Қазақстан республикасының денсаулық сақтау министрлігі қарағанды мемлекеттік медицина академиясы баймұхамбетов М. А. Медешова А. Т. Фармакогнозия пәні бойынша таңдамалы дәрістер жинағы

(Оқу - әдістемелік құрал)

ӘОЖ 615.322/.324

КБЖ 52.82. я 7

Б 18

 Б.З. Көкжалова - ҚММА жалпы химия кафедрасының меңгерушісі, х.ғ.к, доцент

меңгерушісі, б.ғ.д.

ҚММА Әдістемелік кеңесі мәжілісінде талқыланған және қабылданған,

№ _8__хаттама «11» 04 2007 ж.
ҚММА Ғылыми кеңесінде басылып шығуға ұсынылған және бекітілген,

№ _10__хаттама «26 » 04 2007 ж.

© Баймұхамбетов М.М., Медешова А.Т., 2008

Алғы сөз

Оқу құралы ҚР МЖМБС 3.07-440-2003ж. «Фармация» мамандығының 3 курс студенттеріне арналған. Дәрістер жинақта құрамында алкалоидтар, жүрек гликозидтер, сапониндер, антроцентуындылар, фенолгликозидтер, кумариндер мен хромондары бар дәрілік өсімдіктермен шикізаттар туралы, олардың жіктелуі, алыну жолдары, өсімдіктер арасында таралуы және өсімдіктерде жиналуы, өсімдіктер организмінің өмір тіршілігіндегі биологиялық белсенді заттар тобының ролі мен биогенезі, өсімдіктерде биологиялық белсенді заттардың жиналуына қоршаған ортаның жағдайы мен онтогенетикалық акторлардың әсері, дәрілік өсімдік шикізатын талдау әдістер, дәрілік шикізатты медицинада қолдану және пайдалану жолдары туралы нақты сұрақтар қарастырылған.

Оқу құралында дәрістер тақырыптары типтік және жұмыс бағдарламаларына сәйкес келеді. Дәрістерде типтік және жұмыс бағдарламасында берілген дәрілік өсімдіктер көрсетілген және олардың Қазақстанда кең таралғандықтары айтылған.

Қазіргі кезде медицина іс –тәжірибесінде қолданатын препараттардың 40% - ті өсімдік туындылары болып отыр. Біздің Мемлекет табиғи – ресурстарға (дәрілік өсімдітер) өте байекендігі белгілі. Қазіргі кезде Қазақстан флорасындағы перспективті дәрілік өсімдіктер туралы көптеген мәліметтер берілген.

Алкалоидтардың ашылуымен медицинада және химияда жаңа дәуір басталды. XIX ғасырдың басында барлық елдердің фармацевтері мен химиктері маңызды алкалоидтардың қатарын ашты.

Алкалоидтардың өсімдіктердегі сапалық және сандық анықтауын XIX ғасырда Юрьев университетінің профессоры Г. Драгендорф қызметкерлерімен өндеді. Елімізде алкалоидтар химиясының негізін академик А.П.Ореховтың басқаруымен алкалоид институты үлкен үлесін қосты. Ол өзінің шәкірттерімен бірге 1500-ден астам өсімдіктерді зерттеп, олардан 400-ден астам жаңа алкалоидтар тапты, оның ішінде белгілі құрылысты 120.

Құрамында азотты қарапайым қосылыстар мысалы: метиламин, үшметиламин және басқа қарапайым аминдер, сондай-ақ аминқышқылдары және олардың өнімдері, сілтілік қасиеті болса да алкалоид қатарына жатпайды.

Алкалоидтардың құрамына көміртегі, сутегі, азот, оттегі атомдары да кіреді. Қарапайым алкалоидтардың құрамында 10-ға дейін, ал күрделі алкалоидтардың құрамында 50-ден астам көміртегі атомдары болады.

Медицинада алкалоидтардың маңызы өте зор. Өткен ғасырдың белгілі фармакохимигі Е.А. Шацкий былай деген: «Темірдің ашылуы дүние жүзінің мәдениетіне қандай болса, осы жүз жылдықта алкалоидтардың ашылуы медицина үшін маңызы сондай». Мемлекеттік фармакопеяда 738 мақалалардың ішінде 83 мақала 11% алкалоидтарға арналған.

Қазіргі кезде өндірістік көлемде 100-ден астам алкалоидтар өндіріледі. Кейбір алкалоидтар синтез арқылы алынады: атропин, кофеин, эфедрин, теобромин, сальсолин т.б. Гликоалкалоидтардың негізінде жартылай синтезбен гормональды препараттар: прогестерон, преднизолон, кортизон, дигидрокортизон, үшамицинолон, деперзолон, флуметазон, синафлан, бетаметазон, дексаметазон т.б. шығарылады

Қазіргі уақытта 5000-нан астам алкалоидтардың қосылыстары белгілі.

Көп авторлар алкалоидтарды негізінен гетероциклдің табиғатына қарай қояды. А.П. Ореховтың ұсынысы бойынша алкалоидтар көміртегі-азот қаңқасының құрылысына қарай, уақытта байланысты қосылған өзгерістер мен классификациясы пайдаланылады.

1. 
   Пиридин және пиперидин туындылары.
   

Эфирлердің қышқылдық компоненті ретінде сенацин, сенецифиллин, ангелик және саррацин қышқылдары ұшырасады.

Алқа тұқымдасына жататын көптеген өсімдіктерде ұшырасады, тропин және скопин түрлі органикалық қышқылдармен күрделі эфирлерді түзеді. Мәселен, тропин және тропан қышқылымен қосылғанда алкалоидтар гиосциамин, скополамин пайда болады.

