІV-ІІ ғасырлар ескерткіштерін М.Г.Мошкова зерттеді де, олардың кезеңдестірілуін жасады.

Б.з.б. ІV-ІІ ғасырларға жататын далалы Орал маңындағы сармат ескерткіштеріне шұңқыр мен қаңқалардың оңтүстік бағыты тән.

Ерте прохоров кезеңінде солтүстіктен оңтүстікке бағытталған тікбұрышты шұңқырлары қабір шұңқырының негізгі түрі бол бастайды. Жерленген адамдардың басы оңтүстікке қаратылған. Ұжымдық қабірлер де кездеседі. Олардың ерекшелігі – ер адамның да, әйел адамның да мүрделері қатар жата береді, кейде жас бала қаңқасы аяқ жаққа орналасады.

Прохоров ескерткіштерінен алынатын құрал-саймандар біркелкі: қолдан істелінген керамика; ыдыстардың түбі дөңгелек, кейде түбі қалыңдау, көлемдері аса үлкен емес; ыдыс формасы шар түрінде, мойын тұсы тар, ою-өрнегі сирек, кейде ол денесінің жоғарғы жағынан төмен қарай түсірілген сызықтар қатарынан да тұрады. Дөңгелек немесе қалыңдау түпті, сағасы кең түтіндеткіш (курильница) те жиі кездеседі. Б.з.б. ІІ ғасырда жалтыратылған ыдыстар пайда бола бастайды.

Прохоров мәдениетіне тән обалар: Шалқар-3 қорымындағы №6, 13 обалар, Барбастау-5 қорымындағы №23 оба; Факел қорымындағы №1 обаның 2-қабірі.

Шалқар-3 қорымындағы №6 обаның диаметрі 23 м, биіктігі 1,1 м, ондағы ілкідегі жер бетінен бірі тікбұрышты, келесісі сопақша қабір дағы табылған. Біріншісінің (орталық) ұзындығы 2 м, ені 1,4 м; екіншісінің (батыс) ұзындығы 1,8 м, ені 1,5 м, солтүстіктен оңтүстікке қарай бағытталған. Шұңқырды толық тазалағаннан кейін біріншісі ұзындығы 3,8 м бұрыс сопақ түріндегі тұрпатқа енді. Екінші шұңқыр сопақ тұрпатын сақтап қалды, тек ұзындығы өзгеріп 3,5 м-ге жетті, ені 3 м болды. Бірінші шұңқыр тереңдігі 2,3 м, ал екінші шұңқыр тереңдігі 2,1 м. Алғашқы шұңқырдағы мүрде шалқасынан созыла жатқызылған, қолдары денесіне жабыстырылған, басы оңтүстікке бағытталған, ал қаңқасының өзі қамыс төсенішке қойылған. Қабір құрал-саймандарынан оң қолының саусақтары жанына қойылған ұзындығы 40 см темір қанжар шыққан. Сабында орақ секілді ұштығы мен көбелек түріндегі айқыштамасы (балдағы) бар. Ақинақ ағаш қынға салынған. Оң қолының саусақтары қасынан куб тұрпатты ирек ою-өрнегі бар үш тас моншақ пен дөңгелек қалыптамада жасалған қола әшекей алынған. Сол қолының саусақтарының қасынан ұңғылы, үш қалақты қола жебе ұштарының жиынтығы мен темір пышақ жатқан. Қаңқаның кеуде тұсындағы сүйектерден темір айылбас, ал аяқ жағынан қой сүйектері мен қайрақ тастармен бірге екі пышақ алынған.

№2 шұңқырдан басы оңтүстікке бағытталған, ұзынынан (шалқасынан) созыла жатқызылған екі әйелдің мүрдесі табылған. Батыс жақтағы қаңқаның оң және сол қолдарынан ирек өрнекті шаршы және дөңгелек тұрпаттағы тас моншақтардан дайындалған білезіктер алынған. Қаңқаның сол жағында үш қырлы және үш қалақты қола жебе ұштары салынған (бұрын) тері қорамсақ жатқан. Шұңқыр қабырғасы маңынан ішінде тері кесектері бар спираль түріндегі қола әшекей табылған. Оң жақ жамбасының тұсынан сынған қола айна, ал сол жақ жамбасынан сәндік қыш ыдыс алынған. Мойын сүйектері үстінен лазурит, сердолик, тас және пастадан жасалған моншақтар, құлақ қабыршағының орнынан қос спираль түріндегі алтынмен қапталған екі қола сырға аршып алынған. Бас сүйегінің артқы жағында мойыны биік, денесі шар тәрізді керамикалық ыдыс тұрған. Шығыс қаңқаның сол қолынан тастан дайындалған білезік пен үш қалақты және үш қырлы ұңғылы жебе ұштары алынған. Мойын сүйектерінде моншақтардан жасалған алқа, бас сүйегінің қасынан негізі қола сымнан істелінген екі алтын сырға табылған. Бас сүйек қасында керамикалық ыдыс тұрған.

Шұңқырдың оңтүстік қабырғасынан тоқылған боқша қалдықтары аршылған, оның ішінде сапты қола айнаның бөлігі, сәнденуге арналған сүйек таяқша, бор кесегі, жоса жатты.

Сайып келгенде, прохоров мәдениеті ерте темір дәуіріндегі ірі археологиялық мәдениеттердің бірі болып табылады. Археологиялық материалдар арқылы бірқатар топтардың Орта Азияға, т.б. өңірлерге қарай жылжуын байқауға болады. Сонымен қатар Орал өңірінде бұрын белгісіз болған ғұрыптар мен заттай мәдениет те байқалады. Мәселен, тас жәшікті пайдалану да орын алады (Жаман-Қарғалы-1, Мешітсай). Бұлардың генезисі шығыста екендігі анық. Қазақстанның батыс өңірінде б.з.б. ІІІ-ғасырға қарай тұрғындар саны біршама азайып қалады, дегенмен олардың қалдықтары Орал, Елек, т.б. өзендердің бойындағы ескерткіштерден толымды түрде көрінеді. Б.з.б. ІІІ-І ғасырларға жататын ескерткіштердің алдыңғы кездерге қарағанда өте мол болуы осы пікірді қуаттайды әрі осы кезеңде прохоров мәдениетінің мейлінше гүлденген кезі болғандығын дәлелдейді.

Батыс өңірлердегі үздіксіз мәдени даму сан ғасырлар бойы өз жалғастығын тауып отырды. Мұның ерте темір дәуіріндегі және одан кейінгі замандардағы барлық археологиялық мәдениеттерге қатысы бар. Прохоров мәдениетінің соңына қарай оның тұрғындарының этникалық келбеті күрделене түскенімен, жерлеу құрылысы, ғұрпы мен заттық мәдениетінің ықпалы келесі археологиялық мәдениеттерде ішінара болса да сақталынды.

Суслов мәдениеті (б.з.б. І ғасыр – б.з. І ғасыры). Аталмыш мәдениет Шығыс Еуропа аумағындағы далаларды алып жатты. Мәдениеттің негізгі ескерткіштері молалар болды. Ортаңғы сармат уақытындағы молалар б.з.б. І ғасыр мен б.з. І-ғасыры аралығын қамтиды. Бұл ең мардымсыз зерттелген кезең болып табылады.

Суслов мәдениетінің шығу тегі ғылымда аз қарастырылмағанымен, әлі толыққанды шешімін таба қойған жоқ. Бірқатар авторлар (Б.Н.Граков, т.б.) оны автохтондық мәдениет деген пікір айтады. Кейбір зерттеушілер (М.Г.Мошкова) оның өзегі сыртқы Дон бойында қалыптасты десе, басқалары (А.С.Скрипкин, И.В.Сергацков) бұл мәдениеттің қайнар-бастаулары Орта Азия мен онымен іргелес аймақтар болған (аландар ықпалы) деп есептейді. Қалай болғанда да, суслов мәдениеті алдыңғы (прохоров) және кейінгі (шипов) мәдениеттер сияқты көп құрауышты болғандығы анық.

Осы уақытқа жататын обалардың материалдары аталған тайпалардың мәдениеті одан ары дамығандығын дәлелдейді. Әдетте көшпенділер өз туыстарын диаметрі 8-20 м, биіктігі 0,2-1,0 м обаларға жерледі. Обалардан кейде от қалдықтары да байқалады. Ұзын тікбұрышты пішінді мола шұңқырлары кеңінен таралды. Мола шұңқыры мен мүрделердің бұл кездегі оңтүстік бағыты сақталынды, ол аздап оңтүстік-шығысқа және оңтүстік-батысқа ауытқыды да.

Қабір құрылыстарының негізгі түрі тар, тікбұрышты, бұрыштары сопақ күйінде дөңгеленген мола шұңқырлары болды, олар кейде батыс қабырғасынан үңгіп те қазылды. Шұңқыр беті бөренемен, сырықпен жабылды, үстіне бұтақтар төселді.

