Ќазаќстан республикасыныњ білім жєне ѓылым министрлігі

«Тамаќ µнімдерініњ ќауіпсіздігін баѓалау»

ПЄНІНІЊ ОЌУ ЄДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

6М073500 – «Таѓам ќауіпсіздігі» мамандыѓына

Семей

2014

Мазм±ны

      
.

1. 
   ГЛОССАРИЙ
   

ДНК – дезоксирибонуклеиновая ќышќылы;

РНК – рибонуклеин ќышќылы;

рН – ортаныњ реакциясы ;

F – аудан;

H – жарыќтандырылѓан с±йыќтыќтыњ ќабаты;

W – ылѓалдылыќ;

X – жылу µткізгіштік коэффициенті;

а –температура µткізгіштік коэффициенті;

-уаќыт;

- напряжение;

- кернеулік коэффициент;

- тыѓыздыќ;

р – ќысым;

D –диффузия коэффициенті

1. 
   ДЄРІСТІК МАТЕРИАЛ
   

Эстетикаѓа ќатысты талаптар - µнім мен ќызмет кµрсетудіњ кµркемдік бейнені µрнектей алуына, адамныњ сезім м‰шелері арќылы ќалыптасатын форма белгілері негізінде (т‰сі, кµлемдік конфигурациясы, б±йымды єрлеу сапасы) єлеуметтік-мєдениеттік ќ±ндылыѓын кµрсете алуына ќойылатын талаптар. Міндетті талаптардыњ ќ±рамын аныќтаѓанда мына жаѓдайларды ескеру ќажет:

1. 
   Зањдарѓа жєне стандарттарѓа сєйкес міндетті талаптардыњ тізімі кењейіп отыруы м‰мкін. Мысалы, функционалдыќ жарамдылыќ есебінен.
   
2. 
   Кейбір тауарлар т‰рлерінде сенімділік талабы ќауіпсіздік талабымен ‰йлеседі (тамаќ µнімдерініњ саќталуы, жол кµлігініњ толассыз ж±мыс істеуі).Орындалуѓа тиісті талаптарды ќамтитын стандарттардыњ ережелері нормалар деп аталады. Егер норманыњ сандыќ сипаттамасы болса, оны норматив деп атайды.
   

1. 
   объектініњ наќтылы жаѓдайы жµнінде аќпараттар алу (µнім ‰шін оныњ сапалыќ жєне сандыќ сипаттамалары);
   
2. 
   алынѓан аќпаратты б±рыннан белгіленіп ќойылѓан талаптармен салыстыру, яѓни екінші т‰рде аќпарат алу.¤нім сапасын тексеру - µнімніњ сапалыќ жєне сандыќ сипаттамаларын тексеру. Сапаны тексеру ж±мыстарына µлшеу, талдау, сынау операциялары кіруі м‰мкін.
   

Сапаны жаќсарту мєселесін кесіпорында т±раќты т‰рде ќолданылатын шаралар ж‰йесін енгізу арќылы ѓана шешуге болады. Осындай сапа ж‰йелері кµптеген жылдар бойы ќ±рылып жєне жетілдіріліп келеді. Ќазіргі кезде ИСО 9000 сериялы халыќаралыќ стандарттарда белгіленген сапа ж‰йесі ќабылданды. Б±л ж‰йеніњ негізгі принципі - сапаны басќаруда µнімніњ µмірлік циклініњ барлыќ сатылары мен кезењдерін ќамту. ¤німніњ µмірлік циклі - µнімді жобалау, µндіру, пайдалану, саќтау, тасымалдау, µткізу, жою жєне кєдеге жарату процестері, яѓни µнімді µндіргенде жєне пайдаланѓанда болып отыратын µзгерістерге сай µзара байланыстаѓы процестер жиынтыѓы болып табылады. ¤мір циклі маркетингтен басталады. Маркетинг дењгейінде - µнімге тапсырма берушілер жєне олардыњ талаптары аныќталады. Жобалау дењгейінде т±тынушыныњ барлыќ талаптарына сай µнімді жасау ќарастырылады. ¤ндіру кезінде жобада белгіленген сапа дењгейі ќамтамасыз етіледі. Айналым дењгейінде ќалыптасќан сапа тасымалдау, саќтау, сатуѓа дайындау, сату кездерінде саќталуы керек. Пайдалану дењгейінде сапаны басќаруѓа т±тынушы кірістіріледі. Т±тынушыныњ µнімді пайдалану жаѓдайы жаќсы болса, онда оныњ ќолдану мерзімі де артады. Ќолданыстан шыѓару дењгейінде пайдаланылѓан µнімніњ табиѓи ортаѓа зиянды єсерін болдырмау керек. Кєсіпорынныњ іс-ќимылы µнімді ќолданыстан шыѓарумен бітпейді. Осы кезењге ќарай немесе одан да ертерек ќажеттілік аныќталады жєне маркетинг ж‰ргізілгеннен кейін кєсіпорын жања µнім т‰рін жобалауѓа кіріседі. Осылай сапаны басќару саласындаѓы жања айналым басталады. Сапа ж‰йесініњ ќажетті элементтері: ±йымдыќ ќ±рылымы, єдістемесі, ресурстар мен процестер. Сапа ж‰йесініњ ±йымдыќ ќ±рылымы кєсіпорын ж±мысын басќару шењберінде ќ±рылады да, оныњ бµлімшелерініњ жєне ќызмет істеушілерініњ арасында ќ±ќыѓын, міндеттерін жєне функцияларын бµліп беру болып табылады. Єдістеме - іс-ќимылдарды ж‰ргізудіњ белгіленген тєсілдері (ИСО 8402). Ресурстар - ќызмет кµрсетушілер, ќызмет ету ќ±ралдары, ќ±рал-жабдыќтар, технология. Процесс (ИСО 8402) - ќолданылатын элементтерді (µнімге ќатысты - шикізаттар, материалдар) дайын µнімге айналдыратын µзара байланыстаѓы ресурстар мен іс-ќимылдар. Сапа ж‰йесініњ бар екендігін жєне оныњ ќойылѓан талаптарѓа сµйкестігін осыныњ барлыѓына тиісті ќ±жаттар болѓанда ѓана дєлелдеуге болады. Ќ±жаттар сапа ж‰йесін жасаушыларѓа, ќолданушыларѓа жєне тексеру органдарына кµрсетуге м‰мкіндік береді. Сµйтіп, сапа ж‰йесі - сапаны жалпы басќаруды ж‰зеге асыру ‰шін ќажетті ±йымдастыру ќ±рылымы, єдістеме, процесс жєне ресурстар жиынтыѓы.

• 
  µнімніњ ерікті стандарттарын міндетті техникалыќ регламенттерден бµлу (µмір мен денсаулыќты ќорѓауѓа ќатысы барларын);
  
• 
  ±лттыќ стандарттарды халыќаралыќ стандарттармен ењ жоѓары дењгейде ‰йлестіру;
  
• 
  сєйкестікті растау ж‰йесін ымырашылдандыру жєне єрбір м‰мкін жаѓдайда сєйкестікті ерікті растау сызбасын енгізу;
  
• 
  тєуелсіз жєне алаламайтын аккредиттеу ж‰йесін ќ±ру;
  
• 
  Ќазаќстанныњ сєйкестік сертификатыныњ шетелдік нарыќта мойындалуына ќол жеткізу.
  

• 
  бірінші жаѓдай - елдіњ техникалыќ зањдылыќтарын дамыѓан шет елдердіњ зањдылыќтарына м‰мкіндігінше жаќын ‰йлестіру. Тек ќана осындай ‰йлестіру арќылы еліміздегі бизнес ќазіргі замандаѓы экономикалыќ кењістікке кіре алады жєне барлыќ болып жатќан µзгерістерге дер кезінде ќ±лаќ асып, бєсекелестікке дайын болуѓа тырысады.
  
• 
  екінші жаѓдай - кєсіп иелерініњ талпынысы мен азаматтыќ бизнесіне мемлекет тарапынан ќойылатын артыќ єкімшілік кедергілерді болдырмау. Стандарттарда келтірілген санитарлыќ ережелер мен нормалар, ќ±рылыс нормалары мен ережелері жєне т.б. µте кµлемді жєне нашар реттелген міндетті талаптар кєсіп иелерініњ ж±мысын шектейді.
  

1. 
   Абчук В.А. Предприимчивость и риск. – СПб.: ВИПК РП, 2004, - 64с.
   
2. 
   Багиева М.Н. Комплексная оценка рисков коммерческого предприятия: Дис. к.э.н.: 08.00.05. – СПб., 2000. – 170с.
   
3. 
   Гранатуров В.М. Экономический риск: сущность, методы измерения, пути снижения. – М.: Издательство «Дело и Сервис», 2000. – 112с.
   
4. 
   Качество и безопасность сельскохозяйственной пищевой продукии./под редакцией д.б.н. А.К.Смагулова — Алматы, 2002 544с.
   

Б±нда екі жаѓдай ќолданылады – ауќым нєтижесі жєне «х - тиімсіздік» т‰сінігі.

«Х -тиімсізідік» Єдетте, µндіріс шыѓындарын зерттегенде, мына жаѓдай болады деп есептеледі: барлыќ технологиялардан фирма ењ тиімдісін, шыѓарылымныњ єр дєрежесінде оѓан орташа шыѓындардыњ барынша тµмен шамасын ж±мсауын ќамтамасыз ететінін тањдап алады деп. Ал наќты µмірде, фирманыњ ќандайы болмасын, шыѓындарды тµмендетудіњ бар м‰мкіндігін толыќ ќолданбайды. Шыѓындарды орташа шыѓындардыњ ењ тµмен дєрежесіне жеткізудіњ потенциалдыќ м‰мкіндігін баѓалау ‰шін «Х-тиімсіздігі» т‰сінігі енгізілген. Б±л мына жаѓдайда орын алады - µндірістіњ кµлемі ќандай болмасын, фирманыњ наќты шыѓындары минималдыќ м‰мкін шыѓындардан артыќ болѓанда. Осындай артыќшылыќ фирма кєсіпкерлік тєуекелдіктен бас тартќанда, ќабілетті тµмен жолдас-жораларды, туыстарды ж±мыспен ќамтамасыз еткенде, фирма ж±мыскерлерін орынсыз ќолдап ынталандырѓанда орын алады.

