Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі с. Аманжолов атындығЫ
жүктеу/скачать 0.88 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Мұндағы негізгі мақсаттар
- Жаттыгулардың негізгі екі түрі бар
Шығармашылық тапсырмалар.Ырғақты би қимылдары, сабақтың тақырыбына байланысты сүреттер салу көбінесе 1-2 сыныптарда қолданылады. 2- сыныптан бастап берілген тақырыпқа суырып – салмалық ойнайды. 1 – сыныпта жұмбақтар шешсе, келесі сыныптарда ребустар шешеді, берілген тақырыпқа шығармалар жазады. «Ізденгіш тапсырмалар», «проблемалық ситуациялар» тудыратын сабақтар оқушыларға алған біліміне тиянақтылықпен қарауға үйретеді. Жергілікті жердің жағдайына және өмір сүріп жатқан жердің еркшеліктеріне байланысты, ұлттық дәстүрлеріне сәйкес мұғалім білім беру ережелерін ескере отырып, сабақтың мазмұнына түрлі өзгерістер енгізуіне болады. Осы бағдарламаның тиімділігін авторлар (Құлманова Ш. Б.,Оразалиева М.А, Сулейменова Б.Р.) сегіз жыл бойы эксперименттік байқаудан өткізген. 2.2 «Музыка бағдарламасы. 5-6 сыныптар Музыка пәні бойынша қазақ мектептеріне арналған бағдарлама (5-6 сыныптар). Авторлары: Ж.Ж.Еңсепов, Ж.К.Мейірова, А.А.Саильянц. Оқушыларды жеке тұлға ретінде қалыптастыру үшін, оларға көне дәуірден келе жатқан музыкалық, аспаптық шығармаларды, ән, терме, күй, жыр, айтыс, өлеңдерді үйретіп, халықтың қасиетті рухымен суару абзал. Аймақтық мектептердің жергілікті ерекшелігінде дамыған музыка үлгілерін тыңдап, орындап, үйрену, аспапты меңгеру арқылы оқушылар өнер рухынан нәр алады. Осының өзі олардың жаны жайсаң, жүрегі жылы, абзал азамат болып өсуіне септігін тигізеді. Музыка пәні бойынша 5 – 6 сыныптарға арналған бағдарламаның өзіндік ерекшілігі бар. Өйткені бұл бағдарламада ұлтты қ айшықтар мен ата-баба салттарындағы үрдістерді, бұрын көп қайталанбаған ең озық өнер үлгілерін қазіргі ұрпақ рухымен орайластырудың тәсілдерін түсіндірген. Бағдарлама оқушылардың ән айтып, күй тартып, би билеп, өнердің сан-саласына машықтануына бағдар беріп, жол сілтейді. Сөйтіп,оқушылар өнердің бабалар салған ұлы мектебінен өткен халықтық өнерді қазіргі заманның ең озық музыкалық үлгісімен сабақтастырады. Қорқыт, Әл-Фараби, Баласағұни, Қашқари, ибн Сина, Құтбұға, Сыпыра жырау, Асан қайғы, Бұқар жырау, Махамбет, Құрманғазы, Тәттімбет, Базар жырау, Абылай, Абай, Шәкерім, Ақан, Біржан, Мұхит, Нұртуған, Ахмет, т.б. бастау алған ұлттық музыка өнерінің қазіргі ұрпақтың озық өнерімен жалғасып жатқанын аңғаратын болады. Қазақ ауыз әдебиетіндегі сахналық үлгіні, музыка саласындағы түрлі жанрларды, табиғаттағы көріністерді, ұлттық аймақтық ерекшеліктегі музыка мектептерін айырып білуіне жетелейді. Музыка арқылы жас ұрпаққа тәрбие беруде мынадай жетістіктерге қол жеткізуге болады:
- Жамандықтан жиренуге.
Сондықтан Әл – Фараби: «Бұл ғылымның (яғни музыканың) өзінің байсалдылығынан айрылған адамдарды түзеуге, қызба адамды қалпына түсіруге, байсалды адамды әр уақытта да бір қалыпта ұстауға құдіреті әбден жетеді», - деген екен. 2.3 «Елім-ай» бағдарламасы «Елім – ай» ән – күй сабағының бағдарламасына түсініктеме. Авторы Балтабаев М.Х. «Елім – ай» бағдарламасының мақсаты – оқушылардың бойына ұлттық музыка мұраларының түрлері – айтыс, жыр, мақал – мәтелдер, ою - өрнектер, халық билері туралы түсініктерін тереңдетіп, рухани мәдениетіміздің маңызды ажырамас бөлігі – музыкалық мәдениетті қалыптастыру. Бағдарлама өзінің алдына төмендегідей міндеттерді қояды: 1) Оқушылардың музыка сабақтарына құштар қатынасын, өнермен қарым қатнаста саналы, терең ойланатын, сипаты жағынан музыка өнеріне ашық, жарқын көңіл күйінің сезімін, қызығуын тәрбиелеу.Бұл міндет, ең алдымен бағдарламадағы халықтық шығармашылыққа негізделген, көркемдік жағынан жоғары, балаларға қызықты репертуарды енгізу арқылы шешілді. 2) Оқушылардың жоғары көркемді талғамын, өнер шығармаларын тек көңіл күйі сезімімен қабылдауға ғана емес, бағалауға мүмкіндік беретін, оларда бейнеленген түрлі құбылыстарды салыстыруға, музыкалық шығармаларды сипатына, стилі, жанры және дәуіріне қарай түсінуін тәрбиелеу. Бұл міндет ең алдымен өзегі қазақ музыкасының ерекше табиғатын бейнелейтін білім болып табылатын бағдарламалардың белгілі бір логикалық құрылымы арқылы жүзеге асыру керек. Бұл жерде оқушылар музыка оның өмірімен және басқа да өнер салаларымен байланысы жөнінде шешуші білім алады. Әлбетте, халық музыкасын тану арқылы оқушылар өзге халықтың музыкасына тән жалпы сипаттағы мәліметтерден де хабардар болады. 3) Оқушылардың музыкалық өнермен қарым – қатынасындағы түрлі тәжірибелік тәсілдерін игеру іскерлігін қалыптастыру. Бұл жерде тағы да әр түрлі ұлт мектебіне тән жалпы іскерлікпен және дағдылармен қатар қазақтың музыка мәдениетіне тән дағды мен іскерліктерді қалыптастыру керек болып отыр. Мысалы, бұған қазақтың халық музыкасын орындағанда вокалдық дауыс ырғағын игеру, ұлттық этникалық қабылдау және бейімділікке тән нәрсені еске түсіретін арнайы қабылдау енеді. Сондай – ақ оқушылар қабілетін дамытудағы түрлі өнер саласының қызметі де ескеріледі. Көркем бейнелерді қабылдау негізі музыка болып табылатын өнердің әр түрлері интеграциялау нәтижесінде жүзеге асады. Бұл оқушылардың түрлі әрекет барысындағы белсенді шығармашылық даму мүмкіндігінің болуын талап етеді. 4) Музыка сабағында оқушылардың музыкалық – шығармашылық дағдыларын дамыту. Бұл жерде жоғарыда көрсетілген музыкалық тәрбие білім беру және дамытудың негізгі міндеттеріндегі сияқты жалпы ерекшенің диалектикалық өзара байланысы көрінеді. Жалпылық ретінде музыканы құрудағы оны орындау және тыңдаудағы музыкалық –шығармашылық даму түрлерін құрылымдылық жағынан қарау болып табылады. Негізгі маңызды міндет қазақ музыкасының классикалық мұрасында жүзеге асқан балалардың нәзік кең өрісті сезім мен тебіреністі қабылдау қабілетін дамыту болып табылады. «Елім-ай» бағдарламасының тоқсандық таққырыптары былайша бөлінді:
«Елім – ай» бағдарламасында тарихи тақырыпқа арналған халқымыздың музыкалық фольклоры кең пайдаланылған. Бұған жататындар көбінесе – аспаптық шығамалар. Бәрімізге белгілі қазақтар аспаптық шығармаларда халық тағдырының келелі кезеңдерін үлкен көркемдік шеберлікпен бейнелеген. Бағдарламаға енген « Ақсақ құлан», «Ел айрылған», «Он алтыншы жыл», т.б. күйлерде өткен дәуірдегі халқымыздың ой санасын, көркемдік- образдың шеберліктерін көреміз, моральдық- этникалық кескін келбетін аңғарамыз. Ал, екінші тоқсандағы «Тұлпар» тақырыбында оқушылар «Сырым сазы», «Кішкентай», «Саранжап» т.б. күйлерден халқымыздың күресін, батырлығын көреді. Басқа халықтар сияқты қазақ халқының кең тараған жанры - ән. «Бозторғай», «Маңмаңгер», «Япырай», «Өсиет» т.б. әндерінде кең даланы, табиғат әсемдігін, махаббатты бейнелеген. Бірінші, үшінші тоқсан тақырыбына лирикалық сюжеттегі күйлер еніп, ондахалықтың өмірі, өнерге, музыкаға деген көзқарасы, адам сезімі терең бейнеленген («Аққу», «Бұлбұл»). Халық өнерінің тәрбиелік әсері фольклордың «қолданбалы» саласында да (киіз басу, кілем тоқу, т.б.) орын алып, балалардың көркемдік қажеттілігін күшейтіп отырды. Бұл сала еңбек әндерінің тууына себеп болды. Бұл бағдарламаны фольклордың басқа да маетриалдарымен тереңдетуге болады (ертегі, жыр, тақпақ, жаңылтпаш, ойын т.б.). Ең бастысы, мәселе халық фольклорының синкреттік табиғатын жоғалтпай, әр тақырыпқа өткен сайын, халық дәстүрлердің, фольклордық материалдардың жалпы эстетикалық мәнін ашып, оқушыларға жеткізіп отыру.
