Сулы өрт сөндіру қондырғысының принципті сызбасы

Дренчерлі қондырғылар келесі қоздырғыш жүйелердің біреуімен іс-әрекетке келтіріледі: троссты, гидравликалық (пневматикалық, электрлік). Дайын күйдегі дренчерлі қондырғының қоздырғыш жүйесі 20 автоматты су қоректендіргішпен 16 тудырылатын қысым астында болады, ал таратушы 2 және қоректендіруші 7 құбырөткізгіштер атмосферамен байланысады.

Өрт кезінде спринклерлі шашыратқыштар 1 ашылады (немесе троссты қоздырғыш жүйенің жеңіл балқығыш құлыптары бұзылады), қоздырғыш жүйеде 20 қысым түседі, өйткені су ашылған спринклерлі шашыратқыштардан шығады. Қоздырғыш құбырөткізгіштердегі 20 қысым кранды 11 бұру кезінде түседі. Қоздырғыш жүйеде қысым түскенде топтық әрекетті клапан 12 ашылады және автоматты су қоректендіргіштен 16 келтіруші 13, қоректендіруші 3 және таратушы 2 құбырөткізгіштер бойынша дренчерлі шашыратқыштарға 7 келеді. Бұл жағдайда дыбыстық құрылғы 6 және негізгі су қоректендіргіш автоматты іске қосылады 14, ол суды су көзінен алып және оның дренчерлі жүйеге береді.
Спринклерлі және дренчерлі қондырғылардың жүйелеріне қойылатын талаптар
Спринклерлі және дренчерлі қондырғылар бір секциядан тәрізді, бірнеше секциялардан тұра алады. Әрбір секция өздігінше басқару түйініне ие болады. Егер спринклерлі немесе дренчерлі қондырғы төрт және одан да көп секциялардан тұрса, онда келтіруші құбырөткізгіш сақиналы болып жасалады, ал қалған жағдайларда тұйық жіберіледі. Сулы өрт сөндіру қондырғыларының сыртқы келтіруші құбырөткізгіштері басқа тағайындаулы құбырөткізгіштермен жалғануы мүмкін.

Қоректендіруші құбырөткізгіштер жүйе трассировкасына байланысты сақиналы тәрізді, тұйық та жасалады. Егер спринклерлі қондырғылардың қоректендіруші құбырөткізгішінің диаметрі 70 мм артық болса, онда оған ішкі өрт крандарын орнатуға болады. Спринклерлі қондырғының бір секциясында 12-ден артық ішкі өрт крандары орналасқан кезде, секция екі енгізуге ие болуы тиіс. Санитарлы құрылғылар мен өндірістік жабдықтарды қоректендіруші құбырөткізгішке жалғауға рұқсат етілмейді. Таратқыш құбырөткізгіште шықпалы тесік диаметрі 12 мм дейінгі 6 артық емес шашыратқышты немесе диаметрі 12 мм артық 4 шашыратқышты орнату жіберіледі. Дренчерлі қондырғылардың қоздырғыш құбырөткізгішінің орналасу биіктігі құбырөткізгіштегі тұрақты қысымнан артық болмауы тиіс.

Электрмен қамтамасыз ету сенімділігі бойынша сорғыш станциялары ЭҚЕ 5.3 сәйкес 1-ші категориялы болуы қажет. Күші жетпеген жағдайда 1-ші категориялы сорғыш қондырғыларын қоректендіруге әр түрлі желідегі кернеуі 0,4 кВ трансформаторларды немесе жақын орналасқан екі трансформаторлық подстанцияларды пайдалануға болады (автоматты резервті қосқыш қондырғыларымен).

Сорғыш станцияларын өндірістік ғимараттарда орнатуға болады, бірақта сорғыш станциясы бөлмелері басқа бөлмелерден өртке қарсы ара жапқыштармен бөлінуі қажет және 2-ші отқа төзімді дәрежелі шектегі жапқыштармен қоршалады. Сорғыш станцияларын ғимараттың бөлек бөлмелерінде, бірінші, шығынқы және жертөле қабаттарында орнатады; олардан тысқа шығатын бөлек шығулары немесе саты торлары болуы керек. Сорғыш станцияларын бөлек тұрған ғимараттарда немесе салынып жатқан құрылыста орналастыруға болады.

Өрт сорғышын іске қосумен бірге бір уақытта автоматты түрде басқа арналуларға қолданылатын ӨСАҚ кірмейтін, берілген магистральда қоректенетін барлық сорғыштар іске қосылуы қажет. Станция бөлмесі өрт посты бөлмелерімен телефон байланысы арқылы жабдықталады.