Сауда-саттыќ сайысы. Б±л сайыс баѓаны ќолдану арќылы ж‰реді. Ал баѓаныњ µзі ‰ш жаќты сайыстыњ нєтижесінде белгіленеді: біріншіден, жоѓары баѓамен сату ‰шін сатушылар арасындаѓы; екіншіден, тауарларды тµмен баѓамен алу ‰шін сатып алушылар арасында; ‰шіншіден, тауарларды ќымбат баѓамен сату ‰шін сатушылар жєне оларды арзан баѓамен сатып алу туралы сатып алушылар арасындаѓы сайысу нєтижесінде.

Осыѓан байланысты бєсеке баѓаѓа ќатысты жєне баѓаѓа ќатыссыз болып бµлінеді. Єдетте, баѓаѓа ќатысты бєсеке белгілі µнімніњ баѓасын єдейі, жасанда т‰рде тµмендетуді кµздейді: м±нда баѓалыќ алалаушылыќ кењ ќолданылады – шыѓындардыњ дєрежесініњ єр т‰рлі болуымен дєлелденбесе де, тауарлар єр т‰рлі баѓамен сатылады. Баѓалыќ алалаушылыќ ‰ш шарт болуын тілейді:

- сатушыныњ сатып алушыларды тµлем ќабілеттерін топтарѓа бµле алатын м‰мкіндігініњ болуын;

- алѓашќы сатып алушы осы тауарды немесе ќызметтерді сата алмауы керек.

Баѓалыќ алалаушылыќ мынадай жаѓдайларда кењ ќолданылады: ќызмет кµрсетуде (дєрігерлердіњ, адвокаттардыњ, ќонаќ ‰йлерін басќарушылардыњ), µнімді кµлікпен тасу ќызметін кµрсетуде; тауарды сатуда, егер оны нарыќтыњ біреуінен екіншісіне жеткізу м‰мкіндігі болмаѓанда (тез б‰лінетін µнімдерді бір нарыќтан екіншіге кµлікпен жеткізуде).

Баѓаѓа ќатыссыз бєсеке кµбінесе µнім сапасын кµтеру, сату жаѓдайларын жаќсарту, сервистік ќызметтерді кµбейту арќылы ж‰реді. Сапаны екі баѓытта кµтеруге болады: бірінші – тауардыњ техникалыќ сипаттамаларын жетілдіру; екінші – т±тынушылар ќажеттігіне ќолайлы ќызмет кµрсету. ¤німніњ сапасын жоѓарылату арќылы ж‰ретін баѓаѓа ќатыссыз бєсеке µнім бєсекесі деп аталады. Бєсекеніњ б±л т‰рі немесе ескі ‰лгіден елеулі айырмашылыѓы бар немесе соныњ модернизацияланѓан баламасы болып табылатын жања тауар шыѓару арќылы, салалыќ нарыќтыњ бір бµлігіне ие болуды кµздейді. Сапаны жаќсартуѓа негізделген бєсекеніњ ќайшылыќтары аз емес. Бір жаќтан, сапаныњ жоѓарылауы баѓаны б‰ркемелі т‰рде тµмендетудіњ жєне µткізуді кµбейтудіњ єдісі; екіншіден – сапа деген субъективтік баѓалау, сондыќтан жарнама жєне кµз тартатын буып-оралуы арќылы оны б±рмалауѓа жєне кµзбояушылыќќа м‰мкіндік тудырады.

¤німді µткізуді жетілдіру туралы ж‰ретін баѓаѓа ќатыссыз бєсеке сату шарттары туралы бєсеке деп аталады. Б±л бєсекеніњ негізінде сатып алушыѓа жаќсарѓан сервистік ќызметтерді кµрсету жатады: жарнама арќылы т±тынушыѓа єсер ету, сауданы жетілдіру, сатып алушыларѓа тауарды олар алѓаннан кейін сол тауарды ќолдануына, яѓни пайдалану процесінде ќызмет кµрсету.

Нарыќтыќ жаѓдайда т±тынушыныњ ќанаѓаттануы тауарѓа деген µзініњ ерекшелігініњ жиынтыѓы сатып алу-сату актісінде кµрінеді. М±ндай ерекшеліктіњ ‰йлесуі, µндіруші мен т±тынушыныњ м‰дделерініњ саќталуы негізінде тауарлар жєне т±тынушылар талабыныњ сипаттамасын, сол сияќты нарыќ жаѓдайында тауардыњ толыќ сєйкестігін бєсекеніњ жарамдылыѓы деп атайды.

Сонымен, тауарѓа бєсекеніњ жарамдылыѓын, оныњ сапалыќ жєне ќ±ндыќ сипаттамасыныњ жиынтыѓы деп т‰сінуге болады. ол сатып алушыныњ наќтылы м±ќтажын ќанаѓаттандыруды ќамтамасыз етеді жєне сатып алушы ‰шін тиімділігі ±ќсас тауар – бєсекелестер ерекшеленеді.

Б±л мањызды кµрсеткішті аныќтаудыњ бірнеше тєсілдері белгілі. Олардыњ кµп таралѓандарына ќысќаша тоќталайыќ.

Бірінші тєсіл. Техникаѓа бєсекеніњ жарамдылыѓын аныќтайтын белгісі – б±л тауарды т±тыну баѓасы болып табылады. Ол мынадай формуламен аныќталады:

Бт = Бс + Шт,

м±нда, Бт - т±тыну баѓасы;

Бс - сатылу баѓасы;

Шт – б±л µнімді т±тынушылардыњ шыѓындары (оныњ барлыќ нормативтік мерзім ішіндегі ќызметі)

Екінші тєсіл. Тауардыњ бєсекелестік жарамдылыѓын аныќтаѓанда б±л тєсіл екі µлшемді еске алуы м‰мкін; µнімніњ µзіндік ќ±ны, тауарды сату жєне оныњ сапалыќ дењгейі. Сµзсіз бєсекеге жарамдылыѓы артыѓыраќ болатын тауар оны µндіруге, сатуѓа кеткен шыѓындар ењ тµмен, ал сапа дењгейі бєсекелес тауарѓа ќараѓанда жоѓарылау болатын болса.

‡шінші тєсіл. Б±л тєсіл техникалыќ дењгейін жєне сату баѓасын есепке ала отырып, бєсекелестік тауарларды салыстыруѓа негізделген. Б±л тєсілге сєйкес басында салыстырмалы сапаныњ сандыќ кµрсеткіштерініњ дењгейі жєне базалыќ ‰лгілер (тауар) мына формуламен аныќталады:

КК = ККэ * ККт * ККс,

м±нда, КК – тауар дењгейініњ кешенді кµрсеткіші;

ККэ – эстетико- эргономикалыќ дењгейініњ кешенді кµрсеткіші;

ККт – техникалыќ дењгейдіњ кешенді кµрсеткіші;

ККс – кµрсеткіш кешенініњ сенімділігі.

Тµртінші тєсіл. Б±л тєсілде бєсекеге жарамдылыќтыњ дењгейі ќалай техникалыќ, солай экономикалыќ параметрге салыстыру негізінде аныќталады. Сонымен, техникалыќ параметрден тек сатып алушылар осындай ењ жоѓары дењгейде ќызыќтыратындарды тањдайды.

Ќорыта айтќанда, біздіњ республикада µткізіліп жатќан нарыќќа кµшу сапа жєне µнімніњ бєсекеге жарамдылыѓы жµніндегі мєселеге жањадан ќарауѓа мєжб‰р етеді. Егер б‰гін емес, ол ертењ бєсекелестік нарыѓыныњ дамуы µнімніњ сапалыќ даму серпін жєне дењгейін арттыруѓа еріксіз кµндіретін болады.
Єдебиеттер:

1. А.Ќ.Мейірбеков, Ќ.Є.Єлімбетов Кєсіпорын экономикасы Алматы, «Экономика»,2003.

2. С.Єкімбеков, А.С.Байм±хамбетова, У.А.Жанайдаров Экономикалыќ теория
Астана,2002.

Дєріс № 3 Кєсіпкерлік ќатердіњ шкалалары жєне оныњ градацияларыныњ сипаттамасы.

Кєсіпорын теориясы негізін барынша кµп пайдаѓа ие болу принципі ќ±райды, яѓни табыстар мен шыѓындар айырымыныњ кµп болуы. Кєсіпорынныњ ќысќа мерзімдегі жєне ±заќ мерзімдегі іс-єрекеттерініњ критериі – барынша кµп пайда табу болады.

Ќысќа мерзімге кєсіпорынныњ µндірісте пайдаланатын ќ±рылыстарыныњ жалпы кµлемін жєне машиналар мен жабдыќтардыњ кµлемін µзгертуге жетімсіз болатын уаќыт мерзімі жатады. Осы мерзімде олар µндіріс кµлемініњ µзгерісініњ ізімен µзгеріп отырмайды, т±раќты болып ќала береді. ¤ндірістіњ басќа факторлары (ењбек, капитал) µзгеруі м‰мкін, сондыќтан олар µзгермелі деп аталады.

Айталыќ, аяќ киім µндірісін кµбейту ‰шін, бір ж±мада жања ѓимарат салып алу м‰мкін емес, біраќ ќосымша материалдар сатып алуѓа немесе жања ж±мыскерлер жалдауѓа м‰мкіндік болады.

Ќысќа мерзім шамасыныњ кµлемі µндіріс саласына, технологияѓа, басќа жаѓдайларѓа байланысты болады. Мысалы, домна µндірісінде ќысќа мерзім µзінше ±заќ болса, балм±здаќ µндірісінде ол µте аз болады.
¦заќ мерзімге ‰немі µзгеріп т±ратын µндіріс дєрежесіне байланысты, кєсіпорынныњ µздерініњ ќ±рылыстары мен жабдыќтарыныњ ќуатын µзгертуге м‰мкіндік беретін уаќыт мерзімі жатады.