Бағдарлама төмендегідей педагогикалық міндеттерді көздейді:
Бағдарламаның басты темірқазығы – балаларға домбыра үйрету арқылы олардың жалпы халық өнеріне деген ынтасын арттыру. Домбыра үйрету барысында біз халықтық музыка педагогикасына арқа сүйедік. Ол домбыра қағыстарын көзбен көріп, сөз иірімдерін құлақпен ілу сияқты домбыраны нотасыз үйрету әдістемесіне негізделген. Сонымен қатар, дәстүрлі ортада шәкірт ұзтазына еріп жүріп, жекеше түрде дайындалып, соңына еріп батасын алған. Ал бала саны жиырмадан асатын сыныпта бұл методикамен жұмыс істеу өте қиын. Сондықтан « Мұрагер» бағдарламасы балалардың санына қарамай кез келген сыныпта қолдана беруге болатын, коллективті түрде нотасыз домбыра тартып үйретудің әдістемесін ұсынады. Бұл арада біздің бағдарламамыз қазақтың, дәстүрлі педагогикасын және Европаның ең озық әдістемелік үлгілерін бойына сіңірді. Ән – күй дәстүрлеріміздің жалпы халықтық мәдениетіміздің бір саласы болғандықтан, бағдарламада басқа да халық көркем - өнер мұраларымыздың ішінде тек қана домбыра тартуды толығырақ меңгеруге көмектесетін түрлері іріктелініп алынды. Қазақтың ою- өрнектерінің, символдық мазмұнын білу арқылы балалар күйдің саз иірімінің сұлулығын көбірек аша түссе, күйдің тарихын білу арқылы халқының тарихын тереңірек түсінеді. Сонымен қатар аспаптық саз өнеріміз аңыз - әңгімелерімен, көне мифологиямен, ауызша поэтикалық дәстүрімен астасып жатыр.Қысқасы ән – күй пәні музыка, ауызша поэтикалық, көркемөнер, қолөнер түрлерінің басы тоғысқан интеграцияланған комплексті пән болуы тиіс. «Мұрагер» бағдарламасы – тоғыз жылдық білім берудің тізбекті біртұстас курсы. Бастапқы сыныпта алған білім жылма – жыл қайталанып, толықтырылып, дамытылып отырады.Мысалы, домбыра тартудың ең қарапайым жаттығуларынан бастап, жеңіл әндер мен күйлер үйреніп, репертуарды жылма – жыл байыта, күрделендіре түсудің арқасында күйдің композициялық құрылысын түсініп, аяғында өз жанынан өлең ұйқастырып, бір – бірімен қағыспа түрінде айтысуға дейін жетіп, жыраулардың үлгісімен өз толғауларын шығаруға дейін жетеді. Домбыраға репертуар таңдау барысында балалардың ойнап үйренуіне жеңіл болуымен қатар, ел арасында кеңінен танымал халықтың сүйіп тыңдайтын ән-күйлері іріктеліп алынды. «Мұрагер» бағдарламасында қазақтың ұлттық өнерімен қатар, Европа мәдениеті оның ішінде әлемге тараған опера, симфония, балет жанрлары терең түрде талданды. Ол жанрлардың пайда болуы туралы мәліметтер мен Европа саз аспаптары туралы қызғылықты әңгімелер баяндалады. Сонымен қатар Шығыс музыкасы мен Түркі мәдениетіне кең орын берілген. Бағдарламаның ең соңғы бөлімінде қазақ музыкасын басқа Европа елдерінің музыка мәдениетімен салыстыра келе, саз өнерінің өміріндегі алатын орны айқындалады. Қысқасы, музыканы тек қана құлақпен тыңдап, көркемдік бұйымдарды тек қана көзбен көріп, тамашалау арқылы өнерге баулуға болмайды. Біздің бүлдіршіндеріміз халық өнерінің шынайы мұрагерлері болуы керек. Асыл өнерді өз қолымен жасай алатын адам ғана ата – бабадан қалған мұраны көбейтіп, байытып келесі ұрпаққа жеткізе алады. Домбырада үйренетін әндер мен күйлердің тізімі. 1 – сынып - халық әні « Еркем- ай» 2 - сынып - халық күйі « Келіншек» - халық әні « Қалаулым» - халық әні «Гүлдерайым» 3 – сынып - халық әні «Сәулем-ай» - халық күйі « Салкүрең» - халық әні « Жар – жар» 4 – сынып - Қазанғап. «Шынаяқ» - Базар жырау. «Терме» - Жаяу – Мұса. « Ақсиса» 5 – сынып - Айтыс әуені - халық әні «Құралай» - халық күйі « Кеңес» - Құрманғазы. « Балбырауын» 6 – сынып - Тұрмағамбет. « Тәлім» - « Толғау сазы» - Нұрым. «Толғау» - Нұртуған. « Қанекей тілім сөйлеші» 7 – сынып - Қазанғап. « Көкіл» - А.Райымбергенов. « Секіртпе» - Сүгір. « Ыңғай төк» 8 – сынып - халық күйі « Қарасай» - Тәттімбет. « Сылқылдақ» - Қазанғап. « Құс қайтару» - Дәулеткерей. « Көрғұлы» 9 - сынып - Құрманғазы. « Адай» - М.Аубакіров. « Наркескен» - Дина. « Науайы» - Темірбек. « Шернияз». 2.5 12 жылдық білім берудің бастауыш мектебіне арналған «Музыка» пәні бойынша бағдарламаның негізгі ережелері
Жалпы білім беретін қазіргі мектептердің музыка сабағы фольклордағы, әуесқойлық өнердегі және кәсіби шығармадағы қазақ музыкалық тіл негізінде қызмет атқаратын музыкалық білім, біліктілік және дағдыны тұтас қалыптастыруы керек. Әрбір тілдің өзіндік ерекшелігі бар, сол сияқты әр халықтың музыкалық тілінде өзіне тән ерекшелігі болады. Ұлттық музыкалық тілдің әрбәр элементтерінде ұлттық сипатты қалыптастырып, басқару заңдылығы музыкалық ойлаудың ұлттық ерекшеліктерін айқындайды. Қазақ музыкалық тілінің негізінде оқушылардың оқу-тыңдау жұмыстарын реттеу қазақ музыкалық шығармаларын мақсатты түрде тыңдау қабілетін қалыптастыруға қызмет етеді. «Музыка» пәнінің балаларды музыкамен тәрбиелеуде қалыптасқан дәстүрі бар. Қолданыста жүрген бағдарламалардың көпшілігі қазақ музыкалық тілін ьілу мәселесін шешпесе де, тыңдау, ән айту, музыкаландыру арқылы дәстүрлі қазақ музыкасымен таныстыруды қамтамасыз етеді. Бұл бағдарламаның мақсаты логикалық-құрылымдық заңдылық жүйе тұрғысынан қазақ музыкалық тілін үйлесім әдісімен қазақ ән ырғағын типтік әуе тұжырым (мелоформула) негізінде қазақтың өлеңдік құрылымының ерекшелігіне байланысты әдістерімен, қазақ тілінде түсінушілік әдістерімен, қазақ күйлерін тыңдау арқылы меңгеру әдістемелерін практикалық жағынан меңгеру болып табылады. Бұл бағдарлама қазақ музыкалық мәдениетін үйлесім, ырғақ, композиция, жанр, стиль тұрғысында отандық музыкатанушылардың, қазақстандық әдіскерлердің (М.Х. балтбаев, Р.Р. Жәрдемәлиева, Ш.Б. құлманова, С.А. Еле манова, А.Райымбергенов) зерттеулері негізінде жасалған. Егер тыңдалған музыка оқушылардың терең талғамын, ұғымды меңгерген жағдайда интонациалық «генофонд» пен көркемдік бейне ойлауды қалыптастырса ғана, қазақ музыка мәдениетінің негізін меңгеру өзінің эстетикалық, білімдік және тәрбиелік ролін атқаруға қабілетті болып есептеледі. Басты мақсаты – дәстүрлі халық музыкасы мен қазіргі музыкалық шығармашылықтағы қазақтың музыкалық тілінің негіздерін қалыптастыру. Қазақың ұлттық музыка тілін түсіну арқылы рухани бай, шығармашылығы мол, жан-жақты дамыған, музыка өнерін, Отанын, отбасын сүйетін және түркі тілдес халықтардың музыка тілін түсінетін тұлға тәрбиелеу. Бағдарлама білім берудің мына төмендегі негізгі мақсаттарын жүзеге асырады: Білімділік:
Тәрбиелік:
Дамытушылық:
Бастауыш мектепке арналған «Музыка» бағдарламасының мазмұны оқушылардың жас ерекшеліктеріне бейімделіп, қазақтың музыкалық тілінің негізін қалыптастыруға бағытталған. Осыдан барып музыка сабағының тақырыптық құрылымы келіп шығады. Бағдарлама мазмұнының бөлініп берілуі тақырыптық – концентрлік принциптерге бағындырылып, музыкалы-тілдік құралдың жиынтығы және музыкалық шығармалардың сыныптан сыныпқа дейін ауқымы кеңеюіне мүмкіндік туғызады. Бірінші сыныпта музыкалық шығарманы танып, оның авторын айқындауға тапсырыс беріледі, ол кейінгі сыныптарда қайталанады да, тапсырманы орындау біртіндеп күрделене түседі. Оқу пәнінің бірінші сыныптағы мазмұны алты жасар баланың жеке басының дамуын, оның музыкалық –шығармашылық қабілетін, музыканы қабылдауын, ән айтуды үйрету және қазақ музыка өнері негізінде «музыкалық сауаттылығын» жетілдіру сияқты кешенді міндеттерді шешуге бағытталған. Қазақтың музыка тілі негізінде тәжірибелі кезеңмен жүйелі оқыту оқушыларды қазақ музыкасының қасиетін тануға дайындайды. Екінші сыныпта қазақ музыка тілінің негізі қалыптасады, дәстүрлі музыка мәдениетінің әлеміне үңілу арқылы қазақ музыкасын танудың ауқымы кеңейеді. Қазақ музыкасының тілі жайлы және қазақтың өлең шығаруының барлық теориялық мағлұматтар музыканы қабылдау, ән айту, музыкаландыру және музыкалық-дидактикалық ойындардың тәжірибелік жолдарымен меңгеріледі. Музыкалық дүниелердің біртіндеп күрделенуі – үшінші сыныпқа тән құбылыс. Қазақ музыкасы тілінің элементтері туралы алғашқы білім музыкалық тілдің тұтастығын қабылдау негізінде күрделенеді. Кешенді міндеттер музыкалық шығарма тілінің көрнекі құралдарын, музыкалы-түйсікті танымын, музыкалық-шығармашылық қабілетін, бейнелі ойлауды одан әрі дамытуға бағытталған. Төртінші сыныпта қазақ музыка тілінің элементтері тұтас музыкалы сөз ретінде қабылданады және меңгеріледі. Туыстас түркі халықтарының музыкасымен танысу барысында меңгерілетін музыкалық материалдар көлемі кеңейеді. Осылайша дәстүрлі қазақ музыкасы жайлы білім қорын молайту, оның өмірмен, қоршаған ортамен және табиғатпен байланысын аңғару бастауыш мектептің негізігі міндеттерінің бірі болып табылады. Әсіресе қазақ музыкасы элементтері негізінде тұтас музыкалық тілді іс жүзінде меңгеруге ерекше көңіл бөлінеді. 3 ТАРАУ. МЕКТЕПТЕГІ МУЗЫКА ТӘРБИЕСІ ЖҮЙЕСІНІҢ НЕГІЗГІ ТҮРІ – МУЗЫКА САБАҒЫ 3.1 Музыка сабағы туралы
