Қазақстан Республикасындағы ұлттық идеяның қалыптасуының негізі” атты Жобасына сәйкес дайындалып, Университеттің ғылыми кеңесінде бекітілген. Рецензенттер: С.Қирабаев, ҚР ҰҒА-ның академигі, филология ғылымдарының докторы, профессор

Міне, оқымыстылықтан дәметкен сол азаматты тарих толқыны қақпақылап әкеліп ақыры саясат сақнасына шығарды. Бұл сол кездегі Ресей бодандығындағы барлық отар ұлттардың, соның ішінде аз ұлт зиялыларының ортақ тағдыры болатын. З.Валидовтің тарихи еңбегі Әлихан Бөкейхановтың назарын ерекше аударады. Бұл – «Алашорда» көсемімен Заки Валидовтің өте тығыз достық әрі ғылыми қарым-қатынаста болғанын көрсетеді. Саяси ортаға белсене араласқан Заки Валидов күрескерлік тәжірибе жинақтайды. Солардың ішінде «азербайжан Әлимардан Топшыбашев пен қазақ Әлихан Бөкейхановтың атын алдымен атайды. Олар Россия мұсылмандарының, әсіресе, түркістандықтардың шетін мәселелерімен тереңдеп танысуға көмегін береді».

Ақпан төңкерісі күндері Петроградта болады. Ресей бодандығындағы мұсылмандардың саяси ойлау жүйесін өзгерткен Бүкілресейлік мұсылмандар құрылтайына қатысады, сол құрылтайда тұңғыш рет Түркістанға, Қазақстанға, Башқортстанға автономия беру мәселесі көтерілді. Заки Валидов «Орынбордағы Торғайдың губернаторы болып тағайындалған Әлихан Бөкейханов пен және басқа да қазақтармен келісіп, енді Москвада өтетін мұсылмандар құрылтайында көтерілетін мәселелерді» талқылайды. Соған дайындық ретінде Түркістан мұсылмандарының құрылтайын өткізуге Ташкентке барады. 1917 жылы 16 сәуірде ашылған құрылтайға Түркістанды басқаратын уақытша комитеттің мүшелері – кадет Львов бастаған генерал Ғабделғазиз, Садри Максуди, қазақ Мұхамеджан Тынышбаев та келеді. Заки Валидов: Россия – федеративтік мемлекет болуы керек – деген жоба ұсынады. Бұл ұсынысты қоқандық Әмірәли Захири, түрікмен Бердіқожа, қазақтар Тынышбаев пен Әбдірахман Оразаев қолдап шығады. Бұл да тәуелсіз мемлекетке жетудің алғашқы баспалдағы еді.

1917 жылы 20 шілде күні Уфада өтетін Башқұрстанның І құрылтайы шұғыл түрде шақырылды. Дәл сол күндері Жалпылқазақтық І құрылтай да шақырылып, «Алаш» партиясы тарих сақнасына шықты. Ал кеңес өкіметі тарапынан «Россия халықтары праволарының декларациясы» 1917 жылы 2 қараша күні жарияланды.

Бұл колонизаторлық-миссионерлік, шовинистік езгідегі ұлттарға тәуелсіздік алу мүмкіндігін беретін алғашқы ресми құжат еді. Ұлттар туралы декларация, шындығында да, өзінің тарихи миссиясын орындады. Нағында бұл кеңес өкіметін нығайтып алғанша алдарқата тұратын «бір жапырақ қағаз ғана» (Ленин) болатын. Соны пайдалана отырып 1917 жылы 29-қарашада – Башқұрстан тәуелсіз мемлекеті, 5-желтоқсанда «Алашорда» автономиясы үкіметі жарияланды. Тәуелсіздік жарияланысымен башқұрттар шұғыл түрде ұлттық әскер жасақтады. З.Валидов әскери министр міндетін атқарды. Қалыптасқан әскери қоршау жағдайында Урал мен Қазақстан аймағындағы біріккен мұсылман Мемлекетін құру идеясы да ұсынылды.