¦заќ мерзімде кєсіпорын барлыќ µндіріс факторларыныњ кµлемін µзгерте алады. Б±лардыњ барлыѓы µзгермелі болады. Б±л мерзімде кєсіпорын факторларды келісімді т‰рде ќиыстыруѓа тырысады, шыѓарылѓан µнімніњ берілген кµлеміне ж±мсалатын шыѓындардыњ барынша аз болуын кµздеп, ењбекті капиталмен немесе керісінше алмастырып отырады.

Кєсіпорын єрекеттеріне тек уаќыт єсер етіп ќоймайды, оларѓа бєсеке формасы ыќпал жасайды. Енді кєсіпорынныњ жетілген бєсеке жаѓдайындаѓы рационалды іс-ќимылына назар аударайыќ. Кєсіпорынныњ маќсатын – баѓа мен шыѓындардыњ ара алшаќтыѓын барынша кµтеруді естен шыѓармайыќ. Жетілген бєсеке нарыѓында ешбір кєсіпорын µздері µндіретін µнімдер баѓасына єсер ете алмайды. Баѓа тек жалпы нарыќтыќ с±раныс пен барлыќ кєсіпорындар ±сыныстарыныњ бір-біріне єсер ету нєтижесінде белгіленеді. Егер кєсіпорын µз µнімдерініњ баѓасын кµтерген болса, ол сатып алушыларынан айырылады, олар б±ныњ бєсекелесініњ µнімін сатып алады. Сµйтіп, сату нµлге дейін тµмендейді. Кєсіпорын баѓаѓа ‰стемдік ете алмайды. Оныњ шыѓындарыныњ кµлемі, осы кєсіпорынныњ технологияларымен болжамдалады. Барынша мол пайда алу ‰шін кєсіпкер не істеу керек? Ол тек µндіріс кµлемін µзгерте алады. Енді келесі с±раќ туады: барынша мол пайда алу ‰шін кєсіпорын ќанша µнім µндіріп сату керек? Б±ѓан жауап алу ‰шін µнімніњ нарыќтыќ баѓасы мен кєсіпорынныњ шекті шыѓындарын салыстыру ќажет.

Егер кєсіпорын µз µнімін бір, екі, ‰ш, т.б. бірлікке µзгеріп отырса, онда келесі бірліктіњ єрбіреуі (айтайыќ, жања орындыќтыњ єр біреуі) жалпы табысќа да жєне жалпы шыѓындарѓа да «бірдеме» ќосып отырады. Осы «бірдеме» - шекті табыс жєне шекті шыѓындар. Шекті табыс шекті шыѓындардан артыќ болса, µндірілген бірліктіњ єрќайсысыныњ жалпы табысќа ќосќаны, оныњ жалпы шыѓындарѓа ќосќанынан артыќ болады.

Осыѓан байланысты шекті табыстармен (MR-marginal revenue) шекті шыѓындардыњ (MC-marginal costs) айырымы, яѓни пайда, (P2-provit) µседі:

P2 = MR – MC

Шекті шыѓындар шекті табыстардан жоѓары болѓанда, керісінше болады.
Ќорытынды: баѓа (P) жєне шекті шыѓындар (MC) тењ болѓанда, жалпы пайда барынша кµп болады:

P = MC

Сµйтіп, кєсіпорынѓа барынша кµп пайда єкелетін µндіріс кµлемініњ жалѓыз ѓана маѓынасы бар. Осы ереженіњ – пайданыњ барынша кµп болуыныњ – тек кєсіпорын ‰шін ѓана емес, барлыќ экономика ‰шін аќиќаттыѓы к‰мєнсіз.

Ќорытынды: тауар µндірудегі шекті шыѓындар мен солардыњ баѓалары тењескенде, ресурстарды пайдалануда экономика барынша жоѓары тиімділікке жетеді.

¦заќ мерзімдегі кєсіпорынныњ жєне саланыњ тепе-тењдік мєселелері, ќысќа мерзімдегіден µзгеше болады. Егер кєсіпорын µнімніњ белгілі кµлемін ±заќ мерзімде барынша тµмен орташа шыѓындар ж±мсап µндірсе, онда осындай болмыста (н‰ктеде) баѓа шекті шыѓындарѓа тењ болѓандыќтан, тепе-тењдік пайда болады.

Мєселе мынада: кєсіпорынныњ барынша тµмен орта шыѓындары, нарыќта ќалыптасќан баѓалардан жоѓары болса, кейбір кєсіпорындар нарыќтан шыѓады, саладаѓы ±сыныс азаяды. Б±л жаѓдай баѓаны кµтереді.
Егер кєсіпорынныњ орташа шыѓындарыныњ барынша азы нарыќтыќ баѓадан тµмен болса, онда саладаѓы барлыќ кєсіпорындар ‰стеме пайда алады. Б±л басќа кєсіпорындардыњ осы салаѓа келуіне стимул болады. нєтижесінде салалыќ ±сыныс кµбейеді, ал баѓа тµмендейді.

Жетілмеген бєсеке жаѓдайындаѓы кєсіпорынныњ рационалдыќ іс-ќимылында кейбір ерекшеліктер болады.

Жетілмеген бєсеке нарыѓындаѓы µндіруші (кєсіпорын) µзініњ µнімдерініњ баѓасына ыќпал ете алады. Егер жетілген бєсеке нарыѓында µнімніњ бірінен кейін бірі сатылѓан бірліктерден т‰сетін ќосымша табыс т±раќты болып µзгермей, нарыќтыќ баѓаѓа тењ болса, жетілмеген бєсеке нарыѓында сатудыњ кµбеюі баѓаны тµмендетеді, ал б±л ќосымша немесе шекті табыстыњ тµмендегені болады (MR).

Кєсіпорынѓа барынша кµп пайда єкелетін µндіріс кµлемін аныќтайтын екі єдіс болады.

Бірінші єдісте µндірістіњ єр кµлеміндегі жалпы табыстар мен жалпы шыѓындар салыстырады.

Екінші єдісте µндірістіњ оптималдыќ кµлемін табу ‰шін шекті табыстар мен шекті шыѓындарды салыстыру керек.

Ќорытынды: жетілмеген бєсеке жаѓдайында барынша кµп пайда алу ‰шін µнімніњ єрбір ќосымша бірлігін µндіруге байланысты шекті шыѓындар осы µнім бірлігін сатудан т‰скен шекті табыстан тµмен болѓанша, MR>MC µндірісті кењейте беру керек, егер MR

Батыс экономикалыќ єдебиетіндегі кєсіпорын теориясы пайданы барынша кµбейту принципіне негізделген. Біраќ кєсіпорын єрекеттеріне басќа да мотивация беру аз кездеспейді:

• кейбіреулер кєсіпорынныњ маќсаты пайданы барынша кµбейту емес, сату кµлемін кµбейту дейді;

• басќа концепция бойынша американдыќ профессор Г.Саймонныњ «ќанаѓаттандыру» теориясы бойынша, кєсіпорын тек пайданыњ белгілі дєрежесін кµздейді, ал б±ѓан жеткен соњ, оны одан єрі ќарай барынша жоѓарылату ‰шін єрекет етпейді.

С.Винтердіњ «эволюциялыќ теориясыныњ» дєлелдеуі бойынша, кєсіпорындар барынша кµп пайда табуѓа тек талаптанады, біраќ оны таба алмайды, тапќан болуы тек кездейсоќ жаѓдайда м‰мкін болады.

Уаќытќа (ќысќа немесе ±заќ мерзімге сєйкес) жєне бєсеке жаѓдайларына байланысты кєсіпорын µзініњ стратегиясын т±жырымдайды.

Стратегия – б±л кєсіпорынныњ негізгі ±заќ мерзімді маќсаттары мен міндеттерін тањдау, іс-єрекеттер баѓыттарын аныќтап бекіту жєне маќсаттарѓа жетуге ќажет ресурстарды бµліп орналастыру.

Стратегия екі типке бµлінеді:

• ќорѓаныстыќ;

• шабуылдыќ.

Ќорѓаныстыќ стратегиясыныњ екі баѓыты болады:

1. Имитациялыќ (еліктеу) стратегиясында бєсекелестердіњ ѓылыми-техникалыќ жетістіктерін пайдалану арќылы жањалыќтар енгізуден туатын ќауіп-ќатерліктерді азайтуѓа назар аударылады. Кєсіпорын нарыќты ‰немі байќап отырады, жања µнім пайда болуын к‰тіп отырады жєне ресурстарын ±ќсас µнім немесе оныњ прототипін (т‰п т±лѓа) µндіруге ж±мылдырады.

2. К‰ту стратегиясы..Кєсіпорындар осы стратегияны µзініњ ±йѓарымы бойынша осы нарыќтан кетуді жоспарлаѓанда немесе басќа бєсекелес осы нарыќта ќолайлыраќ орналасќанда, µз µндірісін ж‰ргізу арќылы ќолданады.

Шабуылдыќ стратегияныњ тµрт баѓыты болады:

1. Рационализациялау стратегиясы. Б±л жањалыќтар енгізу ‰шін ресурстардыњ µсуін талап етеді. Жања технологияѓа сынаќ ж‰ргізуге пайдаланатын баѓалыќ жєне венчурлік компанияларѓа ќаржымен ќолдау кµрсетіледі.

2. Квотаны (шыѓаратын µнімніњ санын) дифференциациялау стратегиясы. Б±ныњ маќсаты – жоѓары пайданы саќтап, кєсіпорын ‰шін нарыќтыњ елеулі бµлігін ќамту. Жоѓары пайданыњ негізін т±раќты инвестициялар ќ±райды. Осыныњ кµмегімен кєсіпорын µз µнімініњ баѓасын тµмендетіп, оѓан т±тынушылыќ с±ранысты µсіруді кµздейді.

3. Инновациялыќ стратегия µнім мен ќызметтердіњ жањалануын жєне инновацияларды жања µнімдер жєне технологияѓа енгізуді тілейді.

Инновациялар µнімдік жєне технологиялыќ болып бµлінеді.

¤німдік инновация жања µнім баѓасын кµтеру арќылы кєсіпорынѓа µз пайдасын барынша кµбейтуге м‰мкіндік береді.