Станция өлшемін төмендету үшін жоспарда оңға және солға айналатын біліктері бар сорғыштар орнату рұқсат етіледі, сонда жұмыс дөңгелегі тек қана бір бағытта айналуы қажет.

7 Автоматты өртке қарсы қорғаудың экономикалық тиімділігін бағалау
7.1 Автоматты қондырғымен өрт сөндірген жағдайдағы негізгі экономикалық көрсеткіштерді анықтау
Өрт автоматикасы өрттен қорғаудың ең маңызды бағыты болып табылады және халық шаруашылығы экономикасына белсенді әсер етеді. Оның әсері былай түсіндіріледі, оның көмегі пайда болған өрттердің таралуын ірі өрттергі айналдырмауы, нәтижесінде экономикалық шығын мәні төмендейді. Статистика көрсететіндей, өрт автоматикасымен жарақтандырылған нысандардағы өрт шығыны, ондай қондырғысы жоқ нысандар шығындарынан орташа 20 есе төмен. Есептеу көрсететіндей, өрт автоматикасын игеру жыл сайын бірнеше ондаған миллионға экономикалық тиімділік көрсетеді.

Игерілген автоматты өрттен қорғау қондырғысының экономикалық бағалануы негізгі және қосымша көрсеткіштер көмегімен салыстыру базасын құра отырып, сонымен бірге үлгімен салыстыра отырып жүргізіледі

Өрт автоматикасы қондырғысының экономикалық тиімді вариантын таңдауының негізгі көрсеткіштері төмендегілер болып табылады:

Қор салу К, автоматты өрт қорғаудың бар үлгілерін модернизациялауға және жаңа түрлерін құруға немесе қондырғыны игеруге байланысты жұмсалатын шығын.

Өрт автоматикасын енгізуде базалық және енгізілетін қор салу құрайды:

К=К_СС+К_СУ+К_ПУ+К_КНР+К_ПК+К_ОС

мұндағы К_СС – сауда үйі ғимараты құрылысның сметалық бағасы, оған тура шығындар, қосымша шығындар және жоспарлық жинақтама кіреді;

К_СУ - қондырғының және барлық құралдардың сметалық бағасы, оған қондырғының және барлық құралдардың көтерме сауда бағалары, тасымалдау және дайындау қойма операциясы - 4,2% көтерме сауда бағасы, сала бойынша жоспарлық жинақтаманы қоса, жоба жағдайындағы монтаж шығыны, негізінен монтаж бөлімшелеріне – монтаждық жұмыстың 6% .

К_ПУ - өрт автоматикасын жобалауға кететін шығын;

К_КНР – қондырғымен жұмыс істейтін мамандарды дайындауға жұмсалатын шығын;

К_ПК – өрт сөндіру қондырғысына керекті өрт сөндіру құралдарының құны.

Өрт автоматикасы қондырғысын ауыстыратын қондырғымен ауыстыру немесе модернизациялау кезінде:

К_УБ – қондырғының тепе-теңдік құны;

К_У – оның жеке қуыстары мен қондырғыға демонтаж жасау құны.

Игерілетін қондырғы үшін

Өрт автоматика қондырғысының эксплуатациялық шығынын келесі формула бойынша анықтаймыз:

С=С_м +С_қж + С_а +С_Э

мұндағы С_м - Қалыпты эксплутация үшін қажетті материалдар, және де сол материалдарға кеткен шығындар;

С_қж – қызмет көрсететін қызметшілердің жалақысына кететін шығын:

м
ұндағы N – жеке қызмет тобының саны;

3 _нег – негізі жалақы табысы;

3_қос – негізгі жалақыға қосылатын қосымша жалақының пайызы;

Q_сс – арнайы сақтандыруға аударылған, пайызбен көрсетіледі;

С_а – амортизациялық аударым.

Өрттен келетін экономикалық зиян.