Тар да, үңгіп қазылған молалардың бағыты оңтүстік, оңтүстік-батыс және оңтүстік-шығыс болды. Бұл кезеңдегі Орал маңындағы далалы аймақтарда тіршілік еткен ежелгі тайпалардың тарихи дамуында жаңа қарқын (серпін) пайда болады, мұны б.з.б. І ғасыр мен б.з. І ғасыры аралығында жаңадан пайда болған қабір құрылыстары да айғақтайды, ендігі жерде бұрынғы ерте кезеңдерде белгісіз болған диагональ қабірлер қазылды. Жасалынған шаршы түріндегі мола шұңқырлардың ауданы аса үлкен емес, ол 1,8х2 м шамасында болды; әрбір шеті әлем тараптарына бағытталды, ал олардағы мүрде міндетті түрде шаршыға диагональ күйінде қойылды. Мүрде ағаш қабығынан, қамыстан жасалынған төсеніш үстіне жайғастырылды. Кейде қабірдің түбіне тақтайшалардан немесе бір қатар бөренелерден табыт секілді қондырма жасалды (Барбастау-1 қорымы, №2 оба; Барбастау-3, №4-5 обалар). Шаршы шұңқырдың кейде ағаш жабындысы болды немесе ол белгісіз бір ағаш конструкциясынан тұрды. Қабір шұңқыры көп жағдайда әлем тараптарына, ал мүрденің басы оңтүстік-батысқа немесе оңтүстік-шығысқа бағытталды. Мүрдесі диагональ қойылған шұңқырлар да кездеседі. Шұңқыр бұрыштары әлем тарапына бағытталған кезде, мүрденің басы оңтүстікке қаратылды, кейде аяқ-қолдары бүгілді. Мүрденің жанына қойылған қабір құрал-саймандары көп әрі сан алуан: міндетті түрде қару-жарақ, түбі қалың әрі иық тұсы ирек сызықтармен өрнектелген шар пішінді ыдыстар кездесіп отыырады.

Бұл кезеңдегі жерлеу құрылысының жаңа түрі катакомба болды.

Балалардың қабірінен ыдыс, моншақ, әшекейлер, кейде асықтар алынады. Ер адамдардың жанына қару-жарақ қойылады: семсер, қанжар және жебе ұштары. Бұл кезеңде қойылатын негізгі қару түрі ұштығы дөңгелек және айқыштамасы тік семсерлер болған еді, олардың әдетте ұзындығы 50-60 см-ден асқан жоқ. Прохоров мәдениетінде кеңінен таралған ұзындығы 70 см-ден асатын семсерлер бұл өңірден табылған семсерлер мен қанжарлардың тек 5% -ын ғана құрайды. Семсерлер мен қанжарлардың сабы әдетте қызыл түспен боялған ағашпен қапталды. Темір жебе ұштары үш қалақты, бұлар б.з.б. І-ғасырға қарай ұңғылы қола жебелерді ығыстырып шығара бастайды. Біздің заманымыздың шебіндегі молалардан алынатын әдеттегі олжалар қоладан, темірден, тіпті кейде күмістен және алтыннан дайындалған айылбастар болған еді. Олар белдікті, жүгенді қаусырып тұрды, белбеуге тағылған қанжарды, пышақты, қайрақ тастарды және тағы басқа заттарды ұстап тұруға арналған бөліктерді қапсырып тұрды. Әдетте айылбастар дөңгелек және сегіз саны секілді болып дайындалды. Әйел адамдардың қабірінен алынған құрал-саймандар сан алуан. Әшекейлерден шыны және тас моншақтар, сырғалар, алқалар, металдан және ірі моншақтардан дайындалған білезіктер (сирек ұшырасады), сақиналар мен сәндік заттар – айна, сүйек қасық кездеседі. Әйел адамдардың қабірінен саздан жасалған түтіндеткіштер де ұшырасады. Үлкен түтіндеткіштерден иіс шығаратын заттар мол салынғандықтан оттың іздері анық байқалады. Бір молада үлкен және кішкентай түтіндеткіштердің кездесу тек суслов мәдениетіне тән деуге болады.

Ендігі кезекте б.з.б. І ғасыры мен б.з. І ғасыры аралығындағы уақытпен мерзімделінген нақты ескерткіштерге тоқталып кетелік.

Солтүстік-батыс бұрыштан дөңгелек (доңғалақ) қалдықтары – күпшек (ступица), кегей немесе сым шабақ (спица), шеңбер шыққан.

Бұл кезеңнің маңызды ерекшелігі Батыс Қазақстан тайпаларының Солтүстік Қара теңіз маңындағы тайпалармен байланысының күшеюі болып табылады. Мұны қола түйреуіш пен керамика, миниатюралы амфора, алебастр ыдыс, сәндік құралдардың сан алуан түрлері де айғақтайды.

Шипов мәдениеті (б.з. ІІ-VІ ғасырлары). Аталмыш археологиялық мәдениетті зерттеуге әр кездері Б.Н.Граков, К.Ф.Смирнов, А.Х.Пшеничнюк, М.Г.Мошкова, А.С.Скрипкин, С.Ю.Гуцалов, т.б. археологтар мол үлес қосты. Бұл мәдениет б.з. ІІ-ІV ғасырларында Еуразияны бірнеше рет дүр сілкіндірген «Халықтардың ұлы қоныс аударуы» кезеңімен тығыз байланысты. Қазақстан мен далалы Орал маңы осы кездері хунну (ғұн) мәдени ықпалына түседі. Бұл көшпенді тайпалар шығыстан батысқа қарай жылжыған кезде мәдениет пен этникалық тарихқа да жаңа леп әкелген болатын. Мұнда археологиялық материалдар көрсеткендей, жергілікті сармат және алан тайпаларының ықпалымен жаңа ғұрыптар қалыптасты. Осы кезеңмен көне тайпалар физикалық кейпінде моңғолоидтық элементтердің таралуы да байланысты болған еді.

Сыртқы ықпалдардың әсерінен осы кездері жерлеу ғұрпы да өзгереді. Егер жүзжылдықтарға созылған жерлеу ғұрыпында азап батысқа не шығысқа қарай ауытқыған оңтүстік бағыт үстем болса, біздің заманымыздың бас кезінде, ІІ-ІV ғасырларда солтүстік немесе солтүстік-батыс бағыт үстемдік құра бастайды.

Көшпелілердің мүрделері оба астына қойылды. Көп жағдайда обалар топырақтан тұрғызылды. Олардың орташа диаметрі 8-20 м, негізгі бөлігінің диаметрі 8-15 м болды. Биіктігі 0,15-1,0 м аралығында. Оңтүстік Орал маңындағы қорымдардан (Лебедевка, Магнитный, Атпа, Басшилі) батыстан шығысқа қарай бағытталған ұзын үйінділер, яғни екі ұшында оба тәрізді үйіндісі бар (гантель секілді) ескерткіштер де анықталған. Сонымен қатар жерлеу ескерткіштерінің жаңа түрі – оңтүстік жақтан кіретін есігі бар тікбұрышты және шаршы түріндегі топырақ сағаналар жасалынды. Бұл сағанлардың орталық бөлігінде немесе оңтүстік-батыс бұрышына кейінгі сармат стандарттары бойынша мүрделер жерленген.

Біршама таралғандарының қатарына тар үңіме шұңқыр, топырақ қабатынан қазылған тар шұңқыр және кең шұңқырлар да жатады деуге болады.

Молалардың басым бөлігінде бір адам жерленді, одан көбірек адам саны өте сирек ұшырасады. Молаға күкірт пен шақпақ тас жаңқаларын қою ғұрпы да кеңінен таралды. Мал сүйегін қою алдыңғы дәуірлерге қарағанда біршама азая түседі.

Мүрде жанына қыш ыдыстарын қою бұрынғыдай сақталынады. Кең таралған өрнек – кертпе түсіру мен мойын тұсын сызу. Ою-өрнек салудың жаңа түрі қалыптасады, ендігі жерде дөңгелек және аздап шығыңқы жапсырмалар симметриялы түрде орналасады. Оңтүстік Орал маңындағы қолдан жапсырылған ыдыстардың денесі жұмыртқа тәрізді, өзі биік, әдетте иық тұсы бірден айқын, мойыны қайырылып немесе тік болып келеді. Сонымен қатар керамика жиынтығына қазандық секілді көзелер жаңадан келіп қосылды. Құмыралар батыстық үлгіде жасалынды. Саптыаяқтар мен құмыралардың ұстағыштарына зооморфтық бейне түсірілді.

Қаңқалардағы деформацияланған сүйектер де бұл кезеңде жиі табылған болатын (Мамай қорымы, №2, 4, 5, 7, 8; Барбастау-3 қорымы, №3, 14 обалар, т.б.). Кейінгі сармат қабірлерінен алынған құрал-саймандар сарматтық ескерткіштерден алынған заттардан өзгешерек. Ерекшелік осы жоғарыда айтылған керамикадан да қатты байқалады. Айта кететін бір жайт, ендігі жерде ыдыстар қарая жалтыратылды, ал құмыра секілді ыдыстарда ернеуі мен шар тәрізді денесінің жоғарғы бөлігін жалғастырып тұрған Г-тәрізді тік ұстағыштар жасалды. Қазандық тәрізді ыдыстар пайда бола бастады.

Кейінгі сарматтардың қабірлерінен Қара теңіздің солтүстік өңірлерінен әкелінген ыдыстар да кездеседі. Бұлар қызыл балшықтан дайындалған шүмекті құмыралар мен миниатюралы амфоралар еді.

Шығыста өндірілген, жетіасар мәдениетіне тән ыдыстар да ұшырасады. Қара теңіздің солтүстік жағалауларынан әкелінген шаршы, ромб және сопақша пішіндегі қалқаншалы түйреуіштер кейінгі сарматтар қабірінен кездесетін әдетті жағдай еді. Алайда қыш құмыраларда хорезмдік дәстүр кеңінен байқалып қалады.