Технологиялыќ инновациялар µндірілген µнімніњ µзіндік ќ±нын тµмендету арќылы жєне µнімніњ сапасы µскенде, оныњ µзіндік ќ±ныныњ артыќ µсуіне жол бермей, пайданы барынша кµбейтуге кµмектеседі.

4. Нарыќтыќ ќуыстарды мењгеріп оларды толтыру стратегиясы. Б±л баѓытты ж‰зеге асыру ѓылыми-зерттеу ж±мыстарын ж‰ргізумен, елеулі шыѓындар жасаумен жєне іскерлік тєуекелдікпен байланысты. Тєуекелдік – болжаумен жєне жоспармен ќарастырылѓан шыѓындардыњ немесе табыс т‰спеуініњ ыќтималдыѓы. Тєуекелдіктіњ мањызды т‰рлері:

• µндірістік;

• коммерциялыќ;

• ќаржылыќ;

• несиелік;

• проценттік.

Коммерциялыќ ќатер – кєсіпкер сатып алѓан тауарлар мен ќызметтерді µткізумен байланысты процестерде туады.

Ќаржылыќ ќауіп-ќатер – ќарызѓа алынѓан ќаражаттар мен кєсіпорынныњ барлыќ ќаржыларыныњ арасындаѓы µзара байланыстан пайда болады.

Несиелік ќауіп – ќарыз алушыныњ ќайтара алмайтын м‰мкіндіктіњ болуымен байланысты.

Проценттік ќауіп-ќатер –процент нормасыныњ µсуіне байланысты ќ±нды ќаѓаздыњ баѓасыныњ тµмендеп кетуініњ м‰мкіндігімен байланысты болады.

Фьючерстік контракт деп тауарды кейін (болашаќта) жеткізу туралы келісімді айтады. Келісімді жасаѓан мерзімде екі жаќ жеткізілетін тауар баѓасы туралы келіседі. Фьючерстік келісімдер кµбінесе хеджирленуді маќсат етеді – жеткізуші немесе сатып алушы, баѓаныњ ±намсыз µзгеруі м‰мкін болуынан саќтандырылады.

Кєсіпорынныњ ќаржылары мен ресурстарын ‰немдеуде ќауіп-ќатер факторыныњ болуы µте зор стимул болып табылады.
Ќауіп-ќатерді µлшеуге болады. Оны µлшеу ‰лгілерініњ статистикалыќ, эксперттік, есептеу-аналитикалыќ т‰рлері болады.

Статистикалыќ єдісте кєсіпкерліктіњ осы т‰рінде б±рын болѓан шыѓындар статистикасы зерттеледі, шыѓындардыњ болып т±руыныњ жиілігі есепке алынады, сµйтіп осы деректерге с‰йене отырып, ќауіп-ќатердіњ ыќтималдыѓы жорамалданады. Статистикалыќ єдіс мєліметтердіњ кµп болуын талап етеді.

Эксперттік єдіс мамандар мен тєжірибелі бизнесмендердіњ ой-пікірлерін талдап есепке алуды тілейді.

Есептеу-аналитикалыќ єдіс математикалыќ тетіктер мен тєсілдерді кењ пайдалануѓа негізделеді.

Кєсіпорындардыњ кµбіне ќауіп-ќатерлік мєселелерімен айналасатын менеджер болады. Ол кєсіпорын ќызметкерлерініњ барысында ќауіп-ќатерлердіњ болып ќалу м‰мкіндігін зерттеп аныќтайды, осы жаѓдайдаѓы оныњ салдарын баѓалап, саќтандырудыњ жєне µзін-µзі саќтандырудыњ т‰рін тањдайды.

¤зін-µзі саќтандыру ерекше резервтік ќордыњ ќ±рылуын талап етеді. Саќтандырылатын барлыќ заттыњ ќ±ны кєсіпорынныњ барлыќ заттыќ жєне ќаржылыќ кµлемімен салыстырѓанда, оныњ кµлемі шаѓын болса, онда саќтандыру келісімін жасасудыњ жµні бар.

1. 
   Абчук В.А. Предприимчивость и риск. – СПб.: ВИПК РП, 2004, - 64с.
   
2. 
   Багиева М.Н. Комплексная оценка рисков коммерческого предприятия: Дис. к.э.н.: 08.00.05. – СПб., 2000. – 170с.
   
3. 
   Гранатуров В.М. Экономический риск: сущность, методы измерения, пути снижения. – М.: Издательство «Дело и Сервис», 2000. – 112с.
   

Ќауіп-ќатерді басќару кєсіпорынды басќару ж‰йе элементтері сияќты. Ќауіп-ќатерді басќару объектісі мен субъектісі. Ќауіп-ќатерді басќарудыњ негізгі мєселелері, ќаѓидалары жєне єдістері. Ќауіп-ќатерді басќару процесініњ кезењдері: ќауіп-ќатерді талдау, жинау жєне ќауіп-ќатер аспектілері бойынша мєліметтерді µњдеу, ќауіп-ќатерді алып тастау жєне минимизациясы бойынша єдістер. Ќауіп-ќатерді басќару процесініњ кестелер блогі. Ќауіп-ќатерді тµмендету єдістері, олардыњ мањызы.

Мониторинг

Ќауіп-ќатерді бірдейлендіру

Ќауіп- ќатерді баќылау

Ќауіп- ќатерді баѓалау

Аќпарат жєне коммуникация

Ќауіп- ќатерді басќару

Єрбір шаруашылыќ ќызмет ќабылданѓан басќармалыќ шешімдерге ќатысты ж‰зеге асырылады, м±ндай шешімдер ќауіп-ќатерлермен байланысты, алдын ала ќаралмаѓан аныќ емес факторлар ќатарымен шартталѓан болады. Кєсіпкерлік єрќашан тауарлар мен ќызметтерге с±раныс пен ±сыныстыњ т±раќсыздыѓы, капитал ќосымшаларыныњ кµп н±сќамалыќ салалары жєне кєсіпкерлік пен т.б. салаларындаѓы білім шексіздігі, ќ±ралдарды инвестициялау тањдаулыѓыныњ єр т‰рлілігі єсер ететін экономикалыќ конъюктураныњ белгісіздігімен байланысты болады.

Тамаќ µндірісіндегі мекемелердіњ алдында т±рѓан басты мєселелердіњ бірі - ол НАССР принциптеріне негізделген сапа ж‰йесін µндіріске кењінен енгізу. Ќазаќстанда НАССР ж‰йесі ЌР СТ 1179-2003 «Сапа ж‰йесі. Тамаќ µнімдерініњ сапасын НАССР принциптері негізінде басќару» стандартында келтірілген. Стандарт Еуропа Одаѓыныњ н±сќауларын ескере отырып жасалѓан. НАССР ж‰йесініњ негізгі терминдері - «ќауіп-ќатерді талдау», «µте ќауіпті н‰ктелер». Ќауіп-ќатерді талдау - ќол жеткізуге болатын аќпаратты пайдалана отырып ќауіп-ќатерден кейін баѓалау. ¤те ќауіпті н‰ктелер - ќауіпті факторларды наќтыландыру маќсатында тексерілетін жєне зиян келтіру ыќтималдыѓын тµмендетуге немесе жоюѓа м‰мкіндік беретін н‰ктелер. Мысалы, с‰т µндірісінде µте ќауіпті н‰ктелер ретінде с‰т фермаларынан с‰тті алу, с‰т µнімдерін тасымалдау жаѓдайы жєне басќалар ќарастырылады.

Тамаќ µндірісінде НАССР ж‰йесін µндіріске енгізу Еуропа елдерінде 1999 жылдан бастап міндетті деп есептеледі, µйткені б±л шара тамаќ µнімдерініњ ќауіпсіздігін µте жоѓары дењгейге жеткізуге м‰мкіндік береді.Соњѓы жылдары мемлекеттік баќылау ќызметі кµптеген µзгерістерге жєне ќызмет атќаратын адамдардыњ аздыѓына байланысты µзініњ ж±мылдырушылыќ ќабілетін жоѓалта бастады да, шыѓарылатын жєне таратылатын µнімніњ басты бµлігін тексерумен ќамти алмай отыр. Республика аумаѓында техникалыќ реттеу ж‰йесі енгізілген жаѓдайда, µнімге ќойылатын міндетті талаптар олардыњ ќауіптілік дењгейіне жєне халыќќа, м‰лікке, ќоршаѓан ортаѓа зиян келтіру м‰мкіндігін ескере отырып аныќталатын болѓандыќтан, мемлекеттік баќылау органдарыныњ ж±мыс баѓыты да µзгеруі тиіс.

Мемлекеттік баќылаудыњ дамуы отандыќ жєне шетелдік тєжірибеде ќолданылатын барлыќ тексеріс т‰рлерінде топ неизге алынатын принциптер жиынтыѓына с‰йенуі керек:

• 
  тексеру объектілерінен єкімшілік жєне ќаржы жаѓынан тєуелсіздігі;
  
• 
  зањдылыќты саќтау;
  
• 
  мемлекеттік инспекторлардыњ єділдігі;
  
• 
  аныќталѓан зањ б±зушылыќќа сєйкес жаза таѓайындау жєне оны б±лжытпай орындау;
  
• 
  тексерілетін объектілердіњ мемлекеттік жєне коммерциялыќ ќ±пиясын саќтаумен ќатар нєтижелердіњ жариялылыѓы;
  
• 
  мемлекеттік баќылауды ж‰ргізу ережелерін халыќаралыќ тєжірибеде ќабылданѓан нормалармен ‰йлестіру;
  
• 
  µзініњ міндетті шењберінде тексеру жєне баќылау ж‰ргізетін басќа да органдармен іс-ќимылдарын ‰йлестіру.
  