Келесі жағдайлар бойынша анықталған зиян:

а) егер де салыстыру базасы ретінде нысанның эксплутация жағдайы АПЗ-сыз қабылданған болса. Бұл жағдайда тура шығын шамасы өрттің еркін дамуының 0,75 сағат уақытынан бастап есептеледі.;

б) енгізілетін нұсқа үшін өрттің еркін даму уақыты қондырғының инерциялығына және өртке қарсы бөлімшенің келу уақытының, ол ҚР үшін – 10 минут, қосындысына тең. Бұл жағдай үшін тура шығын алынып тасталады;

в) Егерде АПЗ жоқ нысанда өрт сөндірудің автоматты қондырғысы енгізілетін болса, тура шығын шамасы қондырғының инерциялығына және өрт ұзақтылығының есептеулерінің қосындысына тең болатын өрттің еркін даму уақытысынан алынады;

г) немесе өрт сөндіру қондырғысы бар нысанда төмен инерциялы және сөндіру ұзақтылығының есетеуі төмен қондырғыға ауыстырылатын болса.

Тура шығын мынаған тең болатын уақыт аралығынан алынады

_у= _из - _ив + (_тз - _тв),

мұндағы _из, _тз - ауыстыратын қондырғының өрт сөндіру уақытының есебі және инерциялығы;

_ив, _тв - қондырғымен сөндіретін уақыт есебі және инерциялық.

Уақыт фактор Т – негізгі көрсеткіштер есебіндегі спецификалық. Ол өрттің шығыны көрсеткішімен тығыз байланысты және өрт автоматикасының енгізілген нұсқасының тиімділігін анықтайды. Бірақ та уақыт факторы АПЗ-ның экономикалық тиімділігін бағалауда пайдалануда және өздік негізгі көрсеткіш ретінде, егер де:

а) регионалдық және салалық масштабта өрт автоматты қондырғысын сатып алу капитал шығынының мерзімін белгілеу;

б) өрт автоматикасы бұйымдарының жаңа үлгілері өндірісіне және негізін қалау жағдайында қосымша капитал салу мерзімін бағалау;

в) Өрт шығының анықтау қиын болғанда, ауыстырылатын және енгізілетін қондырғылардың сөндіру уақыты есебі мен инерциялығын салыстыру;

г) салыстырылған қондырғылар нұсқаларының жұмыс істеу мерзімін бағалау.

Өрт автоматикасының экономикалық тиімділігін анықтау кезінде қосымша көрсеткіштер негізгі көрсеткіштер қалып қойған кезде немесе салыстырылатын нұсқалардың негізгі көрсеткіштерінің айырмашылықтары үлкен болмаған жағдайда, әрбірінің артықшылығы қиын болған кезде қолданылады.

мұндағы Е – капитал салудың салыстыру тиімділігінің коэффициенті, 1/жыл;

Е_Н – капитал салудың экономикалық тиімділігінің нормативті коэффициенті, 0,15;

С₁, С₂ – салыстырылған нұсқалардағы тапсырыс берушінің эксплуатациялық шығыны;

У₁, У₂ – салыстырылған нұсқалар бойынша өрттен келетін зиян.

Егер де қондырғыны енгізу қосымша капитал салумен байланысты болса, мәселен, ауыстыру немесе модернизация кезінде, сонымен қатар қондырғының сенімділігін арттыру жағдайында, тиімділік бағасы сатып алу мерзімімен, яғни экономикалық тиімділіктің салыстыруының кері коэффициенті болып табылатын шама арқылы сипатталады.

Мұндағы Т – бір жылдағы сатып алу мерзімі, Т_Н - нормативті сала бойынша қабылданған сатып алудың нормативті мерзімі.

Ө
рт автоматикасы қондырғысын енгізу кезіндегі екі нұсқаны салыстыру бойынша экономикалық тиімділіктің шамасын мына формуламен анықтаймыз:

мұндағы Э_ж – экономикалық тиімділік;

В_ж – нысанда немесе салада қондырғыны енгізудің жылдық көлемі, нысанда бір қондырғыны енгізу жағдайында В=1.

7.3 Қозғалыс құралдарымен өрт сөндіру нұсқасында негізгі экономикалық көрсеткіштерді анықтау
Өртті қозғалатын күшпен, яғни өрт сөндіру бөлімшелерімен сөндіру кезінде, өртті сөндіру және жанудың таралуын қақпайлап, локализациялауға дейінгі, өрт оқпандарын беруге дейінгі өрттің даму уақыты маңызды орын алады.

Формулаға сәйкес минуттағы өрттің еркін даму уақытын анықтаймыз.

_с.г. = _бір + _қаб + _.инф. + _сб. + _б.р. + _сл. =

5+1+0,5+0,75+2,25+3=12,5мин

Есептеулерге сәйкес 3 минут өрттің еркін дамуынан кейін өрт температурасы 290 ⁰С құрайды. Бұл температурада өрт ауданы 125 м² құрайды.