Ер адамдардың қабірінен әдетте қару-жарақ пен еңбек құралдары алынады. Қару-жарақтар алдыңғы уақыттардағыдан өзгеше. Айталық, семсерлердің ұзындығы 1 м-ге дейін жетті. Олардың барлығы екі жүзді. Найза өте сирек кездеседі. Жебе ұштары алынатын қабірлер саны да азая түскен. Ал жебе ұшы мол салынған қорамсақтардың кездесуі өте сирек, тіптен жоқтың қасы. Молалардан 3-15 дана жебе ұштары алынады. Сірә, ғұн типіндегі күрделі садақтың шығуынан болар, олардың барлығының көлемі ұлғая бастаған.

Ат әбзелдері алынатын қабірлердің де саны арта түседі. Біздің заманымыздың бірінші ғасырынан бастап, әсіресе ІІ-ІІІ ғасырларда атты әскерлердің қабірінен қамшылар көптеп шыға бастайды. Бізге жеткен бөліктері көбіне металл бөлшектері мен ағаш сабының бөліктері ғана. Лебедев қорымындағы кейінгі сармат уақытына жататын обалардан балта, ожау, т.б. тұрмыстық заттар алынған.

Әйел адамдардың қабірінен алынатын әшекейлер, еңбек құралдары мен сәндік заттар, бойтұмарлар да ерекше танытады. Әсіресе кішкентай қола айна-алқалар (диаметрі 4,5-5 см) көп, сонымен қатар түйреуіштер мен түрлі тастан дайындалған (сердолик, янтарь, тау хрусталі, халцедон, т.б.) моншақтар, сырғалар мен жүзіктер, түтіндеткіштер, металл қоңыраулар, т.б. заттар алынады. Полихромдық стильде жасалынған әшекейлер көптеп табылған.

Сипатталған қабір құрал-саймандары кейінгі сарматтар батыс пен шығыс арасындағы саудада белсенді түрде делдалдық жасағандағын толық айғақтайды. Келесі кезекте нақты қабірлерге тоқталып өтелік...

Мамай-1 қорымындағы №12 оба мола алаңқайының орта тұсында орналасқан, оның диаметрі 4 м, биіктігі 0,2 м.

Қабір шұңқырының ұзындығы 2,2 м, ені 1 м, тереңдігі 0,8 м; оңтүстік-батыстан солтүстік-шығысқа қарай бағытталған. 0,7 м тереңдіктен, батыс қабырғаның астынан үңгіп қазылған қуыс анықталған, оның ұзындығы 2,2 м, батыс қабырғасындағы тереңдігі 0,8 м, биіктігі 0,8 м. Қуыстан ер адамның қаңқасы табылған, ол шалқасынан жатқызылған, басы солтүстік-шығысқа қаратылған, қолдарының сүйектері денесінің қасында, аяқ сүйектері шұқырды бойлай орналасқан.

Шұңқырдың солтүстік шетінде құмыра-кіреңке пішінді қыш ыдыс тұрған, оның биконусты денесі аздап созылыңқы, ұзын мойыны біршама тік болып келген. Денесінің жоғарғы бөлігі мен мойынының ортаңғы бөлігіне зооморф бейнелі ілгек тәрізді ұстағыш жасалынған, ұстағыштағы шағын үшбұрыш түріндегі шығыңқы кертпешіктер қасқырдың немесе иттің құлағын еске түсіреді. Қаңқаның оң жағында ұзындығы 60 см, жүзінің ені 4 см-ге дейін жететін семсер жатқан. Екі жүзі қиылған жерінде линзаға ұқсас, оның жоғарғы шетінде ұзындығы 7 см, айқыштамасы (балдағы) жоқ сабының бөлігі сақталған.

Шипов мәдениеті бірнеше этномәдени негізде өрбіп, отандық археология тарихнамасында өз орнын қалдырды деуге болады. Кейінгі сармат мәдениеті хунну мәдениетімен немесе ғұн мәдениетімен тығыз байланыста дамыды.

ІІ-ІV ғасырларда Арал-Каспий өңірі ғұн бірлестігі қалыптасқан негізгі өлке болса керек.

Сөйтіп, І-мыңжылдық алғашқы жартысында Қазақстанның батыс өңірлері ғұн-сармат тайпаларының жарқын мәдениетін сақтаған ірі аудандардың бірі болып қалды. Заттай және рухани мәдениет дәстүрлі түрде жалғаса берді. Мұндағы бірқатар тайпалардың басым бөлігі батысқа қарай жылжығанымен, жер-жерлерде олардың топтары, бөліктері қалып отырды, уақыт өте келе бұлар басқа халықтармен кірігіп кетті.

Б.з.б. I мыңжылдықтың бас кезінде-ақ Қазақстанның далаларында, шөлейт және таулы аудандарда жартылай көшпелі және көшпелі мал шаруашылығы негізгі шаруашылық түріне айналады. Мұндай өзгерістер бірқатар себептерге байланысты еді, ал олардын ішіндегі ең бастысы бір-бірімен аса тығыз байланысты табиғи-географиялық және әлеуметтік-экономикалык факторлар болатын.

Б.з.б. II мыңжылдықтың аяғы мен I мыңжылдықтың басында, басқа далалық аудандардағы сияқты, Казақстанда да климат өзгеріп, ол барған сайын қуаң тарта берді. Табиғи су көздері кеміді, оның өзі үлкенді-кішілі өзендердің жайылмаларында егіншіліктің өрістеуін тежеді, ал кейбір аудандарда оны күрт қысқартты.

Көшпелі мал шаруашылығына көшу дала мен шөлді жерлердегі тайпалар өміріндегі экономикалық прогресс болды. Ұлан-байтақ кең даланы шаруашылық тұрғысынан игеруге б.з.б. I мыңжылдықтың басында ерекше кең өріс алған жылқы шаруашылығының тез есуі себепші болған еді. Дала тұрғындарының мініс атын пайдалануы, атты әскердің пайда болуы жекелеген аудандардың мәдени-шаруашылық жағынан томаға-тұйықтығын бұзды, сөйтіп көршілерімен, шалғай тайпалармен, халықтармен, мемлекеттермен экономикалық және мәдени байланыстар жасалуын камтамасыз етті.

Археология деректері сол уақытта мал шаруашылығының негізгі үш түрі: көшпелі, жартылай көшпелі және отырықшы түрлері болған деуге мүмкіндік береді.

Шаруашылықтың бірінші түрі Батыс және Орталық Қазакстанның құрғақшылық далаларында, шөлдері мен шөлейттерінде жыл бойы көшіп-конып жүруге негізделді.

Екінші, жартылай көшпелі шаруашылық түрінде қыстап шығатын тұрақты үйлер болды, мұнда мал өсірушілер жыл сайын қыстауға оралып отырды. Шаруашылық кәсібінің бұл түрі Жетісу және Шығыс Қазақстан аудандары сияқты дала, орман және биік тау араласып отыратын шөбі шүйгін өңірлерде кең таралды. Жетісудағы экономиканың негізгі базасының екіншісі егіншілік болды, ол отырықшы қоныстарда дамыды.

Мал шаруашылығының үшінші түрі - отырықшы мал шаруашылығы бәрінен де гөрі Оңтүстік Қазақстан аудандары мен Жетісуда, сондай-ақ Сырдария, Шу, Талас, Арыс өзендерінің бойында, Қаратау жотасы баурайларында, табиғи су қоймалары мен кең-байтақ шабындық алқаптары бар жерлерде кеңінен тарады. Табиғат жағдайлары және Соғды, Шаш пен Ферғананың егіншілік орталықтарына жақын орналасуы шаруашылықта суармалы және тәлімі егіншіліктің басым болуына, халықтың тұрақты отырықшылануына, әсіресе б.з.б. I мыңжылдықтың аяғында, мал өсіретін ірі қауымдардың жерге жаппай отырықшылануы кезеңінде ірі-ірі егіншілік коныстарының ерте пайда болуына себеп болды.

Көшпенділердегі мал шаруашылығының негізгі бағыты қой мен жылқы өсіру болды. Бұған көптеген обалардан табылған қой сүйектері дәлел бола алады. Қой етті мал ретінде ғана өсірілген жоқ, одан киіз басу, арқан есу үшін және жіп иіру үшін жүні де пайдаланылды. Обалардан табылған заттар дәлелдеп отырғанындай, сақтар киіздің неше түрін: киіз үйге ұстауға және жерге төсеуге арнап қарапайым қалың, қара киіздер және киім мен бас киім тігу үшін жұқа әрі жұмсақ талдырма киіздер баса білген. Обалы қабірлерден шыққан мал сүйектерін зерттеу осы заманғы қазақтың кұйрықты және ұяң жүнді тұқымдарына жакын қой өсірілгенін көрсетіп берді. Отарда қылшық жүнді қой басым болған, бірақ биязы жүнді қой да өсірілген.

Көшпелі-малшы және жауынгер сақтың тұрмысында жылқы үлкен рөл атқарды. Сақ заманындағы жылкының екі тұқымы болды. Тез семіретін және қысқы тебінге әбден төзімді, жатаған тебін жылқысы ең көп тараған тұқым болған еді. Жауға мінетін ең жақсы сәйгүліктерге ерекше күтім қажет болды, оларды көшпелілер айрықша жоғары бағалады, сірә, оған тек ру-тайпа ақсүйектерінің қолы ғана жетсе керек. Олар жауынгердің жеке меншігінде болды және иесі өлсе, бауыздалып, оның заттарымен бірге обаға көмілді.