Мемлекеттік стандарттардыњ міндетті талаптарыныњ саќталуын жєне сертификатталѓан µнімді (ќызметті) баќылау ж‰ргізгенде мемлекеттік стандарттарды баќылайтын мемлекеттік инспекторлар мекемені тексеру актілері негізінде тыйым салу, жою, кемістікке жол бермеу шараларын ќолданады жєне жіберілген кемістіктердіњ себептерін аныќтайды. Осы маќсатта олар талаптар мен ережелерді б±зушыларѓа жарлыќ береді жєне стандарттардыњ міндетті талаптарын, сертификаттау ережелерін б±зѓаны, жарлыќты орындамаѓаны ‰шін айыпп±л салады. Жарлыќ мына т‰рлерде берілуі м‰мкін:

• 
  міндетті талаптардыњ, соныњ ішінде ќауіпсіздік талаптарыныњ б±зылѓаны жєне ол кемістіктерді жою ќажеттігі туралы. Орындаудан бас тарту немесе уаќытылы орындамау орын алса, онда белгіленген мµлшерде айыпп±л салынады (мысалы, Ресейде айыпп±л 5000 ењбек тµлемініњ ењ кіші мµлшері дењгейінде белгіленген);
  
• 
  µндірілген µнім, кµрсетілген ќызмет мемлекеттік стандарттардыњ міндетті талаптарына сай болмаса, оларды таратуды жєне атќаруды тоќтата т±ру жµнінде. Орындаудан бас тартќан жаѓдайда таратылѓан µнім (кµрсетілген ќызмет) баѓасына тењ айыпп±л салынады;
  
• 
  µнім µндіруді (егер µнімнен келетін зиянды жою м‰мкін болмаса) жєне зиянды тауарларды сатуды тоќтату жµнінде. Орындаудан бас тартќан жаѓдайда белгіленген мµлшерде айыпп±л салынады.
  
• 
  т±тынушылардан ќауіпті тауарларды ќайтарып алу. Жарлыќты орындамаѓан жаѓдайда немесе осы тауарлар зиян келтірсе, онда белгіленген мµлшерде айыпп±л салынады.
  

• 
  сынау деректері д±рыс болмаса да;
  
• 
  тауардыњ стандарттар талаптарына сєйкестігі дєлелденбесе де (мысалы, сынау жоспары саќталмаѓан, сынаулар ќауіпсіздік талаптарын т‰гел ќамтымаѓан);
  
• 
  сєйкестік сертификаты сертификаттау органыныњ тіркеу тізімінде жоќ тауарларѓа берілсе;
  
• 
  сєйкестік сертификаты сертификаттау органыныњ тіркеу аттестатыныњ мерзімі µтіп кеткеннен кейін берілген болса.
  

Жеке жєне зањды т±лѓалар, барлыќ меншік нысанындаѓы ±йымдардыњ лауазымды адамдары сертификаттау туралы зањдарды б±зѓаны ‰шін зањдарѓа сєйкес жауапты болады. Ескерте кететін жаѓдай: ќылмыс жасалды деп есептеу ‰шін ќауіпті тауар шыѓарып, оны т±тынушыѓа сату жеткілікті емес. Ол ‰шін м‰мкін зардап іске асырылуы керек, яѓни наќтылы адамдардыњ денсаулыѓына зиян келтірілуі керек. Сондыќтан ќауіпті тауарды шыѓару жєне сату - ќылмыс жасаудыњ басы, яѓни ќылмыс жасауѓа дайындыќ ретінде ќарастырылады. Адамдардыњ денсаулыѓына зиян келтірілді деп, ол жењіл немесе ауыр дене заќымын алѓан жаѓдайда ѓана есептеледі. Жауапкершілік дењгейі ќылмыстыњ ауырлыѓына, зиян шеккен адамдардыњ жалпы санына жєне олардыњ жас ере шеліктеріне байланысты.

1. 
   Абчук В.А. Предприимчивость и риск. – СПб.: ВИПК РП, 2004, - 64с.
   
2. 
   Багиева М.Н. Комплексная оценка рисков коммерческого предприятия: Дис. к.э.н.: 08.00.05. – СПб., 2000. – 170с.
   
3. 
   Гранатуров В.М. Экономический риск: сущность, методы измерения, пути снижения. – М.: Издательство «Дело и Сервис», 2000. – 112с.
   

Зањ жобасы генетикалыќ т±рѓыдан модификацияланѓан µнімге Еуропалыќ Одаќ мемлекеттерінде ќабылданѓан дењгейде ќойылатын талапты уаќытша белгілейді. Егер осындай µнімніњ адам организмі ‰шін зияндылыѓы ѓылыми т±рѓыдан дєлелденсе, болашаќта б±л талап µзгеруі м‰мкін. Балаларѓа арналѓан, диеталыќ жєне емдік-профилактикалыќ тамаќ µндірісінде генетикалыќ т±рѓыдан модификацияланѓан µнімдерді пайдалануѓа тыйым салу кµзделеді. Тіркеу сынаѓын ж‰ргізу ‰шін ќажетті ‰лгілерді µндіру, єкелу жаѓдайларын ќоспаѓанда, жемдік ќоспаларды, тамаќќа биологиялыќ т±рѓыдан белсенді ќоспаларды, генетикалыќ т±рѓыдан модификацияланѓан объектілерді µндіру, єкелу жєне µткізу ‰шін оларды мемлекеттік тіркеу ќажеттігі кµзделеді. Алѓаш рет µндіріліп, Ќазаќстан Республикасыныњ аумаѓына алѓаш рет єкелінген жемдік ќоспалар, тамаќќа биологиялыќ т±рѓыдан белсенді ќоспалар, генетикалыќ т±рѓыдан модификацияланѓан объектілер мемлекеттік тіркелуге тиіс. Зањ жобасы тамаќ µнімдерін адамдардыњ денсаулыѓы ‰шін ќажетті элементтермен байыту (фортификациялау) туралы талап енгізу ‰шін ‡кіметке µкілеттік береді. Фортификациялаудыњ ќолданылатын ‰лгісі – б±л Орталыќ азия µњірінде тараѓан ќалќанша бездіњ ±лѓаю ауруымен к‰ресу ‰шін ас т±зын немесе ±нды иодпен байыту.

Талап сондай-аќ тамаќ µнімдерін єзірлеумен, µндірумен жєне µњдеумен ш±ѓылданатын персоналѓа, сондай-аќ оларды µндіруде жєне айналысќа т‰сіруде пайдаланылатын машиналарѓа, жабдыќтар мен материалдарѓа ќолданылады. Ауыз су, сондай-аќ жем мен жемдік ќоспалар тамаќ µнімдерініњ ќауіпсіздігі саласында белгіленген талаптарѓа сєйкес келуге тиіс. Осылайша, баќылаудыњ ескі ж‰йесімен салыстырѓанда, зањ жобасы тамаќ µнімдерініњ ќауіпсіздігін ќамтамасыз етудіњ барлыќ аспектілеріне кешенді кµзќарасты болжайды, µндірушілер мен µткізушілердіњ жауапкершілігін, сєйкестікті растау рєсімдерін белгілейді.

Тамаќ µнімініњ ќауіпсіздігіне ќойылатын талаптар

      22. Гендік т‰рлендірілген (трансгендік) µсімдіктер мен жануарлардан алынѓан тамаќ µнімін µндіру, тасымалдау жєне µткізу «Тамаќ µнімдерініњ ќауіпсіздігі туралы» Ќазаќстан Республикасыныњ 2007 жылѓы 21 шілдедегі Зањында жєне осы Техникалыќ регламентте белгіленген талаптарѓа сєйкес ж‰зеге асырылады.

      23. Гендік т‰рлендірілген (трансгендік) µсімдіктер мен жануарлардан алынѓан тамаќ µнімі уытты, аллергиялыќ, иммундыќ-модульдеуші, гендік-уыттылыќ єсер бермеуі, µндіру функциясына, гормондыќ реттеуішке єсер етпеуі, сондай-аќ азаматтардыњ µмірі мен денсаулыѓына олардыњ дєст‰рлі ±ќсастарына ќараѓанда ‰лкен дєрежеде µзге де зиян келтірмеуі тиіс.
      24. Гендік т‰рлендірілген (трансгендік) µсімдіктер мен жануарлардан алынѓан тамаќ µнімі ќауіпсіздігініњ гигиеналыќ кµрсеткіштері (органолептикалыќ, санитариялыќ-гигиеналыќ, санитариялыќ-химиялыќ, биохимиялыќ, микробиологиялыќ, уытты, паразитологиялыќ, радиологиялыќ, энергетикалыќ жєне таѓамдыќ ќ±ндылыѓы) тамаќ µнімініњ жекелеген т‰рі ‰шін белгіленген ќолданыстаѓы техникалыќ регламенттер немесе санитариялыќ ережелердіњ талаптарына сєйкес болуы тиіс.

      25. Ќазаќстан Республикасында дайындалѓан жєне айналымѓа алѓаш рет т‰сетін гендік т‰рлендірілген (трансгендік) µсімдіктер мен жануарлардан алынѓан тамаќ µнімініњ ќауіпсіздігі нарыќќа шыќќанѓа дейін осы Техникалыќ регламенттіњ 1-бµлімінде белгіленген талаптарѓа сєйкес, сондай-аќ Монреальда 2000 жылѓы 29 ќањтарда ќол ќойылѓан Биологиялыќ т‰рлілік туралы конвенцияѓа Биоќауіпсіздік жµніндегі Картахен хаттамасында кµзделген талаптарѓа сєйкес оныњ ќауіпсіздігін ѓылыми негізде растау жолымен дєлелденген болуы тиіс.

      26. Ќазаќстан Республикасында гендік т‰рлендірілген (трансгендік) µсімдіктер мен жануарлардан алынѓан тамаќ µнімін µндіру (алу) мемлекеттік экологиялыќ жєне санитариялыќ-эпидемиологиялыќ сараптамалардыњ он ќорытындылары болѓан кезде ж‰зеге асырылады. Жоѓарыда аталѓан ќорытындылар болмаѓан кезде гендік т‰рлендірілген (трансгендік) µсімдіктер мен жануарлардан алынѓан тамаќ µнімін пайдалануѓа тыйым салынады.
      27. Ќазаќстан Республикасыныњ аумаѓында гендік т‰рлендірілген (трансгендік) µсімдіктер мен жануарлардан алынѓан тамаќ µнімін арнайы маќсаттаѓы µнімдер, балаларѓа арналѓан тамаќ жєне (немесе) оларды µндіруге арналѓан шикізаттар (ингредиенттер) ретінде пайдалануѓа тыйым салынады.
      28. ¤згерген тірі организмдер жоѓалѓан немесе босатылѓан, оныњ ішінде алушыѓа жеткізілмеген жаѓдайда жоѓалѓан µзгерген тірі организмдерді табу жєне (немесе) ±стап т±ру, не орнына ќою немесе µзгерген тірі организмдерді µмір с‰руге ќабілетсіз етуді ќамтамасыз ететін ќажетті шаралар дереу ќабылдануы тиіс.