Өрттен түсетін шығынды анықтаймыз:

У₁ = 3000 * 125=375000тенге
Нұсқаларды салыстыру және экономикалық тиімділікті таңдау
Негізгі көрсеткіштердің шамаларын анықтағаннан кейін нұсқалардың экономикалық тиімділігін таңдау анализіне өтеміз. Қолданыстағы типтік әдістемеге сәйкес бұл таңдау салыстырылған бір нұсқаның жіберілген шығынның минимумына негізделеді.

Нұсқаның экономикалық тиімділігін анықтау Е_Н және Т_Н. нормативті мәндердің салыстыру нәтижесіне негізделген

Нұсқаның экономикалық негізділігі есебін анықтағаннан кейін, жылдық экономикалық нәтиже шамасын есептеуге болады.

мұндағы С₁ – алғашқы нұсқа кезіндегі инженерлік-техникалық есепті шығару шеңберіндегі күнделікті шығындар – 490 000 т.

Е_Н – қор салудың экономикалық тиімділігін салыстыру коэффициенті – 0,15;

К₁ – алғашқы нұсқа бойынша капиталдық шығын – 241 000 т.;

С2 – екінші нұсқа кезіндегі инженерлік-техникалық есепті шығару шеңберіндегі күнделікті шығындар– 381300 т.;

У₁, У₂ – өрттен түсетін материалдық шығын

У₁ – 107100 тн.

У₂ – 225900 тн.

К2 – екінші нұсқа бойынша капиталдық шығын – 48 000 тн.;

В

_Г – тәжірибеге жаңа инженерлік-техникалық шешімді енгізудегі жылдық көлем –1.

Өрт сөндіру қондырғысына техникалық қызмет көрсету және жөндеу құрылымы келесі жұмыс түрлерін қамтиды:

● техникалық қызмет көрсету;

● жоспарлы ағымдағы жөндеу;

● жоспарлы күрделі жөндеу;

● жоспардан тыс жөндеу.

Ағымдағы қызмет көрсетуге қондырғының жоспарлы жұмысын бақылау, анықталған ақауларды жою, баптау, реттеу, босату және тексеру жатады. Ағымдағы жөндеудің көлеміне ішінара бөлшектеу, жетектерін және кабельді имараттарды ауыстыру және жөндеу кіреді. Жабдықтарды өлшеу және сынау, сондай-ақ анықталған ақауарды жою жүргізіледі. Сонымен қатар, күрделі жөндеудің көлеміне ағымдағы жөндеумен қарастырылған жұмыстар, қондырғының ескірген элементтерін ауыстыру, жабдықтардың пайдалану мүмкіншіліктерін жақсарту кіреді. Жоспардан тыс жөндеу ағымдағы немесе күрделі жөндеу көлемінде жүзеге асырылады және өрттен, апаттан кейін жабдықтардың қанағаттанарлықсыз пайдалануынан соң немесе оның алдын алу үшін жүргізіледі.

Техникалық қызмет көрсету жөніндегі жұмысты жүргізу барысында «Өрт сөндіру және күзет-өрт дабылы қондырғыларын регламенттелген техникалық қызмет көрсету жөніндегі жұмысты ұйымдастыру және жүргізу туралы нұсқаулықтың» және «ӨСАҚ, түтін шығару, күзет, өрт және күзет-өрт дабылына техникалық қызмет көрсету және жөндеу жүйесінің» талаптары басшылыққа алынуы тиіс.

Сумен өрт сөндіру қондырғысына техникалық қызмет көрсету және ағымдағы жөндеу жөніндегі жұмысты төртінші разрядтан төмен емес слесарь-сантехниктер жүргізеді.

8. 
   Техникалық қауіпсіздік бойынша негізгі талаптар
   

Осы жоба келесі құжаттарда баяндалған қауіпсіздік шараларының талаптарына сәйкес әзірленді:

• 
  тұтынушылардың электрқондырғыларды техникалық пайдалану ережесі;
  
• 
  тұтынушылардың электроқондырғыларды пайдалану кезіндегі техника қауіпсіздігінің ережесі;
  
• 
  өрт сөндірудің автоматты жүйесіне қатысты бөлігінде белгіленген мерзімде бекітілген қолданыстағы нормативтік-техникалық құжаттама;
  
• 
  ӨСАҚ-ға пайдалану құжаттамасы.
  