Гиосциамин Cкополамин

(Атропин)

Бұл топқа мынадай дәрі-дәрмектер жатады: гиосциамин, атропин сульфат, скополамин гидробромид, кокаин гидрохлорид т.б.

Хинолин туындылары өсімдіктерде сирек кездеседі. Бұған цинхона алкалоидтар және эхинопсин жатады.

Медицинада маңызды зор изохинолин алкалоидтардың топшалары: тетрагидроизохинолин, бензофенантридин және протопин туындылары болып саналады.

Индол кейбір эфир майларда апельсин глюкозид индикат және табиғи аминоқышқылында Триптофан т.б. қосылыстарда кездеседі индол системасы стрихнос, клавицепс, раувольфия туыстарына жататын өсімдік түрлерінде болады. Индол алкалоидтарға физостигмин, стрихнин, резерпин, аималин, серпентин, ресцинамин, эрготоксин, эрготамин, эргобазин, эргокриптин, винканин, винбластин, винкристин жатады.

Пурин туындылары өсімдіктерде кең таралған. Олар нуклеин қышқылдардың, алкалоидтардың, органикалық негіздерінің құрамында болады.

Пурин алкалоидтар какао, кофе, шай туысына жататын өсімдік түрлерінде ұшырасады.

7. Дитерпенді алкалоидтар. Аконитин алкалоидтар екі топқа бөлінеді: азитин жәнеаконитин. Азитин алкалоидтар 20 көміртек атомынан тұрады, олар пергидрофенантрен туындылары болып табылады.

Аконитин алкалоидтарда 19 көміртек атомдары кездеседі, олар ликактонин туындылары болып есептелінеді.

Аконитин қосылыстар тегеурінгүл туысына жататын өсімдік түрлерінде кездеседі, олар кондальфин, метилликаконитин, элатин, дальсимин, сондай-ақ аконитин, зонгорин қаракөл бәрпінің түйіндерінде ұшырасады.

Азот құрамды сапогениндер алқа туысына жататын өсімдік түрлерінде кездеседі. Мәселен, соласодин және томатидин.

Алифатты алкалоидтар мен фенилалкиламиндер. Өсімдіктерде алифатты (ациклді) алкалоидтар жалғас (ілеспелі) заттар болып кездеседі. Бірақ олардың кейбіреулері негізгі фармакологиялық активті қосылыстар болуы ықтимал.

Бұл алкалоид күшті негіздерге жатады, ол сораң айбатмияның жер үстіндегі мүшелерінде кездесетін зат.

Фенилалкиламин тобына эфедрин, псевдоэфедрин жәнекапсаицин деген алкалоидтар кіреді.

Эфедрин Метил эфедрин

Ресми медицинада қышаның ілебінен алынатын алкалоидтар (эфедрин, псевдоэфедрин) қолданылады. Екеуі де оптикалық изомерлер болып табылады. Псевдоэфедринге поляризациялық жарық сәулесін оңға, ал эфедрин солға бұрады.

Колхицин алкалоидтар. Бұлар лапыз туысына жататын өсімдіктерде болады. Колхицин нейтралдық қосылыс. Колхицин алкалоидтардың молекуласы 3 конденсацияланған сақиналардан түзіледі, оның біреуі (сақинасы) трополон, ал В сақинасы гидрленген трополон болып есептелінеді.

Өсімдіктерде колхициннен басқа алкалоидтарда кездеседі: колхамин, колхинозид, алкалоидтар И, С, Е, В т.б.

Медицинада колхицинді қатерлі ісікке қарсы дәрі ретінде пайдаланады.
Алкалоидтың алыну әдістері.

1. Алкалоидтардың тұз ретінде алу жолы. Құрамында алкалоидтар бар шикізатқа қарай қышқылы қосылған суда немесе спиртте тұндырылады. Барлық алкалоидтар тұз ерітіндісіне өтеді.

Ілеспелі заттарды тазарту үшін қышқыл тұнбаға сілті қосады да, пайда болған негізді алкалоидтарды органикалық ерітінділермен (бензол, хлороформ, дихлорэтан т.б.) алады. Тазарту операциясын бірнеше рет қайталап жүргізеді, алкалоидты ерітіндісі ақшыл болғанша. Органикалық ерітіндіні су буымен айдап, құрамында бар алкалоидтар қалдығынан және таза алкалоидтарды бөліп алады.

2. Өсімдіктерден алкалоидты негіздер түрінде алынуы. Алкалоидтар өсімдіктерде көбінесе тұз ретінде болады, сондықтан оларды негіздер түрінде алу үшін дәрілік шикізатты сілтілі ерітіндімен араластырып, (Аммиак, натрий карбонат, гидрокарбонат) пайда болған алкалоидтардың негіздерін органикалық ерітінділер арқылы бөліп шығарады, содан соң тазартады.

Сапалық реакциялар. Алкалоидтар күшті қышқылдармен не металл тұздармен тұңба түзеді. Алкалоидтарды анықтау үшін көптеген реактивтер: Драгендорф, Вангер, пикрин, фосфорлы вольфрам, фосфорлы молибден қышқылдары т.б. қолданады.

Түсті реакциялар. Алкалоидтар кейбір қышқылдармен, тұздармен әртүрлі түсті бояуларды береді. Мысалы, азотты молибден қышқыл қызыл (бруцин, тебаин, вератрин), көк (кодеин, морфин), жасыл (апоморфин, бермерин, эметил, параверин), тропан қатарына жататын алкалоидтар күкірт қышқылы және асқын су тотығымен жасыл түс береді.

Сандық анықтау. Алкалоидтардың сандық мөлшерін анықтау үшін физико-химиялық әдістер қолданылады (УФ – спектроскопия, фотоколометрия, поляриметрия, көлемдік, салмақты, газды, сұйықтық хроматография т.б.).