Мүйізді ірі қара да өсірілген. Екі өркешті түйе көлік құралы ретінде пайдаланылды.

Шаруашылықтың жетекші түрлері - мал шаруашылығы мен егіншіліктен басқа бірқатар сақ тайпаларында қосалқы кәсіп ретінде аңшылык пен балық аулау кәсіптері де қоса жүрді. Жартастағы суреттер таулы-далалық тайпаларда аңды салт атпен қаумалап аулау, иттердің көмегімен қуып аулау болғандығын нақты көрсетеді. Таутеке, арқар, қабан, бұғы, бұлан, дуадақ ауланған.

Балық аулау Ертіс жағалауы мен Сырдария атырауында кеңінен таралды. Жетіасар және шірікрабат мәдениеттеріне жататын қоныстардан балық аулау сайсандары көптеп табылған.

Қолөнер. Еңбек кұралдарын, киімдер, қару-жарақтар, тұрғын үйлер, түрлі аспаптар жасауға керекті шикізаттардың көпшілігін ертедегі мал өсірушілер жергілікті жерде ендіріп, еңдеді. Өнерлі шеберлер өз қауымы мүшелерінің қажет заттарын жасап беріп, оған айырбасқа ауыл шаруашылық өнімдерін алды. Қауым ішіндегі айырбасқа қоса руаралық және тайпааралық айырбас та кеңінен тарады. Ұлы Жібек жолы бойында халықаралық сауда да дамыды. Кен-руда шикізаты, бірқатар шаруашылық бұйымдары, әшекейлер кейде шалғай жерлерден тасып әкелінді.

Қазақстан, Орта Азия және Сібір аумағының ертедегі халықтары өздерінің батыстағы көршілері - скиф-сармат тайпаларына қарағанда темір-мен неғұрлым кейінірек танысты деп топшыланатын еді. Мәселен, Геродот массагеттер тайпаларын суреттей келіп, «темір және күміс олардың күнделікті тұрмысында мүлде жоқ, өйткені бұл елде ол металдарды атымен кездестірмейсің. Мұның есесіне онда алтын мен мыс мол» деп тура айтады. Алайда, зерттеу жұмыстары б.з.б. I-мыңжылдықтың басында Қазақстан аумағының ертедегі тайпалары қызыл және қоңыр темір тасы, магнитті темір жылтыры сияқты тез балқитын кен түрлерімен таныс болғандығын көрсетті. Мұны б.з.б. VII-VI ғасырларда темірден соғылған бұйымдардың Орталық Қазақстан мен Жетісу обаларынан табылған едәуір жиынтығы (темір канжарлар, пышақтар, жүген әшекейлері), сондай-ақ Аралдың шығыс өңірінің ертедегі сақтар тұрақтарындағы тікелей кентастан алынған темір балқымасының (кесектер мен қоқыстар) көптеген іздері де осыны дәлелдейді.

Мыс пен қалайы өндіру неғұрлым басым болды. Саяқ пен Жезқазғандағы, Қалба мен Нарымдағы ірі-ірі түсті металлургия орталықтарынан алынған құрамында күшала және қалайы бар қоладан жасалған жоғары сапалы қола бұйымдары темір бұйымдарымен бәсекеге түсе алады.

Кен ісі техникасы мен кентасты алғашқы өндеу андронов дәуірімен салыстырғанда айтарлықтай өзгеріске ұшырай қоймады. Сақ, усунь, кангюй, сармат тайпалары әсіресе қола құю ісі мен басқа металдарды өңдеу техникасында елеулі табыстарға жетті.

Өндірістік және шаруашылық-тұрмыстық мақсаттарға арнап алуан түрлі бұйымдар жасалды. Құйма қалыптар ретінде қыш, металл, кейде тас пайдаланылды. Жебенің құйма ұштары мен қанжарлар жасау үшін олар екі немесе үш ұялы жармалардан тұратын карапайым кұйма калыптарды қолданды, сақ металлургтері металл бұйымдарын жасаудың «жойылатын үлгі» тәсілімен құю сияқты күрделі әдістерін де білген. Оның мәні балауыздан немесе тоң майдан үлгі жасап алып, оның сыртын балшықпен қаптау болатын. Балшық кепкеннен кейін қалып тұтас қыздырылып, еріп кеткен балауыздың немесе майдың орнына металл құйылады. Нақ осындай тәсілмен ірі бұйымдар: үлкен мыс қазандар, құрбан шалатын үлкен үстелдер, үлкен қоңыраулар құйылды. Құйма қалыптарда олардың салмақты жармаларын бөлетін тіректер ретінде құбырлар деп аталатын арнайы істелген кішкентай цилиндрлер қолданылды. Жануарлардың қуыс мүсіндерін жасау үшін мәнерлі біліктер мен құйма жалғамалар пайдаланылды. Құйып жасалған заттардың көбі кейін қырналып, тегістелді, қажет жерлері бұрғыланды. Қалайымен аптау техникасын меңгеру ертедегі құюшылардың елеулі жетістігі болды. Қалайымен апталған бұйымдар онша таттанбайды әрі көпке шыдайын еді.

Шаруашылықтың жаңа түрлері, мәдениеттің біршама биік деңгейге жетіп дамуы, тұрмыстың қиындауы келе-келе еңбек құралдарының, қару мен тұрмыс және табыну заттарының алуан түрлі болуын талап етті. Алайда қола дәуірінің шой шүйделі балталары, қырлы және ұшты қашаулары, орақтары сияқты қола бұйымдарының ең мінсіз түрлері сақталып қалды.

Ертедегі құймашылар ат-тұрманын, қару-жарақ пен тұрмыстық керек-жарақтар жасауға ерекше назар аударды. Ерте сақ заманы жүгендерінің конструкциясы ебедейсіз әрі күрделі болатын. Оның қола ауыздықтары екі ұшы кішкентай үзеңгі тәріздес етіліп жасалды. Үзеңгі тәріздес ауыздықтар жүген жақтауларына айшықтармен жалғастырылды; үш тесігі немесе ілгегі бар бұл айшықтар қоладан, сүйектен, мүйізден жасалды. Б.з.б. V ғасырдан бастап жүгендер барынша ыңғайлы етіліп жасалатын болды; ауыздықгардың ұштары шығыршықталып, екі тесікті айшықтар шықты, тұтас алғанда жүгеннің құрылысы біршама қарапайым бола түсті. Осы уақыттан бастап ауыздық темірден жасалатын болды. Ат әбзелдерінің басқа да көптеген керек-жарақтары: айылдың күйма тоғалары, каңылтыр қаптырмалар, тартпалардың айқасқан жерлеріне арналған алуан түрлі өткермелер де мәлім.

Сақтардың қару-жарағы жебелі шағын садақтардан, парсылар ақинақ деп атаған, шабуға да, түйреуге де ыңғайлы қанжарлардан, ұзын семсерлерден, сүңгілерден, найзалардан және бітімі әр түрлі (бір жағы істік не жалпак жүзді, екінші жағы балға секілді ұзын сапты қарулар) жауынгерлік балталардан тұрды. Жауынгердің сауыт-сайманы қоладан істелген дулығадан, шағын қалқаннан және жебе салынған қорамсақ ілінген белдіктен тұрды.

Жебелердің ұшы әр түрлі: коладан жасалған неғұрлым ертедегі ұңғылы және қысқа сапты түрлері болды. Ұңғылы түрлері сүйір жапырак тәрізді, ромб тәрізді немесе бір жағы сүйір ромб тәрізді болды. Жебелердің сапты ұштарының қанды басы үш қырлы етіліп жасалды. Б.з.б. V ғасырдан бастап Қазақстан аумағында, сірә, скифтерден ауысқан болса керек, қанды басы үш қырлы, ұңғылы жебелер тараған. Жебелердің ұштары көптеп жасауға неғұрлым ыңғайлы болу үшін біркелкі түрде келеді де, бұрынғы үлгілер біртіндеп қала бастайды. Темірден жасалған жебелер шыға бастайды, бұлардың бастапқылары үш қырлы сапты қола ұштардың бітіміне ұқсас болды. Б.з.б. IІI—III ғасырларда темір жебе ұштары барлық жерде тарала бастайды.

Б.з.б. VII-VI ғасырларда соғыс канжарлары қоладан құйылды. Алғашқы ақинақтардың ерекше белгісі саңырауқұлақ тәрізді қалпақша немесе шомбал кесек бәйегі, көлденең келген сопақша калағымен немесе кол тірейтін қырымен қоса құйылған сабы болды. Неғұрлым кейінгі кезендегі қанжарлардың тұтқыры б.з.б. VI ғасырдың аяғынан бастап ұштары төмен немесе жоғары қараған айшық түрінде болды. Тұтқырлар көбінесе ғажайып жыртқыш құс — самұрықтың бас бейнесімен безендірілді немесе сақиналанып тұйықталды. Мұндай канжарлардың бәйектері бітімі жағынан көбелектің қанатына ұқсас болды немесе қарапайым қалақша тәріздес жасалды. Патша қабірлерінен (Есік) табылған семсерлер мен қанжарлар алтынмен апталған. Б.з.б. VI ғасырдың аяғында-ақ темірден не қола аралас темірден жасалған қанжарлар кездеседі. Солтүстік Қазақстандағы Айдабол қорымынан табылған ақинак осындай қоспа металдан жасалған қанжарлардың мысалы бола алады. Б.з.б. IV-III ғасырлардан бастап соғыс қанжарлары тек темірден ғана жасалатын болды.