Сумен өрт сөндіру қондырғысын пайдалану «Сумен өрт сөндіру қондырғысын пайдалану жөніндегі нұсқаулыққа» сәйкес жүргізіледі. Сулы өрт сөндіру қондырғысымен жабдықталған объектіде жұмыс атқаратын персонал көрсетілген қондырғының бар екендігі туралы хабардар етіледі, оның жұмыс істеу қағидасы мен қауіпсіздік ережелері туралы нұсқаулық беріледі. Қондырғыны пайдалану кезінде оның элементтерінің дұрыс жұмыс атқарып тұрғандығын қадағалау қажет. Ол үшін дабыл құралдарының дұрыстығын бақылау керек. Қондырғыны жөндеу қондырғыны пайдалануға жауапты тұлғаның ұдайы қатысуымен жүргізіледі.

Өрт орын алған жағдайда қорғалатын жайдан шығу жолдары көрсетілуі тиіс, шығу жолдары әрдайым бос болады.

Қондырғыны пайдалану кезінде келесі ережелерді орындау қажет:

• 
  Жабдықты құрылымдаумен қайта құрылымдаумен байланысты болатын жөндеу жұмыстары жөнделетін бөлшекте қысымның жоқ кезінде жүргізілуі тиіс;
  
• 
  Тоқөткергіш элементтерге жақын орналасқан құбырларды тазалауға және сырлауға рұқсатнама рәсімдеумен қатар олардан қысымның алынуы кезінде ғана рұқсат етіледі;
  
• 
  Гидравликалық сынақ жүргізумен айналысатын тұлғалар сынақ барысында қауіпсіз жерлерде немесе арнайы қарастырылған экранның сыртында болуы тиіс;
  
• 
  құбырларды гидравликалық және пневматикалық сынау ережелеріне және талаптарына сәйкес жүргізілуі тиіс;
  
• 
  жұмыс істеп тұрған кезде қозғалтқышты майлауға және механизмдердің қозғалатын бөлшектерінің бұрандамаларын бұрауға рұқсат етілмейді;
  
• 
  басқару бөлшектері орналасқан жайда техника қауіпсіздігі туралы нұсқаулық және плакаттар ілініп тұруы тиіс;
  
• 
  электржабдықтарды жөндеу жөніндегі жұмыстар электрқоректенуден ажыратылғаннан кейін ғана жүргізіледі;
  
• 
  реттеу, жөндеу және профилактикалық жұмыстарды жүргізу кезінде қондырғы тұтынушыларының қоректену сұлбасын мұқият зерделеу және қажетті қондырғыларды тоқтан ажырату қажет;
  
• 
  электржабдықтармен жұмыс атқару кезінде диэлектрлі төсемдер және қолқаптар болуы тиіс;
  
• 
  оқшаулаудың зақымдануынан орын алуы мүмкін болатын электржабдықтың барлық қажетті бөлшектері жерлендірілуі (нөлденуі) тиіс. Қорғаныс жерлендіру (нөлдендіру) ЭҚЕ-ға сәйкес жүргізіледі.
  

- АӨСҚ: Автоматты өрт сөндіру қондырғысы.

- ӨБҚ: Өрт сөндіруді басқару құралдары.

- ӨХ: Өрт хабарлағышы.


Қорытынды
Орындалған дипломдық жобада мен, Қызылорда қаласындағы А.Байтұрсынов көшесінде орналасқан «Винтаж» сауда үйінің және басқа да бөлмелерде мүмкін болатын өрттен қорғауда, сулы автоматты қондырғыны ұсынамын.

Жасалған дипломдық жобада карастырғандай ҚР ҚН 2.02-11-2002 «Ғимараттар, имараттар және бөлмелерді автоматты өрт дабылдағышымен, автоматты өрт сөндіру және өрт туралы адамдарды хабарлау қондырғыларымен жабдықтау нормалары» 2.5.1 пунктіне сәйкес, «Винтаж» сауда үйінің барлық бөлмелерін автоматтандырылған өрт сөндіру қондырғыларымен жабдықтауға болатыны анықталды.

Бөлмелердің микроклиматтық және өрттің қауіпті жағдайы, өртті табысты сөніруді ескере отырып сулы автоматты өрт сөндіру қондырғысын пайдалануды ұсындым. Сонымен қатар, қызмет көрсететін және кезекші қызметшілердің өрт сөндіру қондырғысының техникалық жағдайы бойынша нұсқаулықтарды өңдеп және сулы автоматты өрт сөндіру қондарғысының гидравликалық есептері толық есептелді.