Ән-күй сабағының басты мақсаттары: оқушылардың музыка өнеріне деген практикалық қызығушылығын сезімдік тұрғыда дамыта білу, жеке бастың рухани негізін қалыптастыру болғандықтан ұстаздың адами-сезімдік қасиеті, адами тәжірибесі өте үлкен орын алатынын ұмытпаған жөн. Сабақ барысындағы тақырыптардың өзара байланыстылығы ұстаз шеберлігіне байланысты өрбиді. Бұл байланыстылық оку бағдарламасының мазмұндылығына, сабақ такырыптарына, музыкалық материалдарға, музыкалық оқытуда қолданылатын әдістемелік амалдарға байланысты іске асырылады. Осы айтылғандарды ескере отырып, сабақ барысындағы тақырыптық ауысулар музыкалық материалдың біртұтас мағынада жүруіне, оқушылардың музыка өнеріне деген жанды қатынасына негізделіп тұруы керек. Ән-күй сабағын ұйымдастыру барысындағы негізгі мақсат, нақтылы бағдарлама арқылы, ұстаз қызметінің жүйелігі арнасында оқу-тәрбие ісінің көрнекті компоненттері бойынша іске асуға тиісті. Музыка сабақтарының әр түрлі мағынадағы түрлері болады. Мысалы, жоспарланған тақырыпка кіріспе сабақтары, тақырыпты тереңдей оқыту сабақтары және тақырыпты бекіте, жан-жакты оқыту сабақтары болады. Сондай-ақ оку жылының тоқсандар соңында қорытынды мағынадағы концерт-сабақтар жоспарлануы өте кажет. Кіріспе сабақтарда шығармаға деген кәсіби мінездеме, ойнап көрсету, тыңдап естірту сияқты амалдар колданылады. Мұндай сабақтар әр тоқсанда бір-екі рет өткізілгені дұрыс. Кіріспе сабақтарда композитор-орындаушы-тындаушы тақырыптары барынша мол қаралуға тиісті. Тақырыпты тереңдете оқыту сабақтары төмендегідей мағынада кұрылады:
Тақырыпты жан-жақты, бекіте окыту сабақтарында мазмұндық, мағыналық тұрғыдағы теориялық ұғымдар нақты мысалдармен көрсетіле оқытылады. Оқушылардың практикалық, теориялық білімдері сараланып, олардың алдыңғы сабақтардағы жетістіктері көрсетіледі. Оку жылы барысындағы окушылар меңгерген музыка мәдениетінің көркемдік деңгейін жан-жақты көрсету үшін қорытынды концерт-сабақтар өткізіледі. Мұндағы негізгі мақсаттар:
Бұл сабақ-концерттің салтанатты жағдайда, мектептің концерттік залында өткізілгені дұрыс, жағдайға байланысты бірнеше сыныптарды біріктіріп өткізуге де болады. Концерттің басында ұстаздың өзі шығып, жиналып отырған ата-аналар мен мектеп ұстаздарына концерт мақсаты мен мағынасын түсіндіріп өткені орынды. Осы кезде оқушылардың үй тапсырмасын орындау барысы туралы да айтып өткені дүрыс. Мұның өзі ата-аналардың пікір білдіруіне мүмкіндік береді. Концерт-сабақтың белгіленген жоспары, айқындалған логикасы болуға тиісті. Орындалатын әндер мен күйлердің әр түрлі болуын қадағалау керек. Концерт қызықты болуы үшін ата-аналардың да қосылып ән айтып кетуін жоспарлаған өте тиімді. Осы сабақта ұстаздың өзі де өнер көрсетіп, жоғары кәсіби дәреже көрсетсе, нұр үстіне нұр болары анық. Музыка сабақтарын, ең алдымен, оқушылардың музыкамен қарым-қатынасы деп қарау керек. Ұстаздың басты көңілі осында тұру керек. Музыканы тыңдап, қабылдауды үйрету, сабақтардың формалары мен әдістемелік амалдардың дұрыс қолданылуын үнемі дамытып, жетілдіріп отыру ұстаздық тәжірибенің үлесіне тиеді. Ұстаз жетістігі, қызметінің шығармашылық деңгейі оның оқушылармен құрған сезімдік-рухани байланысы арқылы көрінеді. Осы тұрғыда оның алға қойған жоспары, тәрбиелік мақсаттары, көркемдік-кәсіби дәрежесі бағаланады, еңбегі көрінеді. Оқушыға берілуге тиісті музыкалық білім мен ұлттык, адами, рухани үрдістер өз жемісін сонда ғана көрсете алады. Республикамыздағы білім беру жүмысының және ұлтты тәрбиенің басты мақсаты да осыны көздейді.
Әдістемеде көрсетілген жалпы білім беретін мектептерде музыкалық тәрбие мен теориялық материалдардың берілу жүйесі, сабақ беру әдістемесі бұрынғы кеңес дәуіріндегі типтік қалыптан мүлде өзгеше құрылғанын әр ұстаз жете түсінгені дұрыс. Бүгінде Қазакстанда музыкалық тәрбие берудің өзіндік үрдісі қалыптасуда. Музыка пәнінің мазмұндық сипатын жетілдіру мақсатында түрлі эстетикалық бағдарламалар мен әдістемелер жарыққа шыкты. Тіпті көрнекті музыка қайраткері, композитор Д. Кабалевскийдің кең тараған музыкалық бағдарламасы да нақтылы қолдау тапқан жоқ. Өздеріңізге ұсынылып отырған осы бағдарламалық әдістемеде негізінен ұлттық репертуарға басты көңіл бөлінді. Себебі, қай халыкта болмасын жеке бастың калыптасуына әсіресе ұлттық өнердің басты әсер етуі дәлелденген. Әдістеме мазмұнында түрлі бағдарламаларда ("Атамекен", "Елім-ай") келтірілген әдістік үлгілер ескерілді. Сонымен қатар мұнда музыкалық педагогиканың жаңа жетістіктеріне де баса назар аударылды. Музыка пәні ұстазының әдебиет пен музыканың, бейнелеу өнері мен ән өнерінің өзара байланысын барынша тұтас қарағаны жөн. Музыка пәнінің негізгі мақсаты оқушылардың музыкалық қабілетін дамыта білу, оларға ән айтқызып, хор өнеріне баулу, қажетті орындаушылық шеберлік тәсілдерін үйрету және музыкалық шығармаларды көркемдік тұрғыда тыңдап, қабылдай білуге жаттықтыру болып табылады. Осы мақсаттарды меңгеру барысында, әсіресе балалар даусының физиологиялық ерекшеліктеріне басты көңіл бөлінгені жөн. Дәрігермен кеңесіп, дауыс аппаратының құрылымдық ерекшеліктерін жетік білген дұрыс. Әр сабақты жоспарлау барысында, сондай-ақ ән үйрену, музыка тыңдау, түрлі вокалдық әдістерді меңгеру кезінде оқушылардың жас ерекшеліктеріне көп назар аударылуы керек. Бабаларымыз көшпелі өмір салты кезінің өзінде-ақ, балалардың музыкалық және эстетикалық тәрбиесіне зор көңіл бөлген. Кешқұрым киіз үйге жиналып алып, қосылып ән айтып, күй тарту үрдісі ешқандай әлеуметтік статусқа бағынбайтын, өзіндік талғамды эстетикалык тәрбиеге айналған өнер мектебі еді. Халық әндері мен күйлерінен ұлтымыздың тарихы ғана емес, оның адами болмысы, жеке қасиеті, тіпті қоғамдық құрылымы анық байқалады. Сонымен қатар рухани байлық тәрбиелік мағынаны да қоса атқарады. Музыкалық тәрбиенің негізін ақын-жыршы, сал-сері, күйшілер жүргізген. Олардың өнері мен өмірі өнерлі жастар үшін өзіндік мектепке айналған. Ауызекі түрде беріліп келген өнер дәстүрлері ұрпақтан ұрпаққа өзгеріссіз ауысып, көркемдік тәрбиенің арқауы ретінде қабылданған. Өнерпаз тұлғалардың ел алдында өнер көрсетуі белгілі эстетикалық талғам қалыптастырып, балалардың музыкаға деген қызығушылығын оятып отырған. Кеңес дәуірінен бастау алатын музыкалық білім беру жұмысы күні бүгінге дейін айтарлықтай жетістіктерге жетті. Мектептердегі музыкалық тәрбие беру ісі мынадай екі салада дамып келеді:
Музыка пәні сабақтарының негізгі мақсаттары төмендегідей арнада анықталады:
4) Белгілі бір музыкалық аспапты меңгеруге жаттыктыру. Музыкалық тәрбие жеке бастың сезімдік мәдениетінің, адами қасиетінің, интеллектісінің қалыптасуына қызмет етеді. Балаларға музыканы оқытудың тағы да атап өтерлік тиімді жақтары баланың көркемдік әлемге деген ынтасын ояту, қызықтыру, оқушыда тұрақты бір рухани талғам қалыптастыру, әуен-сазынан көркем бейне таба білу сияқты ірі де кажетті мақсаттардан көрінеді.