      29. Тасымалдау кезінде µзгерген тірі организмдерді сыртќы контейнерден тыс кез келген абайсызда босату (оныњ ішінде тµгілуі немесе аѓып кетуі) зарарсызданѓан (дезактивтенген) болуы тиіс.

      3) шыѓарылу орны, сапасы мен ќауіпсіздігін растайтын µндірушініњ (дайындаушыныњ) немесе µнім берушініњ ќ±жаттары жоќ;

      5) жарамдылыќ мерзімі белгіленбеген немесе асып кеткен;

     6) адамдар мен жануарлардыњ аурулары мен уланулары пайда болу жєне таралу ќаупін тудыратын, адамныњ жєне жануарлардыњ µмірі мен денсаулыѓына жєне ќоршаѓан ортаѓа тікелей ќауіп тµндіретін гендік т‰рлендірілген (трансгендік) µсімдіктер мен жануарлардан алынѓан тамаќ µнімі жатады.
      32. Жоюѓа мына себептер бойынша сапасыз жєне ќауіпті деп танылѓан:
      1) мемлекеттік тіркеуден µтпеген;

      2) кєдеге жаратуѓа жарамсыз гендік т‰рлендірілген (трансгендік) µсімдіктер мен жануарлардан алынѓан тамаќ µнімі жатады.

      33. Гендік т‰рлендірілген (трансгендік) µсімдіктер мен жануарлардан алынѓан тамаќ µнімін кєдеге жаратуды жєне жоюды Ќазаќстан Республикасы ‡кіметініњ 2008 жылѓы 15 аќпандаѓы № 140 ќаулысымен бекітілген Адамныњ µмірі мен денсаулыѓына жєне жануарларѓа, ќоршаѓан ортаѓа ќауіп тµндіретін тамаќ µнімдерін кєдеге жарату жєне жою ережесіне жєне осы Техникалыќ регламентке сєйкес µндіруші (дайындаушы) немесе сатушы ж‰зеге асырады.
      34. Тасымалданѓаннан кейін ол сертификатталѓан ‰й-жайда т±рѓан кезден басќа жаѓдайларда ќаптау єдістердіњ кез келгенімен (будыњ ќысымымен стерилдеу (автоклавта) немесе басќа термиялыќ µњдеу немесе химиялыќ µњдеу немесе µртеу не уєкілетті орган жазбаша т‰рде бекіткен кез келген басќа єдіспен) зарарсыздандырылуы тиіс.

5. Ќаптауѓа жєне тањбалауѓа ќойылатын талаптар

      35. Гендік т‰рлендірілген (трансгендік) µсімдіктер мен жануарлардан алынѓан тамаќ µнімін ќаптау жєне тањбалау Ќазаќстан Республикасы ‡кіметініњ 2008 жылѓы 21 наурыздаѓы № 277 ќаулысымен бекітілген «Буып-т‰юге, тањбалауѓа, затбелгі жапсыруѓа жєне оларды д±рыс т‰сіруге ќойылатын талаптар» техникалыќ регламентініњ жєне осы Техникалыќ регламенттіњ талаптарына сєйкес келуі жєне шынайы болуы, т±тынушыны жањылыстырмауы жєне оныњ ќ±рамы мен ќасиеттері туралы ќате т‰сінік бермеуі тиіс.
      36. Гендік т‰рлендірілген (трансгендік) µсімдіктер мен жануарлардан алынѓан тамаќ µнімі туралы аќпарат, егер µзгерген тірі организмдердіњ ќ±рамы осындай компонентте 0,9 жєне одан астам пайыз ќамтыѓан болса, оларды ќолдану арќылы алынѓан (немесе) компоненттерден т±ратын тамаќ µнімдерінде болуы туралы мєліметті ќамтуы тиіс. Б±л ретте µзгерген тірі организмдер ‰шін «Осы µнім генетикалыќ т‰рлендірілген организмдерді ќамтиды» деген сµздер жеке сµйлеммен кµрсетілуі, соњѓы т±тынушыѓа сату кезінде ќаптама µнімдері ‰шін - заттањба, ќапталмаѓан µнімдер ‰шін - µнім туралы н±сќауларда кµрсетілуі тиіс.

      Кездейсоќ немесе техникалыќ т‰зетілмейтін ќоспа болып табылатын µзгерген тірі организмдерді ќолдану арќылы алынѓан ќ±рамы 0,9 жєне одан астам пайыз компонентті ќамтитын тамаќ µнімдері µзгерген тірі организмдерге жатпайды.

      кµп компонентті µнімдер ‰шін - тамаќ µнімініњ ќ±рамын тањбалау кезінде - тікелей тиісті ингредиенттен кейін, не жалпы топтыќ атаумен біріккен ингредиенттердіњ тізімінен кейін. Мєтінге бір мєнде т‰сінілетін, наќты ингредиентке не тамаќ µнімі ќ±рамыныњ кµрсеткішінен кейін тікелей орналасќан ингредиенттердіњ тізіміне ќатысты, ќ±рам туралы аќпарат жазылѓан ќаріппен кµрінетін бµлікке жасалѓан «генетикалыќ т‰рлендірілген» немесе «генетикалыќ т‰рлендірілгеннен (шикізат кµрсетіледі) алынѓан» деген сілтемемен тањбалауѓа жол беріледі.

      38. ¤згерген тірі микроорганизмдерді пайдалана отырып (немесе) алынѓан тамаќ µнімдері ‰шін мынадай:

      ќ±рамы µзгерген тірі микроорганизмдерді ќамтитын тамаќ µнімі ‰шін - «¤нім µзгерген тірі микроорганизмдерді ќамтиды»;

      ќ±рамы µмір с‰руге ќабілетсіз µзгерген тірі микроорганизмдерді ќамтитын тамаќ µнімі ‰шін - «¤нім µзгерген тірі микроорганизмдерді пайдалану арќылы алынѓан»;
      технологиялыќ µзгерген тірі микроорганизмдерден (бактериялар, грибоктар, вирустар жєне кейбір кµп жасушалы организмдер) босатылѓан тамаќ µнімі ‰шін немесе µзгерген тірі микроорганизмдерден босатылѓан компоненттерді пайдалану арќылы алынѓан тамаќ µнімі ‰шін - «¤нім µзгерген тірі микроорганизмдерді пайдалану арќылы алынѓан компоненттерді ќамтиды» деген аќпарат болуы міндетті.

      39. Ќаптау материалдары, сондай-аќ гендік т‰рлендірілген (трансгендік) µсімдіктер мен жануарлардан алынѓан тамаќ µнімін µлшеп-орау жєне ќаптау тєсілдері олардыњ ќоршаѓан ортаѓа кездейсоќ шыѓуын болдырмау маќсатында тасымалдау жєне саќтау кезінде ќауіпсіздікті ќамтамасыз етуі тиіс.

1. 
   Абчук В.А. Предприимчивость и риск. – СПб.: ВИПК РП, 2004, - 64с.
   
2. 
   Багиева М.Н. Комплексная оценка рисков коммерческого предприятия: Дис. к.э.н.: 08.00.05. – СПб., 2000. – 170с.
   
3. 
   Гранатуров В.М. Экономический риск: сущность, методы измерения, пути снижения. – М.: Издательство «Дело и Сервис», 2000. – 112с.
   

Ѓылыми деректерге с‰йенсек, биологиялыќ белсенді ќоспалар — таѓамдыќ жєне дєрілік µсімдіктердіњ концентраты, жеке немесе таѓамѓа ќ±рамын байыту ‰шін ќосылып ќолданылатын аурудыњ алдын-алу мен аѓзаныњ жалпы жаѓдайын жаќсартуѓа арналѓан табиѓи немесе табиѓиѓа жаќын заттар компоненті, жануартекті, минералды, µсімдіктекті шикізаттан химиялыќ синтез жолмен алынѓан, табиѓи таѓамдыќ жєне биологиялыќ белсенді заттардыњ ќосындысы.

Биологиялыќ белсенді ќоспалардыњ екі т‰рі кездеседі: біріншісі — нутрицевтиктер-нутриенттер (таѓам компоненті), яѓни, аѓзаны таѓамдыќ заттармен ќамтамасыз ететін, біраќ оны толыќ алмастыра алмайтын, таѓаммен дєрілік препарат арасындаѓы аралыќ зат, екіншісі, парафармацевтиктер — таѓамдыќ жєне дєрілік µсімдіктердіњ органикалыќ компоненті.

Ќазаќ Таѓамтану академиясыныњ президенті Тµрегелді Шармановтыњ пікірінше, халыќтыњ тамаќтану ќ±рылымында «алмастырылмайтын» таѓам компоненттерініњ жеткіліксіздігінен «жасырын ашыѓу ќаупі» болады, біраќ оны т±рмыстаѓы халыќ т‰сіне бермейді, б±л микро-макронутриенттердіњ жеткіліксіздігінен кµптеген аурулардыњ пайда болуына єкеліп соѓады. Б±ндай жаѓдай туындамас ‰шін т±тынатын таѓам кµлемін бірнеше ретке кµбейту керек немесе биологиялыќ белсенді ќоспаларды ќолдану ќажет. Биологиялыќ белсенді ќоспаларды т±тыну — µте ыњѓайлы єрі тиімді.