Қорамсақтар мен ақинақтар әдетте жауынгерлердің белдіктерімен бірге табылады. Сақгардың белдіктері салмақтылығымен ерекшеленген, әдетте кұрастырмалы болып, іші куыс ірі қола қаптырмалардан тұрған. Мұндай қаптырмалардың сыртқы беті ою-өрнекпен әшекейленді, кейбіреуі мүсіндер тәріздендіріліп жасалды.

Тұрмыстық керек-жарақтан ең көп табылатын олжасы - пышақтар. Олардың бәрінің де жетесі шағын тікше, сабының ұшы дөңгелетіліп жасалған немесе тура сабының өзіне дейін тесілген болады. Б.з.б. VI ғасырдың аяғында-ақ қола пышақтардың орнына түгелдей дерлік темір пышақтар жасалатын болды. Темір пышақтар ең қарапайым әдіспен - б. з. б. VII-V ғасырлардан-ақ қолданыла бастаған темірді суықтай соғу әдісімен жасалады. Жоны бар темір пышақтар усуньдер мен кангюйлер қабірлерінен жиі кездесетін олжалардың бірі болып табылады.

Б.з.б. VII-VI ғасырлардан бастап салмақты, жиегі шығыңқы, дөңгелек табақша қола айналар кеңінен тарады. Олар айнаның сыртына орнатылған ілмегімен әйелдердің белдіктеріне ілінді. Б.з.б. V-IV ғасырларда олардың орнына дөңгелегі жайпақ және жиегінде қарапайым тұткасы бар айналар шықты. Елеулі бір нәрсе, сақ айналарының өзінің алдындағы андронов айналарынан айырмашылығы — олардың бетіне балқытылған қалайы жалатылған, мұның өзі оларды жылтыратып тұрған.

Сақ заманында металл өңдеумен бірге қолөнердің тұрмыстық ыдыс-аяқ жасау, тас қашау, сүйек ою, тері илеу, жіп иіру және тоқымашылық сияқты басқа түрлері де болды.

Тайпалардың көшпелі салты ыдыстың жаңа түрлерін туғызып, жаңа материалдарды — металл, тері және ағашты қажет етті. Көшпелі тұрмыс басым болған Орталық Қазақстанда керамикалык ыдыс тым аз жасалды, тері, ағаш және металл ыдыстар пайдаланылды. Жетісу, Ертіс бойы және Батыс Қазақстанның орманды-далалық аудандары сияқты басқа аудандарда керамикалық ыдыстар бұрынғысынша жасала берді. Жетісуда көшіп-қонғанда алып жүруге қолайлы тұрқы аласа, жатаған ыдыстар кеңінен таралды. Олардың арасында жайпақ дөңгелек тостағандар, шомбал саптыаяқтар, текше тәріздес ыдыстар мейлінше жиі ұшырасады. Түбі дөңгелек ыдысты Батыс және Солтүстік Қазақстанның мал өсірушілері де пайдаланған, ол бірінен бірі үлкейе беретін жеке-жеке таспа сияқты саздан жасалған. Жетісудағы усунь обалы қабірлерінен табылған керамика тұрпаты мен түрлері бойынша сан алуан. Қазба барысында қоныстардан астыққа арналған үлкен ыдыстар мен қазандар көптеп кездескен.

Шығыс Қазакстанның таулы аудандарының тұрғындары түрі басқаша қыш ыдысты артық санаған. Мұнда майқұйғыш тәрізді және тік мойынды кұмыралар мен аласа көзелер жиі кездеседі. Б.з.б. V-IV ғасырларда мұндай кұмыралардың сыртына көбінесе қоңыр түсті минерал бояумен әшекей салынған. Арал маңындағы сақтар мен кангюйлердің қабірлерінен сан алуан керамика кездескен: бұлар – хумдар, ас үйлік көзелер, су таситын және асханалық құмыралар, саптыаяқтар, табақтар. Керамиканы отқа қақтайтын ошақ қалдықтары табылған.

Тасқа қашап өрнек салу, бір және екі жағынан бұрғылап тесу және абразив материалмен тегістеп жылтырату техникасы кемелденді. Қанжармен және пышақпен бірге белдікке тағылып жүретін қайрақ тас малшы мен жауынгердің жанынан тастамайтын заттары болған. Белдікке таққанда ыңғайлы болу үшін оның жоғарғы жағы арнайы тесілетін болды. Қайрақ тасқа арналған негізгі материал құмтас болған еді. Бұл тас неғұрлым күрделі бұйымдар тастан кұрбан шалатын үстел жасау кезінде қолданылды. Мұндай заттарды жасарда өз ісіне жетік шебер өзекті әрі өрнекті құмтастың неғұрлым әдемі түрлерін іріктеп алған, ғұрыптық үстелдердің аяқтары түз тағыларының, әсіресе қасқырдың басымен жиі сәнделді.

Ертедегі сүйек оюшылар материал ретінде оларға шаруашылык кәсіп пен аңшылықтың өзі беретін шикізатты пайдаланды. Ең алдымен жылқының, қойдың, маралдың жілік сүйектері, жылқының тақта сүйектері, марал мен таутекенің мүйіздері өңделді. Барлық сүйектер өңделердің алдында ұзақ қайнатылған. Өткір металл кұралдардың жиынтығы пайдаланылып, сүйектен және мүйізден жебе ұштары, айшықтар, белдікке салынатын алуан түрлі қаптырмалар, түйреуіштер, тізбелер, жайпақ бедерлі тоғалар мен ілгектер, шаш түйрегіштер жасалды.

Іле өзеніндегі Бесшатыр қорымының Тянь-Шань шыршасымен жабылып, шірімей сақталған қабірлері, Берел мен Шілікті қорымдарындағы обалар ағаш өндеу мен ағаш құрылыстарды салудың кейбір ерекшеліктерін білуге мүмкіндік береді. Бесшатыр мазарларын салу үшін құрылыс ағашы Іленің қарсы беттегі жағасынан 200-250 шақырым жердегі Іле Алатауының сілемдерінде дайындалды. Ағаш кесілген жерде бұталып, тегістеліп, бөренелерге кертелер салынған. Дайындалған бөренелер арнаулы ағаш сүйретпелермен өзеннің жағасына тасылған, содан кейін байланып, қарсы бетке өткізіліп, кұрылыс орнына жеткізілген. Ауыр бөренелерді үш метрден астам биіктікке көтеру кезінде иіндер мен шығырлар жүйесі пайдаланылған. Беренелерде сақталған өндеу іздері балташылық құрал-саймандарының ішінде ауыр қола балталар — шапашоттар, алуан түрлі шоттар, қашаулар, үскілер, пышактар болғанын аңғартады. Ағаш ұсталығы да дамыды. Ағаштан сүт құятын ыдыстар, ағаш тостағандар, табақша, келілер және үй ішінің басқа да керек-жарақтары жасалды, қабықтан зооморфтық және өсімдік бейнелес күрделі өрнектер қиылды, олармен ер-тоқымдар, ағаш табыттар, жебе салынған қорамсақтар, әр түрлі қын-қынаптар әшекейленді.

Алтай тайпалары ағашты көркемдеп оюды меңгерді. Көптеген аң стилінде жасалған әшекейлердің негізін ағаш құрады, содан соң ол алтын қаңылтыршамен қапталды.

Берелден бүтін самырсын бөренесінен ойылып жасалған табыт-астау табылып, ағаш өңдеудегі қима дайындау техникасы анықталған.

Шикі кірпіштен тұрғынжай құрылысын салу, дуалдар тұрғызу, ағашты пайдалана отырып күмбезді және қабықты жабын жасау Арал маңындағы сақтарда, Кангюй тұрғындарында дамыды. Шикі кірпіштерден жартылай жер асты, жер асты сағаналарын тұрғызумен отырар-қаратау мен жетіасар мәдениеттерінің өкілдері кеңінен айналысты. Кірпіш дуал, мұнара және қаланың басқа да фортификациялық құрылыстарын тұрғызу үшін пайдаланылды.

Қоғамдық кұрылыс кұрылымын схемалык тұрғыдан былайша елестетуге болады: шағын туыс отбасылар тобы (патронимия) – көшпелі қауым — тайпа – тайпалар одағы – мемлекет.

Бұл тұрғыдан алғанда, Бесшатыр корымы мәдени және ежелгі сәулет өнерінің ескерткіші ретінде ғана емес, сонымен қатар мүлік теңсіздігінің ескерткіші ретінде де ғылыми назар тудыртады. Жетісу атырабында «патша обалары» деп аталатындардың көп болуы бұл жерде б.з.б. VII-IV ғасырларда мал өсіруші сақтар арасында мүлік теңсіздігінің айқын анықталғанын көрсетеді.

Мұндай ескерткіштер қоғамның әрбір мүшесінің моласының үстіне тұрғызыла бермейді, олар адамдардың шағын тобының (элитаның) еншісіне айналған. Мындаған шағын үйінділермен салыстырғанда үлкен обалар санының аз болуы қоғамның бөлінгенін даусыз түрде дәлелдейді.