Өткізілетін материалға жан-жақты түсіндірмелік шолу жасау әдістемесі оқушының өз бетінше ізденіп, іс-қимыл жасауға арналған ізденушілік әдістемесімен өзара біріге қолданылса, зор нәтиже береді. Үйретілетін ән-күйдің сезімдік-драмалық тұрғыдан сатылай үйретілуіне арналған әдістеме сабақтың шарықтау барысына арналады. Әр түрлі нұсқада құрылатын ән-күй сабағының музыкалық-драмалық әдіспен өрбуі де жиі қолданылады. Ұстаздық бақылау мен оқушының өзін-өзі байқап отыру әдістемесі, әр оқушыға баға қою, оның музыкалық дамуына нақтылы сәйкес жүргізілсе ғана көрнекті жетістік берері сөзсіз. Ұстаз бағасы мен үйге берілген тапсырма оқушының музыка қабілетінің даму сатысын көрсететін ең негізгі көрсеткіш екенін ұмытпаған жөн. Ұстаздың белгілі бір ән-күй, шығармаға деген өзіндік көзқарасының болуы және оны бейнелі сөзбен, іс-әрекет, көркем қимылмен көрсете білуі сезімге әсер ету әдістемесі деп аталып, ол оқушы қабілетінің артуына игі әсерін береді. Музыкалық қабілеттің, яғни ән айту, аспапта ойнау шеберлігінің айтарлықтай өсуі, ондағы нақтылы табыстың болуы, оның ұстаз тарапынан айқын көрсетілуі оқушы санасында мақтаныш сезімін тудырып, оның шығармашылық қызметке деген ынтасын барынша арттыра түседі. Жағымды үлгі көрсету, музыка өнеріне деген сенімділік білдіру, жаттығулар көрсету, олардың жеке бастың сезімдік дамуына қызмет істеуі, ән-күй сабағына деген кызығушылык тудырары сөзсіз. Ән-күй сабағына кешенді әдістемелер қолдану, ұстаздың белсенді музыкалық қызметі, сабақтың барлық элементтерінің тұрақты қолданылуы оқушылардың музыкалық мәдениетінің қалыптасуына зор әсер етеді. Түрлі әдістемелік үрдістерді алмастыра қолдану әр сабақтың мақсаты мен міндетіне, ұстанымы мен мазмұнына байланысты өзгеріп тұрары анық. Мектепте үйренетін ән-күйлерге қойылатын әдістемелік талаптар мынадай тәртіпте орындалуға тиісті: 1)Әндердің жоғары көркемдігі, еркін орындалу
2)Әндердің орындалу мүмкіндігін алдын ала тексеріп алу, қиындық туғызатын тұстарын меңгеру әдісін анықтап алу. 3)Үйренетін әнге кызығушылық тудыратын әңгіме айту, оқушы қиялын ұштау. 4)Ән-күйді тыңдау және айтып беру немесе ойнап көрсету. 5)Ән-күймен танысқаннан кейін өткізілетін әңгіме-ке- ңес. Онда шығарманың мінезін, музыкалық көркем бейне беретін негізгі мәнерлерін анықтау. 6)Көркемдік және техникалық қағидаларды сақтай отырып әнді үйрену кезеңі. Вокалдық шеберліктің әннің көркемдік бейнесін ашуға қызмет істеуін қадағалау. Әнді орындау жөніндегі сөздік түсініктеме беру және ұстаз- дың ән фразаларын жеке айтып беруі осы жерде аса қажет болады. Әнді жаңадан үйрену жұмысын мынадай тәртіппен жүргізуге болады: 1) Ұстаздың өзі орындап көрсетуі. 2) Ноталық жазбаны қолдану. 3) Ән әуенін жай екпінде, жеке фраза, шумақтармен үйрену. 4) Ән интонациясы мен ырғағының өте дәл орындалуын тұрақты қадағалау. 5) Әннің кейбір қиындау жерлерін жеке бөліп қарау. 6) Ән мәтінніің логикалық шыңын анықтау, дикциямен жұмыс істеу. 7) Ұстаз бен оқушының әнді орындау жоспарын ойластыруы. 8) Әр сабаққа арналған жұмыс жоспарын жазып отыру. 9) Екі, үш дауысты әндерді үйренуді әр дауысты жеке
10) Ұстаздың дирижерлік әдістерді қолдануы ән үйрену кезеңін жеңілдететіні сөзсіз. 3.4 Оқушылардың музыкалық қабілеттерін дамыту әдістемелері Ұстаз оқушыларға музыкалық есту қабілетінің жалпы даму негіздерін нақтылы түсіндіріп бергені жөн. Музыкалық есту өнерінің негізгі екі түрі болады: 1) Мелодиялық есту. 2) Гармониялық есту. Мелодиялық есту қабілеті естілген, әуен-сазды дәл қайталау арқылы көрінеді, ал гармониялық түрі бірнеше ды\быстар (аккордтар) үндестігін ажырата білумен байқалады. Есту қабілетінің осы екі түрін де арнайы жаттығулар арқылы дамытуға болады. Музыкалық есту қабілеті ән-күйдің мазмұнын, көркем ойын түсінуге, оны сезіммен қабылдауға, шығармалардың дыбыстық кұрамын, ырғактық, тембрлік ерекшелігін және дыбыстық ауқымын, формалық стилін анықтауға негіз болады. Сабақ барысында түрлі әуен-сазды тыңдап, олардың аттарын, формасын, дыбыстық ауқымын әңгімелеп отыру өте тиімді. Әуенді мәнерлі, таза айтып, оның ладтық ерекшелігін айыра білу оқушылардың музыкалық қабілетінің даму дәрежесін көрсетеді. Әннің ырғағын дәл сезіне білу үшін оқушылармен музыкалы-ырғақтық ойындар, түрлі жауап-сұрактар, ырғақтық диктанттар, шығармашылық үрдістерді көрсетіп, тұрақты еткізіп тұру сөзсіз нәтиже береді. Ырғақтық сезімнің эмоциялы, моторлы табиғатын ұстаздардың нақтылы ажырата білгені жөн. Оқушылардың музыкалык есту, ырғақ сезіну қабілеттерін дамыту үшін халықтық әуендерді, сонымен қатар классик композиторлардың, қазіргі заманғы авторлардың шығармаларын кеңінен пайдалану керек. Оқушылардың музыкалық-шығармашылық қабілеттерін дамыту үшін халықтың карапайым әуен-саздарын, мақал-мәтелдерін, балалар өлеңдерін, т. б. қолдануға болады. Музыка сабақтарында ұстаздың өзі ән айтып, аспапта ойнап, көркемдігі жоғары ойын көрсетсе, оның оқушыларға беретін маңызы мен тәрбиесі өте өлшеусіз екені анық. 3.5 Оқушылардың музыка тыңдау мәдениетін қалыптастыру жолдары Музыка әуенін тыңдап түсіну мәдениеті бала кездегі тәрбиенің негізінде қалыптасқаны жөн. Ол үшін оқушыны, ең алдымен, сезім байлығын дамытуға, есту, есте сақтау, қиялды ұштау және шығармашылық еңбекке үйреткен тиімді. Музыканы дұрыс тыңдап, одан ерекше ләззат алу үшін музыкалық шығарманың талғамдық деңгейі, оқушыға беретін сезімдік ассоциациясы маңызды орын алады. Оқушыларды музыканы қабылдаудың сапалы жағына қызықтырып отыру - ұстаздың басты борышы. Музыканың түсінікті, әсерлі болып қабылдануы үшін ұстаздың алдын ала жоспарлаған дайындық жұмыстары, көркемдік-педагогикалық, музыкалық талдаулары, әсерлі әңгіме-суреттемелері оқушының музыка қабылдау сезімін дамытып, оның дұрыс қалыптасуына көмектеседі. Оқушының көркем ойының тұрақтанып, өзіндік талғамының қалыптасуы, оның шығармашылық ойының өсуі ұстаздың баланы қандай дәрежеде қызықтырғанына байланысты қаралатыны сондықтан. Әсіресе оқушыны музыканы дұрыс тыңдай білуге үйрету сабақ жоспарынан тыс қалмауға тиіс. Музыканы тыңдап, қабылдау жұмысын түрлі кезеңмен атқарған тиімді. Мысалы, I кезең — алғашқы жалпылама танысу кезеңі. // кезең - музыкалық шығарманы талдау, тыңдау, бөлімдерін жекелей қарау, интонациялық, орындаушылық ерекшеліктерін үйрену. III кезең — биік деңгейде, музыканы мағыналық тұрғыдан қабылдауға үйрету. Оқушылардың жалпы музыкалық танымын, яғни музыкаға деген танымдық қызығушылығын біртіндеп, дұрыс бағытта дамытып, бағдарлап отыру да - ұстаздық шеберліктің бір түрі. Музыка сауатының қарапайым элементтерін меңгеру (демек, нота жүйесін меңгеру) оқушының музыкалық танымының бір түрі ғана. Ноталық жүйені толық меңгеру жалпы білім беру саласындағы міндетті мақсат емес, ол тек оқушыларды музыка өнеріне жұмылдыру, қызықтыру жұмыстары үшін қолданылады. Ноталық белгілер музыкалық шығармашылық өнердің жалпылама символы (рәміздері) ретінде әуен-саздан көркемдік ой тудыруға, мән-мағыналық түсінік білдіруге көмектеседі. Мектептерде ноталық жүйеге дейінгі музыка сабақтарын өту кезеңдері болады. Бұл сабақтардың негізгі мақсаты - оқушылардың түрлі практикалық қызметін жүйелеп, шығармашылық арнаға бағыттау және ұлттық дәстүрлі өнерлердің негізгі салаларымен таныстыра бастау. Ұлттық музыканың өзіндік ерекшеліктері мен рухани қадір-қасиетін бала танымына сіңіре білу әр ұстаздың ең қасиетті борышы екенін ерекше бөліп айтпақпыз. Әрбір ән-күй сабағында осындай ұлттық дәстүрлерге арналған танымдық бөлімдер болуға тиіс. Ән әуенін нотамен айту шеберлігін дамыту үшін, нота баспалдақтарының белгілерін саусақтармен белгілеу, сондай-ақ баспалдақтар арақатынасын графикалық суреттермен көрсету сияқты көрнекті құралдарды қолдану тәсілдері де музыка пөні әдістемесінде орын алуы керек. Музыка пәнінде музыкалық-ырғактық қозғалыстарға баса мән берілгені жөн. Бұл әдістер оқушының музыкалық дамуына зор әсер етіп, түрлі орындаушылық шеберліктің қалыптасуына негіз болады. Музыка сазының метрикалық негіздерін ажыратуға, оның фразалық бөлімдерін сезінуге, шығарманың ырғақтық суреттерін түсінуге музыкалы-ырғақтық қозғалыстардың мәні өте зор. Музыка пәнінің негізгі мақсаттарынын бірі - оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыта отырып, әр баланың жеке мүмкіндіктерін анықтап, соған дем беріп отыру.