Ќауіпсіздік жайына тоќталар болсаќ, негізі биологиялыќ белсенді ќоспалар биылѓы 21 ќањтардаѓы ‡кіметтіњ №25 ќаулысы, ЌР «Техникалыќ реттеулер туралы» Зањы, «Таѓамдыќ биологиялыќ белсенді ќоспалардыњ ќауіпсіздігіне ќойылатын талаптар» жєне санитарлыќ ережелер мен нормалар секілді нормативтік ќ±жаттармен реттеліп отырады. Ал биологиялыќ белсенді ќоспаларды мемлекеттік тіркеу немесе ќайта тіркеу ќызметін Денсаулыќ саќтау министрлігініњ мемлекеттік санитарлыќ-эпидемиологиялыќ ќадаѓалау комитеті атќарады жєне Ќазаќ таѓамтану Академиясыныњ Сараптамалыќ Кењес базасында, тµраѓасы Тµрегелді Шармановтыњ баќылауымен, сонымен ќатар, республикалыќ мемлекеттік санитарлыќ-эпидемиологиялыќ ќадаѓалау комитеті жєне гастроэнтеролог, кардиолог секілді кµптеген маман-сарапшылармен бірігіп ж‰ргізеді.

Осы Зањ Ќазаќстан Республикасыныњ аумаѓында адам µмiрi мен денсаулыѓын, т±тынушылардыњ зањды м‰дделерiн жєне ќоршаѓан ортаны ќорѓау ‰шiн тамаќ µнiмдерiнiњ ќауiпсiздiгiн ќамтамасыз етудiњ ќ±ќыќтыќ негiздерiн белгiлейдi. 

Осы Зањда мынадай негiзгi ±ѓымдар пайдаланылады:

1) азыќ - адам ‰шiн тамаќ кµзi болып табылатын жануарларды азыќтандыру ‰шiн пайдаланылатын, µсiмдiктен, жануардан, минералдан, микробиологиялыќ ќолданыстан алынатын азыќ-т‰лiк;

2) азыќ ќоспалары - адам ‰шiн тамаќ кµзi болып табылатын, жануарлар рационында жетiспейтiн ќоректiк жєне минералдыќ заттар мен витаминдер кµздерi ретiнде пайдаланылатын органика, минерал жєне (немесе) синтетика тектi заттар;

3) байытылѓан (фортификацияланѓан) тамаќ µнiмдерi - ауруды профилактикалау маќсатында енгiзiлетiн, тамаќтыњ ќ±нарын арттыру ‰шiн бастапќыда болмаѓан не жеткiлiксiз мµлшерде болѓан немесе µндiру (дайындау) процесiнде (сатысында) жоѓалтылѓан бiр немесе одан да кµп ќажеттi ингредиенттер (витаминдер, минералдар, белоктар, амин немесе май ќышќылдары) жєне басќа да заттар ќосылѓан тамаќ µнiмдерi;

4) балалар таѓамы азыќ-т‰лiгi - балалар организмiнiњ физиологиялыќ ќажетiне сай келетiн жєне ‰ш жасќа дейiнгi балалар таѓамдарына арналѓан, арнайы маќсаттаѓы тамаќ азыќ-т‰лiгi;

5) ветеринарлыќ ќадаѓалануѓа тиiстi тамаќ µнiмдерi - тамаќќа тиiстi µњдеусiз пайдаланылмайтын, жануардан алынатын тамаќ азыќ-т‰лiгi мен шикiзат, сондай-аќ азыќ жєне азыќ ќоспалары;

6) ветеринарлыќ сертификат - ветеринария саласындаѓы уєкiлеттi орган Ќазаќстан Республикасыныњ Мемлекеттiк шекарасында жєне кµлiкте ветеринарлыќ ќадаѓалануѓа тиiстi тамаќ µнiмдерiнiњ єрбiр партиясына беретiн, белгiленген нысандаѓы ќ±жат;

7) генетикалыќ т‰рлендiрiлген объектiлер - гендiк инженерия єдiстерi пайдаланылып алынѓан, µсiмдiктен жєне (немесе) жануардан алынатын шикiзат пен азыќ-т‰лiк, соныњ iшiнде генетикалыќ т‰рлендiрiлген кµздер, организмдер;

8) дайындалѓан к‰нi - тамаќ µнiмдерiн µндiру (дайындау) процесiнiњ (сатысыныњ) аяќталѓан к‰нi;

9) диеталыќ таѓам азыќ-т‰лiгi - ауруларды профилактикалау жєне (немесе) емдеу маќсатында адамдардыњ жекелеген санаттары ‰шiн арналѓан арнайы дайындалѓан тамаќ µнiмдерi;

10) емдiк-профилактикалыќ таѓам азыќ-т‰лiгi - зиянды кєсiптiк факторлардыњ созылмалы єсерiмен байланысты адам организмiндегi б±зылудыњ алдын алу маќсатында адамдардыњ жекелеген санаттарына арналѓан, арнаулы таѓам рациондарында пайдаланылатын арнайы тамаќ µнiмдерi;

11) есептiк нµмiрi - µндiру объектiсiнiњ ќызмет т‰рi мен нµмiрiн ќамтитын код;

12) жалѓан тамаќ µнiмдерi - кµрiнеу жєне ќасаќана µзгертiлген, ќолдан жасалѓан жєне (немесе) ол туралы аќпарат кµрiнеу д±рыс емес немесе толыќ емес болып табылатын, жасырын ќасиеттерi мен сапасы бар тамаќ µнiмдерi;

13) жарамдылыќ мерзiмi - тамаќ µнiмдерiн µндiру (дайындау), айналымы процестерiнiњ (сатыларыныњ) шарттары саќталып, ол аяќталѓанша тамаќ µнiмдерiн маќсаты бойынша пайдалану ќауiпсiз деп саналатын кезењ

14) жол берiлмейтiн ќатер - Ќазаќстан Республикасыныњ зањнамасына сєйкес белгiленетiн, тамаќ µнiмдерiнiњ ќауiпсiздiгi дењгейiнен асатын ќатер;

15) ќатер - тамаќ µнiмдерiнiњ адам денсаулыѓына ќолайсыз єсер ету ыќтималдыѓы жєне б±л єсер етудiњ адам µмiрi мен денсаулыѓына ќауiп тµндiруiне єкелетiн салдары;

16) ќатердi баѓалау - зиянкестiњ немесе аурудыњ енуi, тамыр жаюы немесе таралуы ыќтималдылыѓын жєне осымен байланысты ыќпалды єсерi бар биологиялыќ жєне экономикалыќ салдарын сапалыќ жєне (немесе) мµлшерлiк баѓалау немесе тамаќ µнiмдерiнде ќоспалардыњ, ластаѓыш заттардыњ, уыттардыњ немесе ауру тудыратын организмдердiњ болуынан туындайтын адамныњ µмiрi мен денсаулыѓына немесе жануарларѓа ќолайсыз єсер ету м‰мкiндiгiн баѓалау;

17) ќатердi басќару - ќатердi айќындау, оны азайту ‰шiн ќолданылатын шараларды тањдау жєне ж‰зеге асыру, сондай-аќ олардыњ мониторингi мен тексерiлуi;

18) ќатерлердi талдау - µзара байланысты тµрт ќ±рамдастан: ќауiп кµзiн айќындаудан, ќатердi баѓалаудан, ќатердi басќарудан жєне ќатер туралы аќпараттан т±ратын ќауiптi факторларды аныќтау жєне ќатердi баѓалау ‰шiн ќолжетiмдi аќпаратты пайдалану рєсiмi;

19) ќатер туралы аќпарат - тамаќ µнiмдерiнiњ ќауiпсiздiгiне жауапкершiлiк алѓан субъектiлер мен уєкiлеттi органдар, сондай-аќ барлыќ басќа да м‰дделi тараптар арасында ќатер туралы µзара уаќтылы мєлiметтер алмасу;

20) ќауiптi тамаќ µнiмдерi - пайдаланылуы кезiнде адам µмiрi мен денсаулыѓы жєне ќоршаѓан орта ‰шiн жол берiлмейтiн ќатер тµндiруi м‰мкiн µнiмдер;

21) ќауiптi тамаќ µнiмдерiн жою - тамаќтыќ маќсатќа пайдаланылуын болдырмай жєне оѓан адам мен жануарлар жете алмастай етiп, т±тынуѓа жєне (немесе) одан єрi µњдеуге жарамсыз тамаќ µнiмдерiне ыќпал жасау;

22) нормативтiк-техникалыќ ќ±жаттама - тамаќ µнiмдерiн єзiрлеу (жасау), µндiру (дайындау), айналымы, кєдеге жарату жєне жою процестерiн (сатыларын) реттеу ‰шiн ќажеттi ќ±жаттар;

23) µнiмдердiњ тамаќ ќ±ндылыѓы - организмнiњ ќоректiк заттармен ќанаѓаттандырылуы олардыњ энергетикалыќ ќ±ндылыѓымен, ќ±рамымен жєне дємдiк ќасиеттерiмен айќындалатын дєрежесi;

24) санитарлыќ-эпидемиологиялыќ ќадаѓалануѓа тиiстi тамаќ µнiмдерi - ветеринарлыќ ќадаѓалануѓа тиiстi тамаќ µнiмдерiнен басќа тамаќ µнiмдерi;

25) тамаќќа биологиялыќ активтi ќоспалар - байыту маќсатымен немесе парафармацевтиктердi ќоспаѓанда, ауруларды профилактикалау ‰шiн жеке ќолдануѓа немесе тамаќтыќ азыќ-т‰лiк ќ±рамына енгiзуге арналѓан табиѓи немесе табиѓиѓа барабар заттардыњ ќ±рамдастары;

26) тамаќ ќоспалары - тамаќ азыќ-т‰лiгiнiњ биологиялыќ жєне энергетикалыќ ќ±ндылыќтарына єсер етпейтiн жєне тамаќ азыќ-т‰лiгi ретiнде µздiгiнен пайдаланылмайтын, оларѓа дiттелген сипаттар беру маќсатында арнайы ќосылатын табиѓи жєне жасанды заттар мен олардыњ ќосындылары;

27) тамаќ µнiмдерi - адам т±тынатын шикiзат, тамаќ азыќ-т‰лiгi, арнайы маќсаттаѓы тамаќ µнiмдерi, ауыз су, тамаќ ќоспалары жєне тамаќќа биологиялыќ активтi ќоспалар, адам ‰шiн тамаќ кµздерi болып табылатын жануарларѓа берiлетiн азыќтар жєне азыќ ќоспалары;