Жобалау барысында сауда үйінде болатын өрт қауіпті орталық сараптамасын өткізіп жалпы өрт ауыртпалығын анықтадым. Сонымен қатар жұмыс барсында спринклерлі қондырғысының негізгі тораптарына, қондырғының жұмыс жасау принципіне қойылатын талаптар қарастырылды.

Бұл дипломдық жобамның соңғы бөлімдерінде сумен өрт сөндіру автоматты қондырғысын қолданудың экономикалық негізділігін көрсеттім.

Анықталған экономикалық тиімділіктің негізінде, ұсынған автоматты өрт сөндіру жүйесі орнатылған нысандарда өртті хабарлау жүйесі арқылы сөндіру өрттен болған шығынды барынша азайтады, яғни бұл әдіс тиімді болып саналады.


Қолданылған әдебиеттер тізімі:
1. ҚP Aзaмaттық қopғaныc зaңы 11.04.2014 №188-V.

2. Пожарная тактика. Я. С. Повзик. Москва: ЗАО «Спецтехника» 2001 год.

3. УПТ справочник. Я. С.Повзик. Москва: ЗАО «Спецтехника» 2001 г.

4. ҚР ҚН 2.02-11-2002ж. «Өрт сөндірудің және адамдарды өрт туралы хабарлаудың автоматты қондырғылармен, өрт сигнализациясы қондырғыларымен ғимараттарды, бөлмелерді және бекіністерді жабдықтау нормалары туралы»

5. ҚР ҚНжЕ 2.02.-15-2003. Ғимарат пен имараттың өрт автоматикасы.

6. «Эксплуатация установки пожарной автоматики» Н.Ф. Бубырь, В. П. Бабуров и др. Москва: ВИПТШ МВД СССР 1986 г.

7. Установки пожаротушения автоматические. Справочник С. В. Собурь. Москва: ЗАО «Спецтехника» 2001 г.

8. Установки пожаротушения автоматические. Учебно-справочное пособие. С. В. Собурь. Москва: «Пож.Книга» 2008 г.

9. ҚР ҚН 2.02-11-2002ж. «Ғимараттарды, бөлмелерді және имараттарды автоматты өрттік сигналдаудың жүйелерімен, автоматты өрт сөндіру және өрт туралы адамдарға хабарлау қондырғыларымен жабдықтау нормалары» Астана, 2002.

10. «Пожарная автоматика» 2007, Журнал-каталог.

11. ҚР ҚНжЕ 2.02-05-2002 Ғимараттар мен имараттардың өрт қауіпсіздігі. Астана, 2002.

12. Шурин Е.Т., Юн С.П., Пальцев В.П. Методические указания к курсовому проектированию по дисциплине Пожарная профилактика в строительстве.-М.: ВИПТШ, 1990 - 80 с.

13. Томин С.В., Токарев В.Н. Задачник по пожарной профилактике в строительстве, М 1995 г.

14. Ройтман М.Я. Противопожарное нормирование в строительстве, М/С 1998 г.

15. С.В. Собурь. Справочник «Установки пожаротушения автоматического М., Спецтехника 2001 г.-399 с.

16. Гидравлика и противопожарное водоснабжение. Кошмаров Ю.А. М. 1985 г.

17. Справочник. Пожаро-взрывоопасность веществ и материалов и средства их тушения. Под редакцией А.Н. Баратова и А.Я. Корольченко. М. «Химия», 1990 г.

18. С.В.Собурь, Установки пожаротушения автоматические. Учебное-справочные пособие.-5-е изд. (перераб.).-М., ПожКнига, 2008.-312с.

19. Пожарная техника. Часть II. Пожарное оборудование/Н.М.Дэнкас, К.И.Кравченко, Н.Д.Шебеко и др.-М.: ВНИИПО, 1997.-200с.

20. В.Г.Григорьев, В.И.Горячев, Т.П.Кузнецова. Инженерная графика. –Ростов н/Д: Феникс, 2004.-416с.

21. ҚР СТ 1167-2002 Өрт сөндіру автоматикасы. Жіктелуі. Терминдер мен анықтамалар.

22. ҚР СТ 1187-2003 Өрт хабарлағыштары. Жалпы техникалық талаптары.

23. Чекмарев А.А., Осипов В.К. Справочник по машностроительному черчению. М., 1994.

24. Гаевой А.Ф., Усик С.А. Курсовые и дипломне проектировние. Промышленные и гражданские здания. Л., 1987.