Оқулықтағы музыка сауатына берілген тақырыптар әр сабақтың соңында тұрақты өткізілгені жөн. Сонда музыкалық сауаттың білімдік деңгейі сатылай жүретін болады. Ноталык жүйені тольқ меңгеру үшін, олардың негізгі амалдары, жазылу заңдылықтары бір-бірінен ажырамай, өзара байланыста берілуі керек. Оқулықтағы тақырыптық құрылымдар, музыкалық сауаттың негізгі әдістері біртіндеп күрделену принциптерімен жазылған. Музыкалық өнердің даму, өрістеу заңдылықтары ноталық жазбаның да күрделене түсуімен көрінеді. Музыкалық сауатқа арналған тақырыптар оқушылар бойындағы музыкалық қабілеттің арта түсуіне, белгілі бір музыкалық мәдениеттің қалыптасуына негізделген. Әр тоқсанға бөлінген тақырыптардың барлығы да жалпылама түрде жазылған. Музыка өнерінің нақтылы өмірмен байланысына орай, музыкалық тақырыптар оқушылардың алатын білімдерінің біртіндеп тереңдеп, кеңейе беруіне құрылған. Оқулықта ноталық жүйенің негізгі музыкалық тілі болып саналатын әуен, ырғақ, екпін, динамика, дыбыс бояуы сияқты тақырыптар қысқаша берілгенімен, осы элементтер ұстаз тарапынан сабақ сайын жиі түсіндіріліп отырылғаны дұрыс. Сонымен қатар музыканың (ән-күйдің) жалпы та-биғатын білдіретін мәліметтерде жиі айтылып отырылғаны жөн. Мысалы, айтылған немесе үйретілетін ән-күйлердің сюжеттік суреттемесін айтып беру, олардың дыбыс күшімен нені бейнелейтінін әңгімелеу оқушылар үшін өте қызықты болатыны сөзсіз. Музыкалық тілдің жеке элементтері жөніндегі берілетін білім (мысалы, метр, екпін, регистр, дыбыс биіктігі мен ұзақтығы) жалпы музыка сабағында айтылуға тиіс музыка өнерінің негізгі жанрлары, сазгерлердің, орындаушылардың өмірбаяндары, шығармалардың шығу тарихы сияқты негізгі такырыптарға қосымша ретінде үйретілгені өте тиімді келеді. Музыкалық сауаттың негізгі элементтерін үйрету барысында олардың ұстаз тарапынан өзінше «өңделіп» көркемделе түсіндірілуі тақырыпты меңгеруді әлдеқайда жеңілдететіні сөзсіз. Мысалы, марштағы метрлік үлесті аяқ алу ырғағымен, түрлі ладтык жүйені жарық пен қараңғыға теңеу, дыбыс сазын түрлі бояулармен ұқсастыру ұстаз еңбегінің жемісті болуының бір кепілі деуге болады. Көрнекті музыка қайраткері Б. В. Асафьев: «...Әрбір музыкалық элемент, термин түсіндірілуі үшін оған оқушының алдын ала алған өзіндік хабары болуға тиіс», - деп жазған. Мысалы, оқушылардың «Музыкалық ладтар» тақырыбын тез меңгеруі үшін оларға мажор мен минорды көп тыңдаттырып, дыбыс бояуын ажырата білуіне жаттықтырған өте пайдалы. Музыка сабағында түсіндірілетін ноталық сауат белгілері оқушылар санасына олардың есте сақтау қабілетін ауырлатпай, жеңіл қабылдануын ұстаздар қауымы үнемі есте ұстағаны лазым. Осындай әдістердің барлығы да ноталық сауат элементтерің белгілі бір музыкалық бейненің қалыптасуына қызмет ететінін нақты түсінуге көмектеседі. Музыкалык, сауат үйрену де ғана емес, жалпы музыка сабағын өткізу барысында да оқушылардың музыка әуен-сазын қабылдау деңгейіне барынша көңіл бөлген жөн. Музыканы өзінше қабылдап түсіну оқушылардың музыкалық мәдениетінің қалыптасуының негізі болып табылады. Сол себепті, осы мәселеге қысқаша дидактикалық мінездеме бере кетуді жөн көрдік. Музыкалық өнердің тұтастығы оқушылар санасында белгілі бір музыкалық шығарманың басқа өнер туындыларымен және өмірдің өзімен байланыстыра қабылдауынан тұрады.
Жасөспірімдерді ән айту өнеріне тәрбиелеу неғұрлым ерте басталса, соғұрлым нәтижелі болатыны дәлелденген шындық. Ән салу адам жанының сұлулығына, ой мен ақыл кабілетінің арта түсуіне тікелей әсер етеді, тіпті баланың физиологиялық дамуына да септігін тигізеді. Ән үйретпес бұрын, оқушыларды денесін бос, тік ұстауға, басты қалай ұстап, ауызды қалай ашу керектігін, яғни денені ұстау қалпын анықтап үйрету қажет. Сосын демді қалай дүрыс алу керектігі айтылуға тиісті. Әннің түрі мен екпініне байланысты іштен дем алу өнерінің еркін қалыптасуы ұстаздың тиянақты еңбегіне байланысты дамиды. Демді әннің аяғына дейін жеткізе білу, яғни ауаны үнемді пайдалану - әнші шеберлігінің негізі деуге болады. Демді ұзақ шығаруға сүйене отырып, дауысты дыбыстарды дөңгелете алуға дағдыландыру - әнші тәрбиелеудің басты мақсаты. Ән үйрету кезінде дауысты және дауыссыз дыбыстарды дұрыс айтып үйретіп, дикцияға көп мән берілгені жөн. Әнді таза, анық айту үшін оқушыларға арнайы жаттығулар беру керек. Жаттыгулардың негізгі екі түрі бар: 1) Жеке өз бетімен дайындалғандары. 2) Нақтылы әдіс-тәсілге, әннің белгілі қиындығын меңгеруге арналғаны. Оқушылардың жаттығуға деген қызығушылық көзқарастарын қалыптастырып, оларды нақтылы максатқа қолдану керек. Ән айту алдында оқушы даусын арнайы жаттықтырып алу керек (распевания). Әуендік және ырғақтық тұрғыдан қарапайым, тез жатталатын әуенді жай екпінде, модуляциялы секвенция ретінде жарты тон бойынша жоғары-төмен айтқызып үйрету өте тиімді. Жаттығулар арасында бірдей ұзактықта тыныс алып отырса (паузалар), ол әуенді қайталауға, ән айту шеберлігін дамытуға зор мүмкіндік береді. Әнді түрлі аспаптармен (баян, фортепиано) сүйемелдеп айтқан оқушының музыкалық дамуына зор әсер етсе, әннің өзін жеке айтып жаттыққан да әуендік, гармониялық және ладтық сезімнің өсуіне көп көмек береді. 3.8 Мектептегі хор ұйымдастыру жолдары Ұстаздың әр сыныптағы оқушылардың бастарын қосып, хор ұйымдастыру жүмысы да музыкалық тәрбиенің басты салаларының бірі. Адам жеке басының жан-жақты дамуына, психологиялық мінез-құлыктың дұрыс қалыптасуына хор құрамында ән айту өнері үлкен әсер етеді. Бұл өнер баланың есте сақтау, тыңдау қабілеттерін арттырып, өзін-өзі ұстай білуге, жеке бастың мүддесін ұжымға бағындыруға, қиялы мен еркін бақылау жасауға үйретіп, баулиды. Хор ұжымын ұйымдастыру жұмысы оған оқушыларды қабылдауға арналған талаптардан басталады. Бұл талап та, ең алдымен, оқушылардың музыкалық ән айту қабілеттерін таңдап, байқау жұмысы тұрады. Балалардың дауыс мөлшерін анықтауға барынша көңіл бөлінгені дұрыс. Осы жұмыстарды нақтылы жүргізу үшін хор жетекшісінің бақылау күнделігі болу керек. Онда әр окушының жағдайы, дауыс, есте сақтау, есту, ырғақ соғу сияқты қабілеттері көрсетілуі керек. Хормен дайындық жұмысы кезең-кезеңмен жүргізіліл, ол әрбір жаңа әнді жан-жақты таныстырумен басталғаны орынды. Хорға шығарманы үйрету жұмыстары әннің сөздерін жаттатудан басталады. Мектептегі балалар хорымен жұмыс істеудің төмендегідей ерекшеліктері бар: 1)Хордың түрі жеке оның мақсатына байланысты репетиция өткізу. 2)Сөзбен түсінік беріп, жекелеген түстарды көрсетіп отыру (мүндағы түсініктер әрі қысқа, өрі нүска болғаны жөн). 3)Қателіктерді нақтылы көрсетіп, талдау. 4)Оқушылардың түрлі мінез-құлықтарын есепке алып, жұмыс жасау. 5)Ұстаздың оқушыларға талап қоя білуі мен сезімталдығы. Хор ұжымымен жұмыс жасау оқу-тәрбиелік, мәдени-қоғамдық жоспарлармен ұштасып жатқаны жөн. Балалар бойындағы көркемдік, сезімталдық, интеллектуалдық қасиеттердің дамуына ән айтып, хорға қатысу тәжірибесі аса қажет екені даусыз. 4 ТАРАУ. МУЗЫКА САБАҒЫН ӨТКІЗУДІҢ КЕЙБІР ҮЛГІЛЕРІ ЖӘНЕ ӘДІС-ТӘСІЛДЕРІ 4.1 Қазақтың ауыз шығармашылығын музыка сабағында қолданудың әдістемелік жолдары Қазақтың ауыз шығармашылығы балалардың музыкалық – эстетикалық тәрбиесінің қалыптасып дамуында үлкен маңыз атқарды. Ғасырлар бойы ұрпақтан – ұрпаққа мирас болған оның таңдаулы үлгілері балалар тәрбиесінің таптырмас құралына айналды. Музыкалық - әдеби шығармалар, ертегі – эпостар, мақал – мәтелдер, аңыз -әңгімелер, жұмбақ, жаңылтпаштар тәрбие беру мақсатында кеңінен пайдаланылды. Олар балалар сезімдеріне әсер етіп, танымдық – тәрбиелік мәнге ие болды. Осы халық мұрасын мұғалім оқушылардың жан – жақты тәрбиесінде орынды пайдалануы қажет. Мақал – мәтелдерді, жұмбақтарды балалардың жас ерекшелігіне, сабақтардың мазмұнына байланысты таңдап, тәрбиелік мәнін оқушыларға дәлелдеп түсіндіру,мұғалімнің шығармашылық ізденуіне,методикасын жетілдіруіне көмектеседі. Ойлап тап! Жұмбақ ойын. ( Музыкалық аспаптар туралы) 1. Ұзын мойын екі ішек, Қатар – қатар тепкішек. Басып қалсаң бір-бірлеп, Күй шығады күмбірлеп, ( Домбыра) 2.Саусақ батпас түтіктен, Сандуғаш құс сайрайды. ( Сыбызғы) 3.Сексен бес тілі бар, Әр тілдің өзіне тән үні бар. ( Күйсандық) Ұсынылып отырған жұмбақтарды оқушыларды екі топқа бөліп жарыс түрінде өткізуге болады. ( 1- топтың баласы жумбақты айтса, 2 – топтағы оқушылар жауабын табу керек т.с.с.)