Б.з.б. V-IV ғасырлардың өзінде-ақ жетісулық сақтар қоғамдық дамудың неғұрлым жоғары сатысында тұрды. Оларда мемлекет болған еді.

Б.з.б. ІХ-V ғасырларда Қазақстанда Бесшатыр, Есік, Жетітөбе, Шілікті мен Ұйғарақ сияқты тас пен топырақтан үйілген алып обалардың, ал егінші-малшы сақтар аймағында сәулеттік шешімі бойынша күрделі шикі кірпіштен салынған Түгіскен кесенесі мен Шірік-Рабат некропольдерінің (Арал маңы) пайда болуы бекерден-бекер емес еді. Қазба жүмыстары олардың сақ қоғамының жоғары дәрежелі адамдарының сағаналары екенін дәлелдеп берді. Обалы үйінділердің ауқымдары адамның белгілі бір әлеуметтік дәрежеге жатуына сай белгіленген. Сақ обаларын осылайша түсіндіріп бағалаудың дұрыстығына олардың біреулерін (патшалық) қазған кезде лақыттардан көп материалдық қазыналардын табылуы, Есік обасында болғанындай, киім-кешек пен қарудың байлығы, басқаларында (қатардағыларында) мұндай заттардың болмауы да дәлелдей түседі.

Есіктегі жерлеуге жұмсалған түрлі бұйымдар – қоғамның жоғары дәрежелі тұлғасының байлығы мен билігінің өлшемі. Лауазымды адамдарды сақтардың өздері қалай атағаны белгісіз, бірақ Бесшатыр мен Есік обаларында жерленгендерді патшалар деп атауға болады.

Иерархиялық сатының биік тұғырында – патша мен ханша, шонжарлар мен «ақсүйек» адамдар, салт атты жауынгерлер, төменгі сатысында тәуелді адамдар, құлдар, қызметшілер, жаяу жауынгерлер орналасқан.

Сақтарда мүлікке қарай қоғамның топтарға бөлінуі еуропалық скифтерге ұқсас болды. Соңғыларында, антикалық жазба деректеріне қарағанда, арнайы патша некрополь-бейіттерінде үлкен обалар болған. Мұндай жағдай Батыс Қазақстандағы Қырық-Оба, Тұңғыш секілді обалары бар савромат және сармат қоғамына да тән болды.

Өлген патшаларға алтын киім киіндіріліп, мүрдесі кең лакытқа қойылған, ал олардың үстіне зәулім архитектуралык ескерткіш – алып оба тұрғызылған. Қоғамның басқа мүшелерін жерлеу ғұрпы иерархиялық басқыш сатыларының төмендеуіне қарай оңайлатылып отырған.

Ғұрыптық іс-әрекеттердегі патшаның жеке басының дәріптелуінде саяси астар жатты, ол жерлеу ғұрпының рәсімдерін сақ патшалары әулетінің бұлжымастығын идеологиялык жағынан негіздеу максатымен бұқараға діни ықпал жасау ретінде пайдаланған. Жарқыраған киім патшаның тұлғасын асқақтатып, оны күн бейнелі кұдай дәрежесіне көтерген. Бас киіміндегі зооморфтық бейнелердің діни-идеологиялық мазмұны осы қорытындыны растайды. Есік жауынгері бас киімінің маңдай жағындағы канатты және мүйізді пырақ бейнесіне күрделі символика негіз етіліп, сақтардың діни дүниетанымының қағидалары бейнеленген.

Есік олжаларының қарастырылып отырған проблема үшін маңызы жазу ескерткішінің — жазбасы бар күміс тостағанның табылуына байланысты арта түседі. Кез келген қоғамда жазудың болу фактісі әлеуметтік-экономикалык ұйым дамуының жоғарғы деңгейін білдіреді. Мемлекеттік құрылым үлгісіндегі қоғамдық құрылыс түрі осындай орган болуы мүмкін. Мемлекет пен жазудың пайда болу үрдістері өзара байланысты болған еді. Усунь, кангюй, хуннулар ендігі жерде жеткілікті дәрежеде дамыған мемлекеттілік қалыптастырды. Оларда әлеуметтік дифференциация, патша билігі, бюрократиялық аппарат, дипломатиялық практика белгілері толығымен кездеседі.

Ғылымда көшпенділердің тұрмыс салты мен тұрғын жайы туралы деректер көп емес. Кейінгі қола дәуірінде көшіп-қону тұрмыс салтына лайықты, тігіліп-жығылатын киіз үй келіп шықты. Аңызға айналған аргиппейлерді сипаттай келіп, Геродот былай деп жазды: «Олардың әрқайсысы ағаштың астында өмір сүреді. Қыста ағаш кез келген сәтте тығыз ақ киізбен жабылады, ал жазда жабусыз қалдырылады». Көшпелі тұрғын жайдың бұдан кейінгі эволюциясы барысында киіз үйдің құрылымы кемелдене түсті, бірақ оны жасаудың принципі қола дәуірінде-ақ белгілі болған еді.

Геродот пен Гиппократтың хабарлайтынындай, мал өсіретін тайпалардың көш-қоңды тұрғын үйлерімен бірге, көшпелілер мен жартылай көшпелілерде барынша кеңінен тараған төрт және алты доңғалақты арбаларға орнатылған киіз үйлер де болды. Қазақстан аумағының оңтүстік, шығыс және солтүстік аудандарында тұрақты тұрғын үйлер: оңтүстікте - шикі кірпіштен, солтүстікте және шығыста – бөренелерден салынған үйлер болғаны мәлім. Сырдария мен Арал маңындағы, Жетісудағы сақтарда фортификациясы, баспаналары дамыған қоныстар мен қалалар пайда бола бастайды. Усуньдер мен кангюйлер дәуірінде қала мәдениеті толығымен қалыптасады.

Сақтардың киім, бас киім және аяқ киім үлгісі туралы мәліметтер бар. Мәселен, Геродот сақтар топтарының бірі жайында олардың тығыз киізден тігілген шошақ бөрік, кафтан киетінін, түземдік садақ асынғандығын, қысқа семсерлер мен айбалта ұстағандығын хабарлайды. Персепольдегі Ксеркс сарайының бедеріндегі және Пасаргадтағы Дарий мазарындағы бейнелер сақтардың киімі туралы айқын түсінік береді. Оларда бейнеленген сақтар биік шошақ бөрік, денемен дене, тізесіне дейін жететін бешпент киген, белбеу буынған, тар шалбар және өкшесіз аяқ киім киген; белбеудің оң жағына канжар, ал сол жағына садақ ілінген.

Археологиялык олжалар осы түсініктерді қуаттап, толықтыра түседі. Б.з.б. VI-V ғасырлардағы Орта Азия тұрғындарының Әмудария көмбесінен табылған алтын және пластина табақшаларында бейнеленген киім-кешек пен аяқ киім иран бедерлеріне жақын, бірақ бас киімінің шошақ төбесі мұнда төмен қайырылған. Тараздан табылған сақтың қола мүсінінде тік жағалы қысқа бешпент, қырлы дулыға киген адам бейнеленген; Жетісудан табылған алтын тоғалардан жалбағайлы шекпен киген салт атты бедерленген.

Есік обасынан табылған олжа ақсүйек сақтың сән-салтанат киімін, бас киімін, аяқ киімін, үстіне тағатын сәндік заттарының қалай орналасатынын қалпына келтірудің ілуде бір кездесетін мүмкіндігін береді.

Тоң болып қатып жататындықтан Таулы Алтайдағы сақ обаларында неше түрлі киімдер: тігіс-тігісіне қызыл жүн бау жүргізіліп әшекейленген ак мата көйлектер, ақ талдырма киізден және бұлғын терісінен тігілген бешпент, жалбағайлы киіз күртешелер, ерлер мен әйелдердің киіз ұйықтары, әйелдердің тар жеңі кестеленген бешпенттері мен қысқа қонышының ойығы бар шегірен етігі, бұлғын терісінен тігілген балалар мен әйелдердің кеудешелері және т. б. сақталған.

Жетіасардағы қазба жұмыстары сақталған мата қалдықтары, белдік, әшекейлер мен тоғалар негізінде кангюй ер адамы мен әйел адамының киімдерін қалпына келтіруге мол мүмкіндік берді.

Сақ пен усунь тайпаларының жерлеу ғұрпы алдындағы уақыттың ғұрыптарынан едәуір ерекше болды. Егер қола дәуірі үшін тас қоршаулар мен тас жәшіктерге жерлеу тән болса, сақтар мекендеген аудандардың бәрінде обалы қорымдар болып, адамдар көбіне сопақша етіліп қазылған қабірлерге жерленді. Лақыттап және ақымдап жерлеудің жаңа түрлері шықты.

Жерлеу ғұрыптарының салттарында да бірсыпыра айырмашылықтар орын алып, олар шағын және уақытша сипатта болған. Мәселен, Оңтүстік Орал сырты мен Батыс Қазакстанның савроматтары өлген тайпаластарын бетін ағашпен жапқан тар немесе кең тік бұрышты шұнкырларға көмген. Осы аумақтағы кейбір тайпаларда шаршы және шеңбер түріндегі кабірлерге жерлейтін болды, ұзын қабырғаларының жақтауынан шығарылған кертпешелері немесе ойықтары бар кабірлер ұшырасады.