Жалпы түркі тектес халықтардың тәуелсіздігі жолындағы саяси стратегиялық іс-қимылдарды реттеп, үйлестіріп, шешім қабылдауда 30-тамыз бен 7-қыркүйектің арасында Орынбор мен Самарада өткен Башқұртстан, Қазақстан, Түркістан үкіметтерінің мүшелері – Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Қоқан үкіметінің төрағасы Мұхамеджан Тынышбаев, сыртқы істер министрі (Қоқан үкіметінің) Мұстафа Шоқаев, Убайдулла Хожаев т.б. қатысқан мәжіліс ерекше орын алады. Онда осы үш үкіметтің негізінде «Оңтүстік-Батыс мұсылмандары федерациясы» құрылып, қазақ-башқұрт біріккен әскерін жасақтау жөнінде ұйғарым жасалды. Сондай-ақ Социалистердің азаттық партиясының бағдарламасы түрік халықтарының талабына сәйкес келетіндіктен де, сол партияның айналасына бірігу көзделді. Мұны Әлихан Бөкейханов және оның жақтастары дерліктей қолдады. Оған өзбектер жағынан Низам Хожаев, Шолпан, Әбділхамит Арипов те қосылды. Ең бастысы: кеңес өкіметі тапапынан қысымға ұшыраған түркі зиялылары Түркістанға шоғырлансын, қандай жағдай болса да күресті ешқашанда тоқтаппау керек – деген ұйғарымға келеді.

«Алашорда» үкіметінің кеңес өкіметімен келіссөзге барып, оны мойындауы туралы құжаттар біршама бар және онда үш үкіметтің де (Кеңес, Колчак, Алашорда) көзқарасы қамтылады. З.Валидовтың «Қатирасы» мен «Түркістанның қазіргі (таяу) тарихы» атты монографиясы бұл оқиғаларға өзгеше көзқараспен баға беруге негіз қалайды.

Түркі тектес халықтардың автономиялық тәуелсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған «Түрккомиссия», керісінше, жоспарлы түрде оларды бөлшектеуге кірісті. Саяси ойдың орталығы болып табылатын Орынбор қаласы Башқұрт-қазақ автономиясының астанасы мәртебесінен алынып, қазақ, башқұрт, татар, өзбек, түрікмен, әзірбайжан, қырым ноғайлары сияқты тұтасып жатқан, бір-бірімен іргелес бауыр ұлттардың бауырын тіліп, Орынбор өлкесі Ресейдің құрамына енгізілді. Кремльде құрылған «Башқұрт-қазақ комиссиясы» Еділ мен Жайық бойындағы елді ұлы Түркістаннан бөліп тастады. Сол арқылы кеңес өкіметі өзінің түпкі пиғылын жария етті.

Бұл – кеңес өкіметінің мүддесі тұрғысынан дұрыс, ал ұлт республикаларының мақсаты-мүддесіне қайшы шара болатын. 1920 жылы 19-мамыр күні «Башқұртстан – Ресейдің автономиялық губерниясы дәргейіндегі құрлым» деп жарияланады. 1919 жылы наурыз айында «автономиялы үкімет» ретінде мойындалып, Ленин мен Сталиннің өзі қолын қойған құжаттан 14 айдан кейін айнып кетуінің мәнін сұраған З.Валидовке Ленин:

«Сіз мұндай адамгершілік мәселесін неге негіздеп айтып отырсыз? Сіз өзі қандай революционерсіз? Сол келісімге неғып жабысып қалдыңыз? Сіз бен біздің келісім шартымыз – бір жапырақ қағаз ғана, ол ештеңені міндет етпейді» - деп (365-бет) жауап береді.

Кеңес өкіметінің «Ұлттар декларациясына» сүйене отырып, ортақ Федеративтік Түркістан мемлекетін орнату – қалыптасқан саяси жағдайда нақты шындыққа жақын, аса мүдделі мүмкіндік болатын. «Алашорда» үкіметімен де жасалған келісім шарттың тағдырын дәл осындай опасыздық күтіп тұр еді.

Сол жылы қазан айында – Қазақстан Ресейдің құрамындағы автономиялық республика болып жарияланды. Бұл «Алашорданың» толықтай тарих бетінен ысырылуы еді. А.Байтұрсыновтың өлкелік революциялық комитеттің мүшелігінен және партия мүшелігінен шығарылуы Ленин қол қойған «бір жапырақ қағаздың» отқа өртелуі еді.