Ойынға қатысушылар дөңгелене тұрып, орталарынан жүргізуші тағайындайды. Ол балаларды бір айналып шығып былай дейді: « «Ойынның аты « Тақия тастамақ!». Бәріміз де дөңгелене отырамыз». Балалардың бәрі дөңгелене отырады. Жүргізуші: «Ақырындап, асықпай сендерді айналып өтемін. Осы кезде тақияны білдірмей біреудің артына тастап кетемін. Егер оны байқамай қалсаң ,мен сол тақиямен сені ұрамын. Саған ойынды жүгізуге тура келеді». Осы сөзді айта жүре, жүргізуші тақияны білдірмей біреудің артына тастап кетеді. Жүргізушінің сөзі аяқталысымен балалар қолдарымен өздерінің маңдайынан тақияны іздей бастайды.Тақияны өзінің артынан тапқан бала, жүргізушіні қуып жетіп, тақияны оның басына кигізеді. Егер ойнаушы жүргізушіні қуып жете алмаса,онда жүргізуші тақияны өзі алып, ойнаушыны қуып жүріп, ақырын тақиямен ұру керек. Осылай олар отырғандарды бір айналып шығады. Ойын тәртібі: ойын кезінде арттарына қарауға, сығалауға болмайды. Ойнаушы тақиямен жүргізушіні қуалағанда, отырғандарды бір рет қана айналып шығуы керек, яғни өзінің отырған орнына дейін ғана.
1. Құрықтан құлдырап түстім, Сырықтан сылдырап түстім 2. Торта қойдым Орта қойдым. Орта қойдым Жорта қойдым. 3. Көк тырна, Көп тырна, Тыраулап тек Көп тұрма Жаңылтпашты үйреткенде қойылатын талаптар: мағынасына, сөздердің ұйқастылығы мен байланыстылығына көңіл бөлу:, қ,к, т, д, л, р, с – дыбыстарын анық, таза, дұрыс айтуға дағдыландыру. Мұғалім ұсынылып отырған жаңылтпаштар ішінен таңдап алуына болады, немесе өзіндік жеке жаңылтпаштар қорын жасаған жөн.
Мақал – мәтелдер. « Отан, жер, туған ел туралы». «Ел іші – алтын бесік», « Туған елдей ел болмас, Туған жердей жер болмас». «Отан елдің анасы, Ел ердің анасы. Ел – ердің бәрі жақсы, Өз елің бәрінен жақсы». Мақал – мәтелдерді әңгімелегенде мазмұны бағдарламаның атымен, тоқсан тақырыбымен, күйдің мазмұнымен байланыстырылады. 2 топқа бөліп, оларды жарыстыра отырып өткізуге болады. Ойлан тап! Жұмбақ ойын. Жануарлар туралы жұмбак ойындар. 1. Кiшкентай ғана бойы бар, Айналдырып киген тоны бар. (Қой) 2. Кезiктi бiр жануар, Үстiнде екi тауы бар. (Түйе) 3. Төсек астында төрт бауырсақ. (Сиырдың желiнi) 4. Жанды сағат, айғай салад. (Есек) 5. Жездекем желп барады, Жез қалпағы қалып барады. (Аттың iзi) Жұмбақтар көрнекi құралдарды пайдалана отырып өткiзiледi. Олар балаларда ойдың тапқырлық қасиетiн жандандырады, үйретедi, қызығушылығын арттырады. Балалардың творчестволық iзденiсiн, эстетикалық талғамын арттыру мақсатымен үйде жұмбақтар даярлап келуге, оның суреттерiн салдыруға тапсырма беруге болады. «Арқан түю.» Ойнаушылар шеңбер жасап дөңгелене тұрғаннан кейiн, қолында арканы бар ойын жүргiзушi топ ортасына шығады да: — Ойынды бастадым!— деп дауыстайды. Содан соң арқанның түйiлмеген басынан ұстап шеңбер бойымен айналдырады, ал ойнаушылар болса, секiрiп тұрып, арқанды аяктарының астарынан өткiзiп жiбередi. Кiмде-кiм арқанды өткiзе алмай, аяғына тигiзiп алса, онда айып тартады. Көпшiлiктiң ұйғаруымен ортаға шығып өнер көрсетедi: өлең, тақпақ айтып, би билейдi және ойын жүргiзушiсімен орын ауыстырады. Осылайша ойын одан әрi жалғаса бередi.
1. Тоқсан бойынша тыңдалган әндер мен күйлердi тыңдатып, композиторлары мен шығарманың аттарын ажырата бiлуге дағдыландыру. 2. Сонымен бiрге орындалу ерекшелiктерiне (қандай музыкалық аспаптарда немесе оны кiм орындады т. б.) көңiл бөлу. З. Ойынды түрлi көрнекiлiктер (карточкалар, таблицалар т. б.) пайдалану арқылы өткiзу. Музыкалық ойын. «Малды төлiн емiзуге шақыру» Ойын жүргiзушi: Кәне, балалар, төрт түлiк малды төлiн емiзуге бәрiмiз бiрдей дауыстап шақырайық. Дыбыстардың тазалығына, сөздердi анық айтуға көңiл бөлген жөн. Ойынды көрнектiлiктер пайдалана отырып, еткiзуге болады. 
Музыкалық — дидактикалық ойын. 1) Ұрмалы немесе iшектi аспаптарды (дабыл, асатаяқ, тұяқтас, қоңырау, домбыра, кобыз, жетiген, т. б.) дыбыс ерекшелiктерi арқылы айыра бiлуге дағдыландыру. Ойын барысында балалардың белсендiлiгiн, қызығушылығын жоғалтып алмау мақсатымен, аспаптарды шешiмiн дұрыс тапқанша көрсетпеген жөн. 2) Күйдi тыңдатып, одан алған әсерiн сұрау. Немесе, күйдi тыңдата отырып, оларға күйден алган серiн, көңiл күйiн, ой сезiмi мен толымысын суретке салдыру керек. З) Ою-өрнектердiң түрлерiн көрнекi кұралдар пайдалану арқылы таптыру. Көрнекi кұралдарға — үй жиһаздарынан: түскиiз, қоржын, киiз, әр түрлi иллюстрацияларды пайдалануға болады. Музыкалық ойын «Көги гөк» Қызды кемпiр етiп сайлайды. Қалғандары қаз болады. «Кемпiр» шетке шығып тұрады, баска ойыншылар қаздай тiзiлiп, бiрiнiң соңынан бiрi ұстап, хормен әндетедi. (Бiрнеше рет қайталанады). 
Балалар қаздың жүрiсiне елiктей ақырын оң мен солға шайқалып «кемпiрдiң» қасына келедi. Бiрiншi келген балаға «кемпiр» ине (шеп, таяқша) берiп: «Жоғалтпаңдар!»— деп тапсырады. Балалар айнала жүрiп, қайтадан қаздай тiзiлiп «кемпiрге» келедi. Кемпiр: (Бiрнеше рет қайталанады.)
Олай болса, сендердiң бiрiңдi алып қаламын деп кемпiр балаларға бас салады. Балалар тiзбегiн жазбай қаша жөнелуi керек. Колға түскен бiреуiн «кемпiр» қасына алып қала бередi. Ойын барлық балалардьы түгел ұстап болғанша қайта жалғаса бередi. 
«Қарлығаштың құйрығы неге айыр?» диафильмiн көру Бұл диафильм қазактың халық ертегiсiнiң негiзiнде жасалған. Мұнда өлгелi жатқан үш басты зұлым айдаһардың кiшкене нәрестенiң қанынан жасарғысы келетiнi жайлы әңгiмеленедi. Оның бұл ойын жүзеге асыруда сона көмектеседi. Зұлымдыққа қарсы адамың досы қарлыгаш күреседi. Ол айдаһардың жер бетiнде кiмнiң қаны тәттi екенiн бiлмеуi үшiн сонаның тiлiн жұлып алады. Диафильмдi көру барысында музыкалық суйемелдеудi пайдалану орынды. Ол баланың сезiмiн билеп, қиялына қанат бiтiредi, ертегiлiк бейнелер оятатын сезiмдердiң ықпалымен бала сөз аркылы ойлауға үйренедi. Соңында балаларға «Қарлығаштың құйрығы неге айыр» мультфильмiнiң (режиссерi Эмен Хайдаров) Орта Азия меп Қазақстан (1968) кинематографистерiнiң 7 жарыс-байқауында — диплом; Ленинградта болған кинофестивальда (1968)— сыйлық пен жүлде; Нью-Йорк қаласында өткен (1975) мультфильмдердiң халықаралық фестивалiнде «Қола праксиноскопты» жеңiп алғаны туралы айта кету керек. 
Музыкалық ойын «Сақина» Ойынға қатысатын балалар екi-екiден қатарласып отырады. Ортаға бастаушы шығады. Оның қолында сақина болуы тиiс. Сол сақинаны қолдан-қолға жүгiртiп, отырғандардың бiреуiнiң алақанына салады. Алақанына сақина түскен бала мұны жанындағы көршiсiне сездiрмеуге тырысады. Осыдан кейiн бастаушы ортаға шығып:
дейдi.