28) тамаќ µнiмдерiмен байланысты материалдар мен б±йымдар (б±дан єрi - материалдар мен б±йымдар) - тамаќ µнiмдерiн єзiрлеу (жасау), µндiру (дайындау), айналымы, кєдеге жарату жєне жою процестерiнде (сатыларында) пайдаланылатын материалдар мен б±йымдар, соныњ iшiнде технологиялыќ жабдыќтар, аспаптар мен ќондырѓылар, ыдыстар, буып-т‰ю материалдары, ыдыс-аяќ, асханалыќ жараќтар;

29) тамаќ µнiмдерiн єзiрлеу (жасау) - жања µндiрiстi ±йымдастыру жєне (немесе) жања тамаќ µнiмдерi ‰шiн ќажеттi ‰лгiлердi жєне (немесе) нормативтiк-техникалыќ ќ±жаттаманы жасау процесi;

30) тамаќ µнiмдерiн єзiрлеу (жасау), µндiру (дайындау), айналымы, кєдеге жарату жєне жою субъектiсi (б±дан єрi - субъект) - тамаќ µнiмдерiн єзiрлеу (жасау), µндiру (дайындау), айналымы, кєдеге жарату жєне жою жµнiндегi ќызметтi ж‰зеге асыратын жеке немесе зањды т±лѓа;

31) тамаќ µнiмдерiн кєдеге жарату - маќсаты бойынша басќа тамаќ µнiмдерiне пайдалануѓа жарамсыз тамаќ µнiмдерiн технологиялыќ ќайта µњдеу;

32) тамаќ µнiмдерiн µндiру (дайындау) - тамаќ µнiмдерiнiњ технологиялыќ процесiн жєне олармен байланысты орау, буып-т‰ю, тањбалау процестерiн, сондай-аќ iшкi µндiрiсте саќталуы мен тасымалдануын ќамтитын тамаќ µнiмдерiн дайындау процестерi (сатылары);

33) тамаќ µнiмдерiн µндiру (дайындау) объектiсi (б±дан єрi - µндiру объектiсi) - тамаќ µнiмдерiн µндiретiн (дайындайтын) кєсiпорын;

34) тамаќ µнiмдерiн сєйкестендiру - тамаќ µнiмдерiн єзiрлеудiњ (жасаудыњ), µндiрудiњ (дайындаудыњ), айналымыныњ жєне кєдеге жаратудыњ барлыќ процестерiнде (сатыларында) белгiлi бiр µнiмдердiњ айырымдыќ белгiлерi бойынша танылуын ќамтамасыз ететiн рєсiм;

35) тамаќ µнiмдерiнiњ айналымы - тамаќ µнiмдерiн єкелудi (импорттауды) жєне єкетудi (экспорттауды) ќоса алѓанда, тамаќ µнiмдерiн µткiзу (сату немесе беру) процестерi (сатылары), сондай-аќ олармен байланысты орау, буып-т‰ю, тањбалау, саќтау жєне тасымалдау процестерi;

36) тамаќ µнiмдерiнiњ биологиялыќ ќ±ндылыѓы - тамаќ µнiмдерiнiњ ќуаттылыѓы, ќ±рамында белок, майлар, кµмiрсулар, витаминдер, макро- жєне микроэлементтер ќамтылатын сипаттамасы;

37) тамаќ µнiмдерiнiњ ќадаѓалануы - тамаќ µнiмдерiн єзiрлеудiњ (жасаудыњ), µндiрудiњ (дайындаудыњ), айналымыныњ, кєдеге жаратудыњ жєне жоюдыњ барлыќ процестерiнде (сатыларында) тамаќ µнiмдерiн (шыќќан тегiн, ќозѓалысын жєне т±рѓан жерiн) ќадаѓалау м‰мкiндiгi;

38) тамаќ µнiмдерiнiњ ќауiпсiздiгi - ќауiптi фактордыњ iске асу ыќтималдылыѓы мен оныњ салдарыныњ ауырлыќ дењгейiнiњ ±штасуы ескерiле отырып, адам µмiрi мен денсаулыѓына зиян келуiмен жєне т±тынушылардыњ зањды м‰дделерiнiњ б±зылуымен байланысты тамаќ µнiмдерiн єзiрлеудiњ (жасаудыњ), µндiрудiњ (дайындаудыњ), айналымыныњ, кєдеге жаратудыњ жєне жоюдыњ барлыќ процестерiнде (сатыларында) жол берiлмейтiн ќатердiњ болмауы;

39) тамаќ µнiмдерiнiњ ќауiпсiздiгiн куєландыратын ќ±жат - Ќазаќстан Республикасыныњ тамаќ µнiмдерiнiњ ќауiпсiздiгi туралы зањнамасында белгiленген талаптарѓа тамаќ µнiмдерiнiњ сєйкестiгiн, тамаќ µнiмдерiн єзiрлеу (жасау), µндiру (дайындау), айналымы, кєдеге жарату жєне жою процестерiнiњ (сатыларыныњ) сєйкестiгiн, тамаќ µнiмдерiн єзiрлеу (жасау), µндiру (дайындау), айналымы, кєдеге жарату жєне жою кезiнде пайдаланылатын машиналар мен жабдыќтыњ, материалдар мен б±йымдардыњ сєйкестiгiн куєландыратын санитарлыќ-эпидемиологиялыќ ќорытынды, ветеринарлыќ-санитарлыќ ќорытынды, ветеринарлыќ куєлiк, ветеринарлыќ сертификат, ветеринарлыќ аныќтама, сєйкестiк сертификаты;

40) тамаќ µнiмдерiнiњ ќауiпсiздiгi саласындаѓы техникалыќ регламент - Ќазаќстан Республикасыныњ техникалыќ реттеу туралы зањнамасына сєйкес єзiрленетiн жєне ќолданылатын, тамаќ µнiмдерiнiњ ќауiпсiздiгiне жєне (немесе) оларды єзiрлеу (жасау), µндiру (дайындау), айналымы, кєдеге жарату жєне жою процестерiне (сатыларына) ќойылатын мiндеттi талаптарды белгiлейтiн нормативтiк ќ±ќыќтыќ акт;

41) тамаќ µнiмдерiнiњ ќауiпсiздiгi саласындаѓы уєкiлеттi органдар (б±дан єрi - уєкiлеттi органдар) - µз ќ±зыреттерi шегiнде тамаќ µнiмдерiнiњ ќауiпсiздiгi саласындаѓы мемлекеттiк саясатты iске асыруды жєне баќылауды ж‰зеге асыратын мемлекеттiк органдар;

42) тамаќ µнiмдерiнiњ ќауiпсiздiк кµрсеткiшi - адам денсаулыѓына жєне жануарларѓа ќауiп тµндiретiн химиялыќ, радиоактивтiк, уытты заттардыњ жєне олардыњ ќосындылары ќ±рамыныњ, микроорганизмдердiњ жєне басќа да биологиялыќ организмдердiњ жол берiлетiн дењгейi;

43) тамаќ µнiмдерiнiњ партиясы - ќауiпсiздiгiн куєландыратын бiр iлеспе ќ±жаты бар, ±ќсас жаѓдайларда µндiрiлген (дайындалѓан) жєне (немесе) буып-т‰йiлген бiртектi тамаќ µнiмдерiнiњ жиынтыѓы;

44) тамаќ µнiмдерiнiњ энергетикалыќ ќ±ндылыѓы - адамныњ немесе жануарлардыњ т±тынуы нєтижесiнде тамаќ µнiмдерiнен бµлiнетiн жєне олардыњ физиологиялыќ функцияларын ќамтамасыз ететiн ќуат мµлшерi;

45) тамаќтыќ азыќ-т‰лiк - адамныњ тамаќќа т±тынуына арналѓан табиѓи немесе µњделген т‰рдегi азыќ-т‰лiк;

46) тањбалау - т±тынушыѓа аќпарат беретiн жєне тамаќ µнiмдерiне т‰сiрiлген мєтiн, тауар белгiлерi, шартты тањбалау мен суреттер, ќ±жаттар, жадынамалар (ќосалќы параќтар), этикеткалар, контрэтикеткалар, кольереткалар, ќ±лаќшалар, жапсырмалар (стикерлер) т±тыну ыдыстары (бумалар);

47) шикiзат - тамаќ µнiмдерiн µндiру (дайындау) ‰шiн пайдаланылатын, µсiмдiктен, жануардан, микробиологиялыќ, химиялыќ жолдармен жєне минералдан алынатын объектiлер;

48) экологиялыќ таза тамаќ µнiмдерi - экологиялыќ таза тамаќ µнiмдерiн µндiрудiњ (дайындаудыњ) стандарттарына сєйкес дайындалѓан тамаќ µнiмдерi;

49) экологиялыќ таза тамаќ µнiмдерiнiњ белгiсi - тањбаланѓан тамаќ µнiмдерiнiњ экологиялыќ таза тамаќ µнiмдерi стандарттарына сєйкестiгiн растайтын тiркелген белгi.

1. Ќазаќстан Республикасыныњ тамаќ µнiмдерiнiњ ќауiпсiздiгi туралы зањнамасы Ќазаќстан Республикасыныњ Конституциясына негiзделедi, осы Зањнан жєне Ќазаќстан Республикасыныњ µзге де нормативтiк ќ±ќыќтыќ актiлерiнен т±рады.

2. Егер Ќазаќстан Республикасы ратификациялаѓан халыќаралыќ шартта осы Зањдаѓыдан µзгеше ережелер белгiленсе, онда халыќаралыќ шарттыњ ережелерi ќолданылады. P991716

3-бап. Осы Зањныњ ќолданылатын саласы

1. Осы Зањ Ќазаќстан Республикасында µндiрiлетiн жєне Ќазаќстан Республикасыныњ аумаѓына єкелiнетiн (импортталатын) тамаќ µнiмдерiне, сондай-аќ тамаќ µнiмдерiн єзiрлеу (жасау), µндiру (дайындау), айналымы, кєдеге жарату жєне жою процестерiне (сатыларына) ќолданылады.

2. Осы Зањныњ к‰шi жеке т±тынуѓа арналѓан, ‰йде дайындалатын тамаќ µнiмдерiне ќолданылмайды.