Арал маңы сақтарында түбін айнала шамалап орлаған, жерден ойып нар жасаған және түбінің бұрыш-бұрышына не оны айналдыра орнатылған діңгектердің орны бар өзінше бір үлгідегі кабірлер кездеседі. Жетісуда және Алтайда ауқатты адамдар сол кездегі жердің бетіне салынған не жерді қазып орнатқан үлкен ағаш қималарға қойылатын болған. Бұл аудандарға карапайым адамдарды бір қабірге бірнешеуін жерлеу немесе аса терең қазылмаган қабірлерге бірінен кейін бірін жерлеу ғұрпы да тән. Орталық Қазақстанда жалпақ тақта тастармен жабылып, жерден қазылатын сопақша жерлеу тұрақты дағдыға айналды, нақ осында тас кешенді обалар түріндегі мола құрылыстардың ерекше үлгісі де болған. Тайпалардың жерлеу ғұрпындағы айырмашылықтар оларда біртұтас жүйелі діни ұғымдардың болмағандығын көрсетеді. Кангюйлерде оба астындағы катакомбаларда, бүйірлі молаларда, жер бетіндегі және жер астындағы сағаналарда, қолдан балшықпен платформа жасалған молаларда жерлеу кеңінен орын алды.

Қазақстанның мал өсіруші тайпаларының отқа, жылқыға, күнге және басқа аспан шырақтарына табынумен байланысты ғұрыптары да болған. Антик деректемелері мен көне ирандық деректемелер бірқатар сақ тайпаларының сыйынатын басты құдайы Күн болғанын анық көрсетеді, онымен аспан отының бейнесі тығыз байланысты болған. Орталық Қазақстан мен басқа аудандардың сақ қабірлерінде Күн-құдайға құрбандыққа жылқы шалу дағдысы талай рет анықталды, әр түрлі нұсқалары: аттың өлігі мен оның тұлыбын көму, аттың басы мен аяқтарының терісін көму, ат әбзелдерін немесе олардың жекелеген бөлшектерін көму нұсқалары да мәлім.

Бәрінен тазартатын киелі күш деп біліп, отқа табыну Күнге табынудан келіп шыққан. Ол Еуразияның мал өсіретін көптеген тайпаларында кеңінен таралған. Батыс Қазақстандағы ағаштан жасалған мола үстіндегі құрылыстарды өртеу ғұрыптары зұлым рухтарды жолатпайтын оттың тазарткыш күшіне сенумен байланысты. Арал маңы сақтары сияқты, Елек пен Жайық савроматтарының қабірлерінен де қызыл бояу – от пен Күннің символы жиі ұшырасады. Қола (Жетісу) және тас (Арал өңірі, Орталық Қазақстан, Оңтүстік Орал сырты) құрбандық мехраптарының көптеп табылуы күнге, отқа және үйдегі ошаққа сыйынумен байланысты.

Діни нанымдарында өлген адамға екі түрлі қарау айқын аңғарылады: бір жағынан, оны кұрметтеп, оған сыйынатын болса, екінші жағынан тайпаластарға өлген кісінің жаны қайтып келіп кіреді деп қорқатын болған. Соңғы жағдайда отқа табыну, сірә, өзінше бір сақтану қызметін атқарған болса керек. Нақ осы мақсатпен жерлеу ғұрпы атқарылған кезде обаларды айнала ондаған жерге от жағылатын болған, мәселен, Орталық Қазақстандағы Қараоба және Жетісудағы Бесшатыр қорымдарында осылай істелген.

Анимизм, тотемизм және магия сияқты алғашқы ең ежелгі діни ұғымдар да сақталды. Қабірлерден әдейі сындырылған бұйымдардың жиі кездесетінін ғалымдар анимизмен, заттардың жаны болады деген сенімнен деп түсіндіреді. Тайпалас адамдар өлген кісінің қаруын, айнасын және басқа да меншікті заттарын әдейі сындырғанда, өлген адамның жанымен бірге өліктер еліне жететін заттардың жанын азат етуге көмектестік деп сенген.

Тотемизмнің және магияның сарқыншақтары әр түрлі тұмарларда, тылсымдар мен бойтұмарларда сақталған. Рудың немесе тайпаның қайсыбір мифтік хайуан тегінен шығуы туралы ұғым жануарлардың металдан жасалған мүсіндерінде бейнеленген. Шайқастарда желеп-жебейді деп онымен қару, жауға мінетін атты сақтасын деп жүгенді безендірген. Сақтарға жақсы таныс жабайы андар бейнесіндегі киелі хайуандар туралы олардың шапшаңдығын, ептілігін және көбіне киелі күшін мадақтайтын аңыздар шығарылған.

Бейнелеу өнері. Сақ заманы тайпаларының мәдени шығармашылығының ең жарқын керіністері арасында қодданбалы өнер ерекше орын алады. Оның басты құрауышы б.з.б. VIIІ-VI ғасырларда қалыптасып, Сібірдің, Қазақстанның, Орта Азияның және Оңтүстік Еуропаның тайпалары арасында тараған аң стилі деп аталатын өнер болды.

Алғашында Скифияда, ал кейіннен Сібірде де бастапқы табылған орны бойынша бұл бейнелеу шығармашылығы шартты түрде скифтік-сібірлік аң стилі деп аталады. Оның негізгі тақырыбы андарды, хайуандарды және аңыздағы зооморфтық ғажайыптарды бейнелеу болды.Мазмұны жағынан мифо-логиялык, түрі жағынан реалистік аң стилі өнері сәндік сипатта колданылды. Бейнелеу әдістерінің көбі қазандар мен құрбандық ыдыстарын, семсер, қанжар, қорамсақ, айбалта, жүген, айна секілді заттарды, киімді, тулардың сабын әшекейлеу үшін пайдаланылды.

Ертедегі шеберлер көп жағдайда заттардың пайдалылығын бейнелеуді мазмұндылығымен жақсы үйлестіріп отырды, осының нәтижесінде олардың жасаған көптеген бұйымдары дүние жүзіндегі ең тандаулы үлгілерден қалысқан жоқ. Ертедегі суретшілердің шығармашылығы өздерінің айналасындағы жануарлар дүниесінің нақты бейнелеріне етене жақын болды. Сақ шеберлері арқар мен таутекенің, жолбарыс пен қабанның, марал мен түйенің, дала қыраны мен киіктің, қасқыр мен қоянның, жылқы мен бұланның өздеріне жақсы таныс бейнелерін сомдай білген. Андарды бейнелеуде әр түрлі материалдар қолданылды. Бізге дейін жеткен бұйымдардың көбі қола мен алтыннан жасалған, сүйектен, мүйізден, темірден, киізден жасалған андардың бейнелері де кездеседі. Ағаштан, теріден, киізден ойып жасалған аңдардың бедерлері де мәлім.

Аң стиліндегі өнерді шартты түрде үш кезеңге: көне заманғы кезеңге, өрлеу мен құлдырау кезеңдеріне бөлуге болады. Б.з.б. VIII—VII ғасырлар үшін аңдарды бір орында тұрған қалпында жеке немесе ішінара бейнелеу тән болып келеді. Таутекенің, арқардың мүсіндері, басын кетеріп жатқан қабанның немесе тұрған жыртқыштың, аяғын бүккен немесе тұяғының ұшымен тұрған бұғылардың бедерлеп салынған суреттері көп кездеседі. Қос шеңберлі тұғырда тұрған екі текенің құйма қола мүсіні назар аударарлық: текелер біршама схемалы түрде, бейне бір секіруге оңтайланған кейпінде, бастары тұқырта бейнеленген, ал бедерлі үлкен мүйіздері арқаларына тиіп тұр.

Жетісудан табылған екі қола мүсінде мүйіздері айнытпай түсірілген текелердің басы реалистік тұрғыда көрсетілген; мүсіндер ұзын конус тәріздес төлкелерге орнатылған. Алдыңғы қола құю өнерінің тағы бір үлгісі — Солтүстік Қазақстаннан табылған, басын жоғары кетерген және мүйіздері бірнеше рет бұралған арқардың іші қуыс мүсіні, ол соғыс қаруы – балға-шотқа (Бурабай) салынған. Шілікті обасынан (Шығыс Қазақстан) табылған заттардың арасында үлкен мүйіздерін арқасына кайыра жатқан бұғы кейпінде шебер жасалған алтын бұйымдар, қабандардың ойып жасалған шағын мүсіндері ерекше көзге түседі. Қола пышақтарды жыртқыштардың басын салып немесе тұтас мүсіндерін салып әдемілеу, ал жүген тоғаларына аттың басын немесе ат тұяғының таңбасын салып әшекейлеу сол кездегі көп тараған әдіс болған еді.

Алдыңғы кезеңнің өнеріне жануарлардың қимыл-қозғалысының болмауы тән, олар ең жақсы дегенде, мысалы, Шіліктіден табылған бүркіттің алтын мүсіндері сияқты, басы сәл бұрылып бейнеленеді. Бейне бір құрсақта жатқандай кейіпте орала бүктетіліп жатқан жануарлардың бейнесі кеңінен тараған сюжет болып табылады. Бұл кейіптес бейнелердің ең ертедегі үлгілері Еуразия далаларының шығыс аудандарынан табылған.