Сонда сақинасы бар бала жанындағы көршiсiне сездiрмей орнынан шапшаң ұшып тұруы керек. Егер ол тұра алмай, көршiсiне ұсталып қалса, айып тартады. Ал керiсiнше, көршiсi оны ұстай алмаса, өзi айыпты болады. Айыбын өлең айтып, би билеп, ойынға қосылады. 
4.2 Музыка сабағында аспаптарды қолдану әдіс-тәсілдері Халықтың музыкалық мұрасын жинап-теріп, оны зерттеу жолында артына ұмытылмас із қалдырған А.В.Затаевич, академик А.Қ. Жұбанов, өнер зерттеушілері — Б.Г. Ерзакович, П.И. Аравин, Б.Ш. Сарыбаев сынды ғалымдардың ұланғайыр еңбектері халқымыздың игілігіне жарап, ұрпақтан-ұрпаққа тарап жатыр. Қазақтың музыкалық аспаптарының шығу тарихы, оның өзіне тән ерекшеліктері туралы профессор Б.Ш.Сарыбаевтың еңбектерінде кеңінен баяндалған. Осы ғалымның еңбегінің арқасында қазақтың халық аспаптарының коллекциясы жиналды. Бүгінде оның саны қырыққа жуық. Аспаптарды мынадай топқа бөлген екен: ҮРМЕЛІ АСПАПТАР — сыбызғы, қамыс сырнай, саз сырнай, үскірік, тастауық, керней; ПІІЕКТІ АСПАПТАР — жетіген, шертер, домбыра, қылқобыз; ТІЛШІКТІ АСПАП — шаңқобыз; ҰРЫП ОЙНАЙТЫН МУЗЫКАЛЫҚ АСПАПТАР — дабыл, даңғыра, кепшік, дауылпаз, шыңдауыл, асатаяқ, қоңырау, т.б. Осыған XIX ғасырда қазақ жеріне тарай бастаған сырнайдың (гармоника), қағаз сырнай (гармонь), ауыз сырнай (губная гармошка) сияқты түрлерін қоссақ, «қазақтың музыкалық халық аспабы» деген ұғымның кеңейе түсетінін байқаймыз — дейді Ж. Рсалдин. Енді осы аспаптардың кейбіреулеріне сипаттама беріп, олар туралы жазылған аңыз-әңгімелерді мысал етіп келтірейік. ДОМБЫРА — халық арасына кең тараған қазақтың ежелден келе жатқан сүйікті музыка аспабы. Домбыраның мүмкіншілігі жөнінде Б.Сарыбаев былай дейді: „Егер бүрынғы заманда көне аспаптар ән, жыр, ертегі-аңыздарды сүйемелдеу үшін ғана қолданса, енді домбыра жеке шығармалар орындауға арналып, күрделі аспаптар қатарына қосылды. Өткен жүз жылдықта халық композиторлары Құрманғазымен бірге Дәулеткерей, Тәттімбет, Сейтек, Байсерке, Қазанғап секілді саңлақ күйшілер дүйім жүртты аузына қаратқан екен. Бұлар бармағынан бал тамған майталман домбырашы болумен қатар, нелер бір ғажап күйді шығарған шын мәніндегі өнер иелері. Солардың арқасында домбырада тартылатын күйлердің музыкалық формасы үздіксіз жетілдіріле түскен-ді. Домбыраның техникалық мүмкіндіктері артқан сайын домбыра тарту өнері де едәуір өрге басып, байи түсті. Қазіргі кезде домбыра арнаулы музыка фабрикалары мен ғылыми-зерттеу шеберханаларында жасалынып, көптеп шығарылуда. Балаларға арнап ықшамдап шығарылган домбыралар да баршылық. Халық арасына кең таралған домбыраны — тенор домбыра дейді. „Домбыраны тартуда қағыстардың түр-түрі бар. Соның ішінде "сермеп ойнау", „іліп қағу", „шертіп ойнау", „пиццикато" сияқты қағыстар бар. ҚОБЫЗ — халқымыздың ерте заманнан келе жатқан ең көне аспаптарының бірі. Қазақ халқының ежелден пайдаланып келе жатқан қобызы — қыл қобыз. Қылқобыз деп аталатын себебі, оған екі қыл ішек тағады, „Бұл аспап ата-бабамыздың әрідегі үніндей. Ол екі заманның сырын шертеді, алыс заман оқиғаларын қоңыр күйімен баяндайды" . Қобыздың тарихы көне әдеби ескерткіште Қорқыт ата есімімен тікелей байланысты. Қорқыт халық ұғымында ел басына түсер ауыртпашылықты күні бүрын болжай білетін сәуегей, оның тағдырын ойлап, түн ұйқысын төрт бөлген, замана шындығын қыл ішекті қобызда сөйлеткен асқан музыкант, халықтың басынан кешірген не түрлі тарихи кезеңін өлеңмен баяндаған жырау. СЫБЫЗҒЫ — қазақ халқының үрлеп ойнайтын музыкалық аспабы. Сыбызғыны, әсіресе, қойшылар мен малшылар қамыстан не қурайдан жасап алып ойнай берген. Сыбызғының үні майда, тембрі жұмсақ келеді, Орындалатын күйлердің мазмұны табиғатты, жан-жануарларды, құстарды, өзен-көлдерді суреттеуге арналган, ЖЕТІГЕН — ерте заманнан келе жатқан қазақ халқыныц шертіп ойнайтын көне музыкалық аспаптарының бірі. Бұрауы жоқ, тегіс бетіне жеті ішек таққан, тиек орнына жеті асық қойылған, құлақ күйін асықтарды ілгерілі-кейінді жылжыту арқылы келтіреді. Дыбыс ішектерді саусақтармен іліп-қағу арқылы шығады. Шанағы тұтас ағаштан ойылып жасалынады. Шектері аттың қылынан тағылады. СЫРНАЙ деп музыкалық аспаптардың бірнешеуін атағаи. „Сырнай" деген сөз „сыр" және „най" деген екі сөзден тұрады екен. Қазақ тілінде „сыр" деген сөздің мағынасы, мысалы, сырласу, „сыр шерту" болса, „най" деп аспаптарды және кейбір түтік заттарды атаған екен. Сырнай ерте заманнан ке-ле жаткан, қазақтың үрлемелі музыкалық аспабына жатады. Ол өзінің жасалған затына, құрылысына қарай, саз сырнай, қамыс сырнай, мүйіз сырнай, қос сырнай, саз сырнай немесе сырнай болып бөлінеді. Сырнайдың XIX ғасырдың ортасында қазақ жерінде тарай бастаған аты „гармоника", Мүны „қағаз сырнай" деп атаған, себебі, дыбыс күштілігі, дауыс ырғағының әдемілігі саз сырнай мен үрлемелі сырнайға үқсас. Аспаптың қазақ жеріне кең тарауына оның тембрінің халық музыкасының үніне сәйкес келуі, әрі көшпелі халыққа алып жүруге ыңғайлы болуы. Оқушылардың, студенттердің, жалпы өнер сүйер қауымның бірден-бір жиі меңгеріп, ойнап жүрген аспаптарының бірі — ШАҢҚОБЫЗ. Ол көне музыкалық аспап. Қазақ жерінде XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап белгілі болған. Шаңқобыздың түрі уысқа сиғандай. Ол темірден, ағаштан, кейде күмістен істеледі. Шаңқобызда ойнағанда, оны тістің арасына апарып, тілшеге ерінді тигізбей, тіл мен көмекейдің қатысуымен ғажап үн шығаруға болады. Аспаптың тембрі әдемі, әрі нәзік. Бұл аспапты көбінесе әйелдер ойнаған. Кейде орындаушылар саусақтарына қоңырау іліп алып та ойнаған екен. АСАТАЯҚ — ұрып және сілкіп ойнайтын музыкалық аспап. Асатаяқты бұрын көбінесе диуана-бақсылар қолданған. Оның бірнеше түрі бар. Басына бұршақ салып, металл сылдырмақтары басына ілінеді. Олар: қоңыраулы, сақиналы асатаяқ болып бөлінеді. Олардың құрамына қарай, үндері де өзгеше. Мысалы, алты қоңыраулы асатаяқтың үні сыбызғының дыбыс қатарына сәйкес келеді. Асатаяқ бүгінде мектеп оқушыларының сүйіп ойнайтын аспабына айналды, ҚОҢЫРАУ — ерте заманда қылқобызшылар мен қобызшылар және басқа да бақсылардың қолданған музыкалық аспабы. Күйшілер қоңырауды қылқобыз бен домбыраның жоғарғы мойын жағына байлап, кейбір әнкүйлерді тартқанда әрлі-берлі шайқап, шылдыратып отырған. Ал, шаңқобыз тартатын әйелдер саусақтарына қонырауды киіп алып, анда-санда қағып отырып шылдырлатқан . ТҰЯҚТАС — ұру арқылы үн шығаратын аспаптар тобына жатады. Ол аттың тұяғынан жасалады, оны өңдеп музыкалық аспап ретінде қолдану үшін, бір немесе бір жарым жыл уақыт кептіру қажет. Сонда ғана соққанда анық, таза үн шығады. Тұяқтасты бес саусақтың ұшымен алақанға жеткізбей ұстап, екі шеткі жиегін кезекпен жартылай дөңгелетіп, алмастыра отырып соғу керек Ырғақ — қозғалыс элементтерін пайдаланумен дыбыстың динамикасы, ансамбльдің сипаты жөнінде алғашқы түсініктер береді. Бұл ұрып ойнайтын аспаптарды үйренудің алдында біраз балалардың ырғақ сезімін дамытатын қарапайым жаттығулар жасаған тиімді. Ұрып ойнайтын аспаптар қатарына жататын аспаптың бірі — ДАБЫЛ. Дабылдың шанағының екі жағы да терімен қапталады. Ерге іліп қою үшін бүйіріне ағаш сап орнатылады немесе қайыс ілгешек тағылады. Оқушылар арасында тағы да бір белгілі аспаптардың топтары бар. Олар ішекті, үрлемелі, тілшікті болып бөлінеді. Ішектіге жататындар: домбыра, балалайка, гитара, мандолин. Бұл аспаптар балалар саусақтарымен немесе медиатрмен ойнағанда барып дыбыс шығарады. ҮРЛЕМЕЛІГЕ: ауыз гармо-никасы, флейта, кларнет, саксофон және т.