Шындығына көшкенде, қазақ жерге иелік ете ме, жоқ па, Ленинге «бәрібір» еді. Тек орыс пролетариаты билеп-төстесе болды, ал кеңес өкіметінің атынан бүкіл қазақты қырып тастаса тағы да оған «бәрібір» болатын. Әлемдік пролетариат санатында азиялықтар, оның ішінде «молла билеген орта азиялықтар» мәңгілік европалық пролетариаттың протекциясында өмір сүруі тиіс болатын.

Сол кездесудегі Лениннің:

«Орталық алдағы уақытта да бұрынғы отар елдердегі орыс пролетариатына сүйенетін болады, ал сіздер «басшылыққа» қандай дәрежеде ымыраластық көрсетесіздер, немесе қандай сенім көрсетесіздер, сондай деңгейде ғана сенімге ие боласыздар. Ресей жерінде социализм толық орнаған соң да бұл сенімсіздік сақталып қалатын болады. Тіпті, социализм бүкіл әлемде жеңіске жетсе де шығыстағы отар елдерге европалық пролетариаттың – ағылшындардың, француздардың, бельгиялықтардың, «басшылығы» жойылмайды» - деген сөзі З.Валидовтің кеңес өкіметіне деген сенімін мүлдем үзеді

Бұл З.Валидов сияқты түрікшіл командирдің төзімінің соңғы тамшысын тауысты. Ол:

Азаттыққа жетудің жолы - оған қарсы күрес екенін түсініп, ол күресті Түркістанда бастау керек – деген шешімге келеді. Сөйтіп, астыртын ұйым құру үшін Түркістанға бет алады. Тарихшылар мен тергеушілер: басмашылар мен «Алашорданың» арасында қандай байланысы болуы мүмкін, бұл негізсіз жала шығар – деп жорамалдап, сол тұстағы Түркістан мен Орталық Азиядағы саяси жағдайлардың басын қосып, ортақ тұжырым жасауға дәрменсіздік танытты. Алайда біз сол сұраққа түсінікті әрі тиянақты жауап беру үшін оқиғаның ізін қуа пайдаланып отырған З.Валидовтің «Қатиралары» көлеңкеде қалған сол бір күндерге сәуле түсіреді.

Әдебиеттер:

1.Проф. Заки Валиди Тоған. Қатиралар. Станбол., 1969,

2.Заки Валиди Тоган. Воспоминания. Уфа, 1994, 1-кітап.

ЗАКИ ВАЛИДОВ «ҚАТИРАЛАР»

Заки Валиди (Валидов) Тоған (1891–1970) башқұрттың суықлы қай-оңғұт-уақ тайпаларының құрамасынан шыққан, нағашысы қыпшақ. Қидандардың (кедендердің) тұсында Башқұрт (Бас бөрі) ұрандас жұртпен анда болған. Арғы аталары Күшік сұлтанның тұсында Көшім ханмен бірге орыс отаршылдарына қарсы соғысқан. Атасы Уәлид молла, әкесі Ахметшах медресе ұстаған дінбасы, патша армиясында әскери қызметін өтеген. Арабша, парсыша, орысша сауатты, сирек қолжазбалар мен кітаптарды жинаған және оларды аударған оқымысты әрі ауқатты адамдар болған. Шешесі Уммульхаят та араб, парсы қолжазбаларын таратып оқитын абыстай екен. Маржани мектебінің шәкірті Заки де жасынан руханит тарихына құштар, нақшбандия пәлсафасының ықпалымен тәрбиеленген, араб, парсы, шағатай, орыс жазба тілін еркін меңгеріп өседі, сондықтан да ғұламалық жолды таңдайды. «Қасымия» медресесінде түркі тарихынан дәріс береді. Тарихи тақырыптағы ғылыми зерттеулері тұрақты жариялана бастайды. Түрік халықтары мен мұсылман жұртының отарлау тарихын зерттей келе саяси көзқарасы қалыптасады. Қазан университетінің еркін тыңдаушысы бола жүріп, 1911 жылы «Түріктер мен татар тарихы» атты зерттеу еңбегін жариялайды. Алғашында башқұрт тілінде басылған бұл еңбек түркі зиялыларының арасында үлкен қоғамдық пікір туғызды. Ол, сөйтіп, исі түркі қауымына алғаш рет ғалым ретінде танылды. З.Валидов бұл еңбегінде мұқым түркі жұртының тумысын тұтас алып, ортақ тарих ретінде қарастырды.