Б.з.б. VI-IV ғасырларда Еуразия далаларында аң стиліндегі өнер стилистикалық жағынан өзгерістерге ұшырады. Бір орында тұрған күйінде бейнеленген жануарлар бейнелерінің орнына құрылымы күрделі, серпінділікке толы сюжеттер шығады. Мүсіндік бейнелер азайып, қозғалыс үстіндегі андардың бедерлі бейнелері, аңдардың шайқасып жатқан, жыртқыштардың шабуыл жасап жатқан көріністері бар композициялар көбірек кездеседі. Атыла ұмтылған козғалыс мүсіндердің «бұратылуы» тәсілімен беріледі, бұл жағдайда аңның жарты денесі қарама-қарсы жағына бүктетіле салынады. Бейненің қозғалыста екендігін керсетудің басқа да техникалык әдістері: қисық сызықтар жүйесі, жануарлардың дене мүшелерін бұрамалар, шырмауықтар, орамалар, үш бұрыштар, жақшалар және т. б. түріндегі арнайы белгілермен беру әдістері қолданылады.

Есік обасынан табылған сақ қанжарының жұқа алтын қаптырмаларында жатқан күйінде бейнеленген андардын ширатылуы орындау шеберлігі жөнінен бірегей дүние. Ақинақ жүзінің екі жағына алтын каптырмалар көмкерілген; олардың бірінде жұқа бедермен он екі, екіншісінде – тоғыз бейне бар. Олардың арасында жыланның, түлкінін, қасқырдың, арқардың, киіктің, таутекенің, коянның шағын мүсіндері кездеседі, олардың барлығы ерте кезең өнеріне тән кейіпте аяқтарын бүгіп жатқан күйінде берілген.

Б.з.б. III-II ғасырларда аң стиліндегі өнер біртіндеп кұлдырай бастайды. Аң стилі ою-өрнекке айналады. Оның орнына түрлі-түсті тастармен көз салып безендіру техникасы және басқа да әшекейлеу тәсілдері қолданылатын полихромдық деп аталатын стиль келеді, қолданбалы өнер туындылары пайда болып, оларда жануарлар дүниесінің бейнелері схемаға айналып, полихромдық бай өрнекпен араласып кетеді. Бұл өнер дайын күйінде сырттан, бір жақтан әкелінген жок, ол сақ өнерінің қойнауынан шыққан. Ою-өрнектік полихромияның кейбір әдістері б.з.б. VII-VI ғасырларда-ақ жетіле бастады. Мәселен, түрлі-түсті тастан көз салу, бедерлеу (алтын түйіршіктерін дәнекерлеп бекіту), тоспа эмаль (жекелеген ұяларды арнайы құрамдағы заттармен толтырып құю) Шілікті, Жалаулы және басқа ескерткіштерден белгілі. Б.з.б. V-IV ғасырлардағы полихромдық өнер туындыларының Қазақстанның, Орта Азия мен Сібірдің бүкіл аумағынан ондаған үлгілері табылды. Бәлкім, нақ осы үш аймақта б.з.б. I-мыңжылдықтың аяғында сақтар өнеріндегі аң стилін ығыстырған полихромдық өнердің қуатты ошағының негізі калыптасқан да болуы мүмкін.

Аң стилінің шығуы жөнінде тарихи әдебиетте екі негізгі көзқарас бар. Бірінші болжамды жақтаушылар скиф-сақ тайпалары бұл өнерді Алдыңғы Азиядан қабылдаған деп санайды, Еуразияда оның пайда болу мерзімін б.з.б. VII ғасырдың 70-жылдарында скиф тайпаларының Кіші Азияға басып кіруімен байланыстырады. Мидиялықтармен этникалык жағынан туыстық пен мәдени жақындық скиф-сақтар арасында көне шығыс өнерінің кейбір үлгілерінің тез тарауына себепші болды, кейін бұл үлгілерді скифтер мен сақтар өздерінің талғамдары мен қажеттеріне бейімдеп алды. Одан әрі, шамамен, б.з.б. V ғасырдан бастап еуропалык және азиялық өнердің даму жолдары түбегейлі ажырайды, ғалымдардың пікірі бойынша, мұның өзі Қара теңіз жағалауындағы скифтерге көне Грекия ықпалының күшеюінен болған, ал сақтардың мәдениеті мен өнеріне Алдыңғы Азияның Ахеменид өнері тікелей ықпал жасады.

Екінші пікірді жақтаушылар аң стилі өнерінің қалыптасуына Алдынғы Азия мәдениетінің ықпалы болғанын теріске шығармайды. Бұл ықпал б.з.б. VI ғасырдың соңынан бастап, Ахеменид уақытында ерекше күшті болды делінеді. Нақ осы кезенде сақ өнерінде оған бұрын тән болмаған арыстанның, жарты денелі арыстан самұрықтың бейнелері, негізгі мүсіні қасиетті ағаш не құдайдың мүсіні болып табылатын геральдикалық композициялар, гүлдер немесе тұтас алғанда лотос түйнегі түріндегі өсімдік тектес ою-өрнектер пайда болады. Алайда, аң стиліндегі өнердің шығуын бұл зерттеушілер жергілікті ортамен байланыстырады да, оның тууын соңғы қола дәуіріне жатқызады.

Аң стилі өнерінің мазмұнын анықтаумен байланысты мәселелер әлі де болса айқын емес. Оның діни наным сипатында болуы ықтимал. Скиф-сақ өнерінің мазмұнына кіретін хайуандар бейнелері нақты этникалык және тайпалық топтардың тотемдік арғы тегін бейнелеген. Сонымен бірге аң стилі өнері мазмұны жағынан мифологиялық өнер болған еді. Бұл өнер аңдар таласының көптеген сюжеттерінде шиеленіскен тартысқа толы рулық және тайпааралық күресті, ерлік даңкы мен жаулап алушылықтың қатыгездігін бейнеледі.

Сақтардың қолданбалы өнерінің маңызды түрі ою-өрнек болды, ол аң стилі өнерімен қатар, онымен өзара байланыста дамыды.

Сақ заманындағы ою-өрнектің бірнеше түрін: геометриялық, өсімдік тектес, зооморфтық, символдық түрлерін бөліп көрсетуге болады. Сақтардың металдан, киізден жасалған бірқатар бұйымдарында және керамикасында сақталған геометриялық ою-өрнек өзінің бастамасын андронов тайпаларының өнерінен алады. Ол сақ бұйымдарында үш бұрыштар, шеңберлер, ромбылар, шаршылар, шыршалы, меандрлық және шеңбер бөліктері тектес ою-өрнек түрінде болып келеді.

Ежелгі усуньдердің зергерлік өнерін Алматы маңында орналасқан Қарғалыдан табылған алтын бұйымдар мейлінше жарқын түрде сипаттайды. Табылған олжалар арасында қос өркешті түйе мүсіндері бейнеленген екі сақина, тау ешкілерінің ондаған мүсіндері, адамды тістеп тұрған тышқан бейнеленген сырға, көптеген тоғалар кездеседі. Барлық бұйымдар алтыннан жасалған және оларға асыл тастар орнатылған.

Қарғалы тәтісі (диадемасы) ерекше қызығушылық туғызады. Ол жөнінде жоғарыда толымды сипаттама берілген.

Арал-Каспий өңіріндегі көшпенділер өнеріне монументтік тас мүсіндер тән болып келеді. Олардың жүзден астам мүсіндерінің басым бөлігі Үстірт пен Маңғыстаудағы ғибадатханалардан табылған. Бұл мүсіндер әктастан жасалған, онда жауынгер ер адамның фигурасы бедерленген: оң қолы төмен түсірілген, сол қолы білек тұсында қайырылған және қарнына жабыстырылған. Сонымен қатар мүсіндердің көлемдері 0,9 м-ден 3,8 м-ге дейінгі аралықты қамтиды.

Аталған ескерткіштердің ерекше құндылығы антропологиялық тип (моңғолоидтық араласқан еуропоидтық) пен киім-кешекті (бешпент, белдік, етік, т.б.) дәл беруінде. Сондай-ақ бедерленген адамның қару-жарағы (қанжар, қорамсақ, т.б.), таққан әшекейлері (сырға, т.б.) де аса шеберлікпен бедерленген. Мұндай заттар сарматтар мен сақтар мекендеген солтүстік аудандардағы қабірлерден молынан ұшырасқан.

Кангюй тайпаларының өнері де сақтардың, усуньдердің қолданбалы өнері сияқты өте тартымды. Олар тіптен сан алуан. Кангюйлерге тиесілі әрбір археологиялық мәдениеттердің (отырар-қаратау, қауыншы, жетіасар) өзіндік ерекшеліктері, қайталанбас туындылары бар. Солардың арасынан ұстағышына қой, елік, жыртқыш аңдар бейнелері түсірілген қыш ыдыстар да ерекше көзге түседі. Қой мүсіні, өгіз мүйізі түрінде жасалынған ғұрыптық ошақ тұғырлары да көз тартады. Үй ғибадатханаларынан алынған пұт – күмістен дайындалған ер адамның мүсіні де кеңінен белгілі. Айта кету керек, ежелгі өнер байырғы тайпалардың діни түсініктерімен тығыз байланысты және оны тек діни көзқарастар аясында ғана талдауға болады. Әрбір жасалған өнер туындысынан сол кездегі шебердің, қоғамның тыныс-тіршілікке, қоршаған орта мен тылсым-дүниеге деген таным-түсініктері нақты байқалады.