б. жатады. Бұл аспаптарды үрлегенде ғана дыбыс береді. ТҮЙМЕЛІ-ТІЛШІКТІГЕ: баян, аккордеон, гармоникалар жатады. Дыбыс аспап тілдерін басып, көрікті қозғағанда шығады. ҰРМАЛЫ-ТІЛШІКТІГЕ: күйсандық, ҰРМАЛЫ АСПАПТАРҒА: бубен, кастаньета, үшбұрыш, тарелка, барабан, металлофон, ксилофон жатады. Бұл аспаптарды қолмен, болмаса, таяқшалармен ұрғанда ғана дыбыс шығарады. КСИЛОФОН — грек тілінен аударғанда „дыбыс шығаратын ағаш". Ксилофон қаз-қатар тізілген, қысқалы-ұзынды ағаштан жасалады. Ұзын ағаштары — жуан дыбыс, қысқа ағаштары — жіңішке дыбыс шығарады. Ксилофонның дыбысы басы жұмыр келген екі таяқшалармен соғып ойнау арқылы шығады. Дыбысы құрғақ, сақылдап, сыңғырлап шығады. Ксилофон жеке соло ретінде ойнағанда керемет әсерлі болады (әрине, басқа аспаптар тобының сүйемелдеуінде). МЕТАЛЛОФОН — латынша „металл дыбысты' деген мағынада, металл тілшіктерінен құралатын музыкалық аспап, дыбысы жұмсақ шығуы үшін көбінесе басына мата оралған таяқшамен ұрып ойнайды. Оның тембрі — қатты ойнағанда үні ашық естіледі, ақырын ойнағанда — таза, мөлдір, сыңғырлап естіледі. РУМБА — тегі латын америкасынан шыққан сәндік би. Екпіні орташа болып келеді де, кенеттен соңғы бөлімінде жылдам екпінге ұласады. Бишілер қолдарына қос-қостан сылдырмақ тағылған ағаш аспапты ұстай жүріп билегендіктен, бұл аспап „румба" болып аталып кеткен. Оны сілкіп немесе оң қолға үстаған аспапты сол қолдың алақанына соғу арқылы сан алуан ырғақтық өрнектерді жасауға болады. МАРАКАС — тегі Латын Америкасынан шыққан, бос кокос жаңғағы сияқты формада, ішіне тастың ұнтағы немесе зәйтүн ағашының дәндері салынады. Бүгінде маракас металдан, ағаштан, пластмассадан жасалады да ішіне әртүрлі ұнтақтар салынады. Оны сілкіп ойнайды. ҮШБҰРЫШ — ұрмалы музыкалық аспап. Оны темірден үшбұрыштап иіп жасайды. Дыбысы нәзік, әрі ашық болады. Аспапты металл таяқшамен ұру арқылы ойнайды. БУБЕН — Ежелгі Шыгыс елдерінде ертеде пайда болған ұрмалы аспап. Ағаштан істелген дөңгелек шанақтың үстіне жұқа былғары керіледі, шанақтың жан-жағына екіден темір шылдырауықтар тағылады. Бүбенді сілкілеу арқылы, қолмен соғу немесе саусақтармен дірілдетіп ойнауға да болады. Бубен симфониялық оркестрге XIX ғасырда қолданыла бастаған. Сонан соң, ол Италия мен Испанияның халық аспабы болып келді. Ол жақта бірде-бір би бубенсіз биленбеген. ТАМБУРИН — сылдырмақ пен қоңырауы бар бубен. Оңтүстік Европада қағып ойнайтын музыкалық аспап. Ерте замандағы Испания мен Франциядағы халық биінің аты. Бишінің қолында тамбурин (бубен) болады, ол оның ырғағына билейді. ТРЕЩОТКА — сылдырмақ ойыншық, орыстың халық аспабы. Оны жоғарғы жағынан жіпке тізілген жұқа таяқшалар құрайды. Ойнаушы жіпті екі жағынан ұстап сілку арқылы құрғақ дыбысты әртүрлі ырғаққа салады. Бастауыш кластарда қарапайым музыкалық аспаптарды (даңғыра, дабыл, асатаяк, тұяқтас, шаңқобыз, ксилофон, металлофон, румба, маракас, үшбүрыш және т.б.) қолдану, балалардың сол сабаққа деген ынтасын, сүйіспеншілігін, белсенділігін, жауапкершілігін арттырады, олардың музыка-лық қабілетін дамытуға, шығармашылық дербестігін қалыптастыруға ықпалын тигізеді. Шығармашылық әрекет кезінде музыканы сергек қабылдау, бірігіп орындау (ансамбль) сезімі және дағдысы дамиды. Балалар үшін сабақта қолданылатын музыкалық аспаптар көлемі, салмағы жағынан ыңғайлы, құрылысы қарапайым, әрі мықты болуы керек. Аспаптарды ойнаудан бұрын мұғалім оқушыларға олардың құрылысы, шығу тарихы, дыбыстық бояуы (тембрі) туралы біраз мағлұматтар бере отырып, оны сабақта пайдаланудың тиімділігін, мақсатын және қолдану тәсілдерін әңгімелейді. Аспапта ойнау кезінде балалардың тұрып ойнау, немесе отырып ойнау қалпын қадағалау қажет. Аспаптарды меңгерудің ең алғашқы қадамы ретінде балалардың ырғақ сезімін дамытатын қарапайым жаттығулар жасаган тиімді. Әр музыкалық аспаптың сипатына сай оның ырғақтық өрнектерді келтіру ерекшеліктерін ескеру керек. Мұғалім сабақта орындалатын жаттығудың балалардың меңгеруіне жеңіл әрі түсінікті болуын қадағалайды. Мысалы: Бұл жаттығуда алғашқыға қарағанда әр аспаптың партиясында өзгешеліктер бар. Мысалы, асатаяқта алғашқы үш тактының күшті үлесі ойналынса, келесі төрт тактіде әр үлес орындалып тұр, румбаның партиясына мұқият болған жөн. Бірыңғай ырғақпен сегіздік дыбыстарды алма-кезек ойнап келе жатқан оқушы төртінші тактідегі ырғақтың алмасуын байқауы керек. Сыныптағы балалардың барлығының белсенді жұмыс атқаруына арналған жаттығу ретінде халық күйі „Келіншекке" жүгінуге болады. Мұғалім күйді домбырада ойнаса, оқушылар асатаяқта, тайтұяқта, шаңқобызда күй желісіне қосылады. Кластағы ұлдар тобы домбырада тарту қимылдарын жасаса, қыздар тобы би қимылдарын өрнектеп, шығарманың көркемдігін одан әрі жетілдіреді. Мұндай тәсіл балаларды шығармашылық белсенділікке баулиды. „Келіншек" күйіне келтірілген мысал: „Келіншек" — Халық күйі (үзінді)
Сонымен, сабақ өткен сайын балалардың аспапты меңгеруі шыңдала түседі. Бірақ, мұғалім балалармен жұмыс кезінде олардың әрқайсысының музыкалық қабілетін ескергені жөн. Кейде бір оқушы сабақ сайын бір ғана аспапта ойнайды. Ол дұрыс. Себебі, оқушы сол аспапта ойнаған сайын оның қыр-сырын терең түсініп, техникалық ойнау шеберлігін тереңдете түседі. Балаларды ксилофонда, металлофонда ойнау да өте қызықтырады, Д.Ботбаевтың „Жаңбыр шақыру" әнінің кіріспесіне ксилофонды пайдалану жаңбырдың тамшылауын өте дәл, анық бейнелейді, такт өткен сайын жаңбыр тамшысы жиілеп, қалың жаңбырға, яғни хорға ұласып кетеді. Халық әні „Бір бала" орындалғанда, сүйемел ретінде металлофонды және маракасты ғана қолдануға болады. Себебі, әннің сипаты, екпіні мен ырғақтың ерекшеліктері металлофонның таза, жинақы да көмкеріңкі дыбысын қолданғанда ғана ашыла түседі деп ойлаймыз. „Бір бала" — халық әні
Мұғалім әр әнді, күйді орындау кезінде оған шығармашылықпен қарағаны жөн. Барлық музыкалық шығармаларды аспаптарға лайықтауға болады, тек ол шығарманың орындалу сипаты қандай, мазмұны нені бейне-лейді, композитордың айтайын деген ойы не деген сұрақтарға жауап іздеп табу керек. Аспапта ойнау балаларды ұйымшылдыққа, бірлікке, сезімталдыққа, адамгершілікке баулыса, ол өзінің тәрбиелік міндетін атқарды деген сөз. Оқушылар, әдетте, өздеріне қолдарына үстап, ойнап отырған аспаптары туралы, тыңдау үшін орындалған музыкалық шығарма туралы әңгіме бастал-са-ақ болғаны елең етіп үлкен ынтамен тыңдауға кіріседі. Ендеше, балалар сабақта тек ән айтып, аспаптарда ойнап қана қоймай, музыка әлемінің сырын ашып сұхбаттасуға дайын. Сондықтан, сыр сандықты ашып, саз маржанын шашу үшін үлкен ізденгіштік қабілет керек. Қолда бар мүмкіндікті пайдалана отырып, болашақ музыка мамандарына, ғүлама ғалымдар мен музыка тарихын зерттеушілердің ғылыми еңбектеріне сүйене отырып, біз біраз мағлұматтар бердік. Бұл деректердің балалардың өздері ойнап отырған аспаптарына деген ықыласын, ынтасын арттыратыны сөзсіз. Сонымен, сабақ өткізу барысында немесе кластан тыс музыкалық жұмыс кезінде балалар ұжымының (коллективінің) бірігіп аспапта ойнауды қуанышпен сезінуі, бірін-бірі тыңдай білуі, музыкалық аспапқа деген балалардың ынтасының артуы, олардың көңіл-күйінің көтерілуі, музыкалық ой-өрісінің кеңеюі, ең бастысы, әр баланың өз класына, ұжымына керек екендігін сезінуі — үлкен өмірге баратын жолдаманың басы екендігін мектеп мүғалімі әрқашанда үлкен жауапкершілікпен сезінуі тиіс. 4.3 Сабақ барысы үлгілері, музыка сабақтарын өз бетімен талдай білуге үйрету үлгілері жүктеу/скачать 0.88 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|