1913-1914 жылдары көне қолжазбаларды іздестіріп Түркістанға ғылыми-іздестіру экспедициясына шығып, Ташкенттегі, Самарқандағы, Бұқарадағы, Ферғана ойпатындағы және Душанбедегі көне медреселерден сирек мұрағаттарды тауып, жеке адамдардың қолындағы жазбалармен де танысып, ғылыми айналымға түсіреді. Сол сапарда болашақ саяси әріптестерімен де, қарсыластарымен де танысты. Олардың қатарында гимназия шәкірті Нәдір Төреқұлов, Петербург университетінің заң факультетінің студенті Мұстафа Шоқаев, Мінауар қари, Убайдулла Хожаев, Шолпан (Әбділхамид Сүлейменов) болды. 1915 жылдан бастап саяси үйірмелерге қатысады. Қазақ хандарының тұқымы Ғалиасқар және Сәлімгерей Жантөриндердің 1905-1907 жылдар арасындағы саяси қозғалыс тұсында ұсынған «Аймақтық автономия» туралы кітапшасы оның болашақ саяси бағдарламасын анықтап береді. Ол бұл туралы өзінің 1969 жылы Стамбулда жарияланған «Қатираларында» (Естеліктерінде):

«Мен ондағы айтылған идеялармен толықтай келісетінмін. Тура осындай көзқарас жақындығының нәтижесінде Әлихан Бөкейхановтың көмегі арқылы Сібір автономиясын жақтаушылардың бірі, Сібір казактарынан шыққан, Орталық Азия туралы зерттеуші Потанинмен таныстым...Менің Сібір автономисы туралы ықыласымды қарт ғалым іштей ұнатты... Сәлімгерей Жантөринге: Егерде Сібір автономисы құрыла қалса, одан бұрын Көшім хандығына қараған шығыс Башқортстанға орын табыла ма» – деп сұрадым. Ол: «Уақыты келгенде бәрін де көресің, ондай да мүмкіндік туып қалар...Россиядағы саяси қозғалыстардан толық хабардар болу үшін Петроградқа бар» – деп кеңес берді» – деп (163-бет) еске алады.

Сөйтіп, Заки Валидовтің екпінді саяси өмірі қазақ ұлт-азаттық қозғалысы көсемдерінің ықпалымен басталады. Сонымен қатар империяның бұратана бодан елдерге жүргізіп отырған зымиян саясатын түсіндірген ұстаздарының да рухани жан айқайы оның ұлттық көзқарасын қалыптастыруға негіз қалайды. 1912 жылы Қазан университетінің тарих және археология қоғамының төрағасы, атақты профессор Катанов өзінің 50 жасқа толған қонақасынан кейін Закиді оңаша алып қалып зар мұңын шағады. Ол шәкіртіне:

Міне, оқымыстылықтан дәметкен сол азаматты тарих толқыны қақпақылап әкеліп ақыры саясат сақнасына шығарды. Бұл сол кездегі Ресей бодандығындағы барлық отар ұлттардың, соның ішінде аз ұлт зиялыларының ортақ тағдыры болатын. З.Валидовтің тарихи еңбегі Әлихан Бөкейхановтың назарын ерекше аударады. Жас ғалыммен терең танысу мақсатында Закиді:

Бұл кітаптың орыс тіліне аударылуына қолғабыс ете алатын адаммен – Алтынорда мырзаларының тұқымы, мелекеттік думаның бұрынғы мүшесі князь Кугушевпен Сәлімгерей Жантөриннің үйінде таныстырады. 1912 жылы «түркітектес» цензура профессоры Катанов пен Ашмарин зерттеудің орыс тіліндегі нұсқасына ғылыми жетекшілік етіп, Ресейге қатысты батыл пікірлерді қысқартпай жібереді. Қоқан мен Ферғанадан Әмірәлі Захири мен Юнусжан қожа Агалиев арнайы келіп, сирек деректерді ұсынады. Сол кезде жоғарыда айтылған қазақ сұлтандарының тұқымы Әлихан Бөкейханов хат жазып, Самараға шұғыл келуін өтінеді. Одан кейінгі тіршілік тынысын З.Валидов:

Бұл – «Алашорда» көсемдерімен Заки Валидовтің өте тығыз достық әрі ғылыми қарым-қатынаста болғанын көрсетеді. Оған Заки Валидовтің: «1912-1913 қысында мен емтиханға дайындалуымды жалғастырдым. Алайда өзімнің түркістандық және қазақ достарымның тілектерін ескеріп, уақытымның көбін Мауреннаһрдың, Қашқардың, қазақ хандарының және ХҮІ – ХІХ ғасырлардағы ноғай иеліктеріне қатысты деректерді жинадым, яғни, «Түрік тарихының» екінші кітабымен жұмыс істедім» – деген (133-бет) естелігі дәлел.

1913-1914 жылдарғы Түркістанға жасаған ғылыми экспедициясы кезінде З.Валидов түрік халықтарының мемлекеттік, саяси тарихымен тереңдеп айналысады. Соның ішінде «Ферғана чиновнигі және ғалым Наливкинмен ол кезде Самарада тұратын Ғалихан Бөкейханов тыныстырады» (158-бет). Кейін Наливкин Мемлекеттік думаның мүшесі, губернатор болды. Ең соңында өзі мүше болған социал-демократтардың арандатуымен қаза тапты. Сүйегі әйелінің зиратының қасынан табылған. Сондай-ақ сол кеpдегі студент Мұстафа Шоқаевпен, гимназия шәкірті Нәзір Төреқұловпен танысады. Олар туралы:

«Сол кезде Түркістанда танысқан адамдарымның арасынан маған Нәзір Төреқұл мен Әбділхамид Сүлеймен (ақындық ныспысы – Шолпан) ерекше жақын болды. Нәзірдің әкесі – Төреқұл Ферғана губернаторының тәржімашысы болатын, ол біраз құнды қолжазбаларды жинаған екен. Нәзір қолына түскен кітаптың бәріне жармаса кететін, оны әр автордың ойы қызықтыратын. Мен оған: кітапты қатаң бір жүйе бойынша оқу керек, сонда ғана адам жетіскке жете алады – дедім. Менің бұл ойымды ол сол кездегі он бес жасар бозбала Шолпанға түсіндіруге тырысты. Нәзір өзіне де сын көзбен қарауға тырысты, алайда қызыққұмар, әр нәрсеге ынтық, аумалы-төкпелі мінезін жеңе алмады да, табанды да жүйелі төзіммен оқуды бойына сіңірмеді. Ол сол кездің өзінде түрікшіл болатын, Стамболда шығып тұратын «Түрік жұрты» журналын үзбей оқитын. Жиддадағы орыс консулдығында істеп жүргенде Нәзір түрік тілдері туралы мақала жариялады, сөйтіп ол өзінің ұлттық мәдениетін берік ұстанды, сондықтан да кеңестер қысым көрсеткен адамдардың қатарында құрбан болды» - деп (138-бет) жазды.

Мұндағы «түрік тілдері туралы» мақала деп көрсетіп отырғаны Н.Төреқұловтың латын әрпіне көшу туралы жанқуатын жұмсаған «Бұл әліпбиді неге алу керек?», «Жаңа әліпби неге керек?», «К вопросу о латинизаций тюркских алфавитов», « К вопросу о латинском алфавите», «В борьбе за новый тюркский алфавит» атты «әліпбилер тарихы, қазақ-қырғыз мәдениетінің жолдары, жаңа әліпби» жөніндегі 1924-1926 жылдары Москвада басылып шыққан кітапшаларындағы пікірі болса керек.

1915 жылы Заки Валидов Уфа губерниясының атынан Мемлекеттік думаның мұсылмандар фракциясына мүше боп сайланады. Бұл башқұрт ұлтының тәуелсіздікке ұмтылған алғашқы дербес саяси қадамы еді. З.Валидов:

«...Мұсылман фракциясының декларацияларын дайындаумен және Мұстафа Шоқаевпен бірге майдандағы қара жұмысқа алынған түркістандықтардың ісімен айналыстым. Бұл істердің бәрінде депутат Керенскиймен бірігіп жұмыс істедік...Оның әкесі Ташкенттегі ағарту инспекторы боп қызмет еткен. Болашақ социал-революционер, тамаша шешен сол қалада туып-өсті. Ол үкіметті батыл сынға алды, сол үшін де түркістандықтар оны жақсы көретін. Әсіресе, Шоқаев екеуі өте тығыз байланыста болды. Керенскийдің ықпалымен Мұстафа Шоқаев екеуміз майдандағы қара жұмысқа алынғандардың жағдайымен танысу үшін бірнеше рет майданға бардық...Әрине, Керенский аз ұлттардың тәуелсіздігіне құлақ асқысы да келмеді...».

Саяси ортаға белсене араласқан Заки Валидов күрескерлік тәжірибе жинақтайды. Солардың ішінде «азербайжан Әлимардан Топшыбашев пен қазақ Әлихан Бөкейхановтың атын алдымен атайды. Олар Россия мұсылмандарының, әсіресе, түркістандықтардың шетін мәселелерімен тереңдеп танысуға көмегін береді». Ақпан төңкерісі күндері Петроградта болады. Ресей бодандығындағы мұсылмандардың саяси ойлау жүйесін өзгерткен Бүкілресейлік мұсылмандар құрылтайына қатысады, сол құрылтайда тұңғыш рет Түркістанға, Қазақстанға, Башқортстанға автономия беру мәселесі көтерілді. Заки Валидов «Орынбордағы Торғайдың губернаторы болып тағайындалған Әлихан Бөкейханов пен және басқа да қазақтармен келісіп, енді Москвада өтетін мұсылмандар құрылтайында көтерілетін мәселелерді» талқылайды. Соған дайындық ретінде Түркістан мұсылмандарының құрылтайын өткізуге Ташкентке барады. 1917 жылы 16 сәуірде ашылған құрылтайға Түркістанды басқаратын уақытша комитеттің мүшелері – кадет Львов бастаған генерал Ғабделғазиз, Садри Максуди, қазақ Мұхамеджан Тынышбаев та келеді. Заки Валидов: Россия – федеративтік мемлекет болуы керек – деген жоба ұсынады. Бұл ұсынысты қоқандық Әмірәли Захири, түрікмен Бердіқожа, қазақтар Тынышбаев пен Әбдірахман Оразаев қолдап шығады. Бұл да тәуелсіз мемлекетке жетудің алғашқы баспалдағы еді. 17-сәуірдегі федеративтік құрылымды Мұстафа Шоқайдың қолдамағаны, ең соңында қалыс қалғаны тосын дерек. З.Валидов өзінің «Қатирасында»:

Бұл – аса маңызды, түркі тектес ұлттардың Ресейден іргесін бөліп, жеке республика ретінде өмір сүруді мақсат еткен ең қасиетті шешімі еді. 7-мамыр күні Москвада Ресей мұсылмандарының құрылтайы өтті: онда ұлттың өзін өзі билеу құқығы мен федеративтік құрылымды жақтап – 446 делегат, қарсы – 271 делегат дауыс берді. Мемлекеттік думаның жанынан Ресей мұсылмандарының біріккен атқару комитеті (ИКОМУС) құрылды. Заки Валидов Түркістанда тұрақты өкіл міндетін атқарды. Оның «Қатирасындағы»:

Ал біздің назарға алып отырғанымыздың себебі, «Алашорда» ісіне негіз боп тартылған Заки Валидовтің 1922-жылы Ташкентке жасырын келгенде оның қайда тұрақтағаны туралы сұраққа ешкім де жауап бере алмаған. Бұл кәдімгідей бас қатырған мәселе болған. Ал оның жауабы оп-оңай осыдан бес жыл бұрын шешіліп қойыпты.

Шындығында да ол бұл үйдің қызығын көре алмады. 1917 жылы 20 шілде күні Уфада өтетін Башқұрстанның І құрылтайына шұғыл түрде шақырылды. Дәл сол күндері Жалпылқазақтық І құрылтай да шақырылып, «Алаш» партиясы тарих сақнасына шықты. Ал кеңес өкіметі тарапынан «Россия халықтары праволарының декларациясы» 1917 жылы 2 қараша күні жарияланды. Онда: