«Мінезіне қатысты фразеологизмдердің этнолингвистикалық сипаты»

Осы сияқты жылқының бойында кездесетін түрлі қасиеттері (жақсы, жаман) тілімізде оның мінезіне қатысты фразеологизмдердің туындауына себеп болған. Мысалы: үйірсек аттай фразеологизмі бір жерді айналшықтап шықпай жүріп алатын жылқының мінезінен алынған. Жылқыларда кеңістіктік консерватизм жақсы дамыған. Ересек жануарлар жаңа жайылымға ұзақ (2-3 жыл) үйрене алмай, ескі жайылымына қаша береді. Халық белгілі бір жерге жиі бара беретін адамның іс-әрекетін бейнелі түрде көрсете отырып, ассоциативті түрде өз үйіріне немесе белгілі бір жерге үйренген жылқыға теңейді. Ассоциативті теңестіру екі нысан іс-әрекетінің ұқсастығы негізінде іске асады. Ал, тарпаң тайдай қылтылдау фразеологизмі мінезі тұрақсыз, құбылмалы адамды сипаттайды. Мысалы: Өкпешілін қайтерсің! Тарпаң тайдай қылтылдап. Пәтуасын қайтерсің?! Тазы ит қуған қояндай, Қаққанша қабақ бұлтылдап (Д.Бабатайұлы). Мұндай сипаттама осы ат тұқымына бақылау жасау негізінде пайда болып, ассоциативті түрде жылқының мінез-құлқындағы белгілер тұрақсыз, сенімсіз, жауапсыз адамның мінезіне ауыстырылған.

ММ-дердің этнолингвистикалық сипатын анықтау деп көне дәуірден келе жатқан тұла бойы тарихқа толы ММ-дердің мағына қалыптасуының уәждерін, шығу тарихын, дерек көздерін, қазіргі тілдегі қолданылуын, яғни ауыспалы мағыналарының қалыптасуын зерттеуді айтамыз. Мағына қалыптасуындағы уәждері дегенді ММ-дердің шығуына негіз болған жағдайлар деп түсінеміз. Мысалы: Күлікте күлкі қыла көрме деген мәтелдің шығу тарихы бәйгеге түсер аттың сынымен байланысты.

Біртұтас жүйесін, тұлға-тұрпаты мен мән-мағынасын сақтап қалған әрбір ММ-дердің ішкі формасынан, яғни мағынасынан ұлттық діл, мәдени-ұлттық нақыш айқын көрінеді. Тілді халықтың рухани мәдениеті мен тарихына, салт-дәстүріне, ұлттық дүниетанымына байланыстыра зерттеуді мақсат ететін этнолингвистика болғандықтан, ММ-дер тіл білімінің осы жаңа да құнарлы саласының зерттеу нысаны бола алатынына көз жеткіземіз. Осыған байланысты бұл тараушада жылқының мінезіне, тегі мен табиғи ерекшелігіне, бабына, қимыл-қозғалыстары мен күй-жайына және қазақ халқының салт-дәстүрі мен наным-сеніміне байланысты қалыптасқан ММ-дердің этнолингвистикалық табиғаты іштей 5 топқа бөлініп талданады

Түркі сөздері өз басынан сан түрлі тарихи кезеңдерді өткізіп келді. Соған қарамастан, олар өзінің негізгі сөздік қорын сақтап қалды. Бұл пікіріміздің дәлелі – ерте кезеңдерден келе жатқан түркі халықтарының ескі жазба мұралары, әр түрлі деректері, түркі ойшылдарының, ақындарының, ғалымдарының, билердің даналық сөздері болып есептеледі. Мысалы: Махмуд Қашқаридың сөздігінде кездесетін «кіші аласі ічтін, jілқі аласі таштін» мақалы қазіргі түркі халықтарының көбінде сақталған. Бұл мақалдағы jілқі сөзі «мал» мағынасында қолданылып тұр. Сондықтан да болар қазіргі түркі тілдерінде сақталған нұсқаларында «мал» мағынасындағы сөздер (мал, мол, хайван) қолданылады. Мысалы: қаз. адам аласы ішінде, мал аласы сыртында («адам аласы ішінде жылқы аласы сыртында» нұсқасы да кездеседі) // өзб. одам аласи ичда, мол оласи ташда // түркім. адам аласы ичинде, хайван аласы дашында // түрік. инсан алажасы ичинде, хайван алажасы дишинда.

Жылқы малына қатысты ФТ-тердің сабақтастығы мен ортақтығы түркі тілдерінің синхронды дамуында аңғарылады. Бұл әр түрлі топтар мен аймақтардағы қазіргі түркі тілдерінде жылқыға қатысты бір-біріне өте ұқсас немесе нұсқалас ФТ-дің көптеп кездесетінін көрсетеді. ФТ-дің бұл қабатында заңды түрде болған фоно-морфо-семантикалық ауытқуларда және құрылымдық түрленулерде олар не бұл халықтардың шығу тегі мен тұрмысының ортақтығын көрсетеді, не олардың әр түрлі тарихи даму кезеңдеріндегі тіларалық кірме сөздердің нәтижесі болып табылады. Бұған кейбір мысалдарды келтіруге болады: қаз. ат жалын тартып міну// қырғ. ат жалын тартып минүү «ержету, шешім қабылдай алатын жігіт болу»; қаз. ат басындай // өзб. отнинг калласиндай – қандай да бір заттың көлемін анықтау кезінде қолданылады; қаз. жақсы атқа бір қамшы, жаман атқа мың қамшы // қырғ. жакшы атка бир камчы, жаман атка миң камчы // өзб. яхши отга бир қамчи, ямон отга минг қамчи // ұйғ. яхши атқа бир қамча, яман атқа миң қамча // түркім. ягшы ата бир гамчы, яман ата мүң гамчы [13].

Географиялық жағынан алшақта орналасқан түрік халқының жылқыға деген көзқарастарында біраз ерекшеліктер кездеседі. Мысалы: at kafalı (ат кафалы; сөзбе-сөз аудармасы: ат басты) деген тіркес «ақымақ» мағынасын береді. Негізінен түркі халықтарында «ақымақтық» көбінесе қой, есек, шошқа денотаттары арқылы берілген. Халық жылқы жайын сөз еткенде біріншіден, оның ерге серіктігін, жүйрік қасиетін, дене бітімінің сұлулығын сөз еткен. Ал оны «ақымақ» ретінде көрсету сирек кездеседі.

Қысқасы, түркі тілдерінде жылқы малына қатысты ФТ-тердегі ұқсастықтар мен айырмашылықтарды олардың құрылымы мен мазмұнынан, ортақ бейнелі-аялық негіздерінен байқауға болады.

Осы арада жылқыға қатысты ФТ-тердің диалектілік ерекшелігі бар ма деген сауал туады. Этносқа қатысты деректердің бәрін сөздік қордың қойнау-қойнауларын тінте қарап, тірнектеп жинап, түгел қамтуды көздейтін этнолингвистикада әдеби тілдің «сыртында» жатқан, сонау тайпа тілінен бастау алып, жергілікті тұрғындар қолданысында сақталып келе жатқан көне де байырғы сөздерді, көрші халықтар тілінен әр кезде қабылдаған ауыс-түйістерді, жергілікті кәсіпшілікке байланысты ұғым-түсініктерді жинақтап, түсіндіретін диалектілер де бұлақ көзі ретінде қабылданады.

Жалпы ФТ-тердің пайда болуына әсер ететін фактордың бірі – сол өлкенің жағдайы, табиғаты, халықтың айналысатын негізгі кәсіп түрі. Міне, сондықтан да әр түрлі аймақтарда өмір сүріп жатқан қазақтардың тіліндегі жылқы малына қатысты ФТ-терге талдау жасау арқылы олардың осы түлікке деген танымдарындағы ерекшеліктерді айқындағымыз келді.

Мәселен, Түркіменстандағы қазақтар тілінде ат та шөл, адам да шөл (Түрікм., Красн.) деген тіркес кездеседі. Яғни, «адам мен аттың қатты шөлдеуі» мағынасындағы тіркес. Бұл тіркестің пайда болуына біздіңше, сол жердің табиғаты тиек болған. Себебі Түркіменстанның табиғаты құмды, шөлді, ыстық болып келеді. Ал, Қытай қазақтары ұзатылған қызға қатысты «ат байлар» тіркесін қолданады. Әдетте, қазақ әдеби тілінде «ат байлар» деп ұлды айтады. Ал бұл өңірде ұзатылған қыз жұрты «келешек сенің барар үйің, ат байларың, қазығың» деген мағынада образды қолданылады.

2.4 «Жылқы малына қатысты ТТ-терге ұйытқы болған сөздердің этимологиялық негіздері». Жылқы малына қатысты ФТ-терге ұйытқы болған сөздердің этимологиялық негіздерін берудегі негізгі мақсатымыз – жылқы малына қатысты түбір сөздердің негізі түркі тілдерінің өзінде жатқандығын аңғарту. Яғни, басқа салалық лексикаға қарағанда жылқымен байланысты сөздердің көбі өз тілімізде пайда болғандығын айқындау. Мәселен, жұнттай семіз фразеологизіміндегі жұнт сөзінің шығу төркініне көз жіберіп көрсек:

Жұнт сөзінің ҚТС-нде 2 мағынасы берілген: 1) ұлпаны жып-жылтыр, суда мекендейтін итбалық тәрізді мақұлық; 2) көне. жылқы, ат (жұнт жылы – жылқы жылы). Яғни, бұл сөз де жылқы деген мағынаны беретін сөз. М.Қашқари сөздігінде бұл атау йунд тұлғасында келіп, «ат, жылқы, оның үйірі» деген ұғымда қолданылады. Түркі халықтарында 12 жылда бір қайырылатын жыл атауларының бірі – жетінші жылдың аты осы сөзбен аталған: йунд йылы (жылқы жылы). Ескі қыпшақтар ескерткіштерінің тілінде йунт деп табынға бос жіберілген жылқылардың бір үйірін айтатын болған. Онда қыпшақ тобына жататын тілдердің өзіндік ішкі даму заңдылығы бойынша, қалыптасқан тұрақты фонетикалық ереже бойынша сөз соңындағы ұяң дыбыс (-д) қатаң (-т) болып айтылады: жәдігерлерде йунт, қазақ тілінде жұнт. Зерттеуші А.М.Щербак joнт сөзі «лошадь» деген мағына беретінін сөз ете келіп, мынадай мысалдар арқылы оның мағынасын анықтай түседі: «mëгlÿk kулун ëркäк joнда (joнт (букв. «самец-лощадь») слова joнт, несомненно, имеет видовое значение, ср. также ëркäк jунад «лошадь» (Китаб ал-идрак, 245) [14].

М.Бейсенованың пікірінше, сөздің негізгі түбірі йығ = (жый), оған өздік етістің жалғауы -ун қосылғанда ғ дыбысының кейде түсіп қалатын заңдылығы бойынша йыун (2 дауысты дыбыс қатар келіп қолданылмайтын болғандықтан) > йун болып қысқарады. Көне түркі тілдеріндегі -т реликтік көптік жалғауы жалғанып (йунт), ол түбірмен кірігіп, қалыптасып кеткенге ұқсайды [15]. Көне түркі тілдерінде йығ = деген сөз «бір жерге жинау» деген мағына береді. Академик Ә.Қайдар бұл лексеманың тығыршықтай семіз, күйлі-қоңды малға, көбінесе жылқы малына байланысты айтылатындығын келтіреді [16, 95]. Ал семіз малдың жүні әрі тықыр, әрі жылтыр болатыны белгілі нәрсе. Олай болса, жұнттай сөзінің төркіні көне түркі тілдерінде қолданылған юнт (jynd) «жылқы» мағынасындағы сөзбен байланысты деуге болады.

Қорыта айтқанда, біздің жинаған материалдарымыз қазақ тілінің сөздік қорындағы жылқы малына қатысты ФТ-тердің өзіндік орны мен үлес салмағы бар екендігін көрсетеді.

Халықтың рухани творчествосының жемісі, тілдің ажарын кіргізетін, оның құдіретін арттыра түсетін, ойды бейнелеп, астарлап, өзіндік нақышымен жеткізетін, ата-бабадан мұра ретінде келген сөз қазынасының дайын қолданылатын үлкен саласы ФТ-тер этнос тілінің құрамдас бөлігі болғандықтан, оларға этнолингвистикалық талдау жасаудың ғылым үшін құндылығы ерекше.

Жылқы малына қатысты ФТ-терге этнолингвистикалық талдау жүргізу барысында олардың сөздік қорымыздың көне лексикалық қабаттарынан екендігіне көз жеткіздік.

Қазақ тіліндегі жылқы малына қатысты ФТ-тер (фразеологиялық және паремиологиялық) құрылымы мен мазмұны жағынан алуан түрлі, олардың басым бөлігі халықтың тарихын, наным-сенімін, көзқарасын және т.б. бейнелей отырып, оның өткен өміріне тамырын терең жаяды. Барлық осы ерекшеліктер, ең алдымен, ұлттың объективтік шындық жөніндегі нақты түсініктерін, тілде қандай да бір көрініс тапқан алуан түрлі табиғи құбылыстарға, қоғамның даму заңдылықтарына олардың баға беруін білдіреді.

Жылқы малына қатысты ФТ-тердің жасалуы мен ары қарай семантикалық дамуы белгілі бір заңдылықтар негізінде жүзеге асырылады. Бұл заңдылықтар ФТ-терді мұқият түрде диахрондық зерделеу мен олардың шығу тегін анықтау арқылы айқындалды.

Қазақ тіліндегі біз қарастырып отырған жылқы малына қатысты ФТ-тер халықтың тарихи-этнографиялық процестері, рухани-мәдениеті, әдет-ғұрыптары, салт-дәстүрлері, дүниені қабылдауы, мифологиясы жөніндегі нақты ұғым-түсініктерді береді. Оларда тіл мен этностың, тіл мен рухани мәдениеттің өзара тығыз байланысы жарқын көрініс тапқан.

Тіл дамуының алуан түрлі кезеңдерінде қалыптасқан ФТ-тердің осы зерттеліп отырған тобының сақталып қалуы олардың дамуының белгілі бір қарқынын, олардың пайда болуының тарихи сабақтастығын айқындауға мүмкіндік береді.

Қазақ тіліндегі жылқы малына қатысты ФТ-терге жасалған талдау көшпелілердің жылқы туралы ұғымдары мен түсініктері ассоциативтік салыстырулар арқылы адамдар әлеміне өтіп, тілде берік орнығып қалғандығына көзімізді жеткізеді. Бір нысаннан екінші нысанға бейнелі-ассоциативтік түрде өту (яғни, жануарлар әлемінен адамзат қоғамына) белгілі бір ерекшеліктері, айрықша балама қасиеттері, яғни бір тұрпаттас аялық элементтерінің және т.б. негізінде жүзеге асырылып отырған.

Қорыта келе, жұмыста қазақ тіліндегі жылқы малына қатысты ФТ-терді тақырыптық-мағыналық жағынан топтастыру арқылы олардың жасы мен жынысына, түр-түсіне, сыны мен бабына, тегі мен табиғи ерекшелігіне, мінезіне, дене мүшелеріне қатысты ФТ-тердің этномәдени уәждемелері айқындалды. Сондай-ақ жылқы малына қатысты әлеуметтік-қоғамдық факторлардан туындаған фразеологизмдер, жылқы шаруашылығы мен ат әбзелдеріне қатысты фразеологизмдер және салт-дәстүр, наным-сенімге байланысты, халықтық өлшем негізінде пайда болған ФТ-тердің этнолингвистикалық сипаты кеңінен қарастырылды.

Қысқасы, жұмыста, біріншіден, жылқы малына қатысты ФТ-тер тақырыптық-мағыналық жағынан топтастырылса, екіншіден, сол классификация бойынша оларға этнолингвистикалық сипаттама беріліп, қазақтың ұлттық болмысын танытатын коннотация сипаты нақты дәлелденіп, осы жіктелген ФТ-тердің антропоөзектік контексі айқындалды.

Құрылымы мен мазмұны жағынан ұқсас жылқы малына қатысты ФТ-тер түркі тілдерінде көптеп кездеседі. Бұны түркі халықтарының тарихи сабақтастығынан деп түсінеміз. Жылқы малына қатысты тұрақты тіркестердің сабақтастығы мен ортақтығы түркі тілдерінің синхронды дамуында аңғарылады. Бұл әр түрлі топтар мен аймақтардағы қазіргі түркі тілдерінде жылқы малына қатысты бір-біріне өте ұқсас немесе нұсқалас ФТ-дің көптеп кездесетінінен көрінеді.

2 Калиев Б. Лексико-семантическая и морфологическая структура названий растений в казахском языке. –Алматы: «Мектеп», 1996. -168 б.

3 Манкеева Ж. Мәдени лексиканың ұлттық сипаты. –Алматы: «Ғылым», 1997. -272 б.

4 Копыленко М.М. Основы этнолингвистики. –Алматы: «Евразия», 1995. -178 с.

5 Бабалықұлы Ж. Жылқының түсі // Егемен Қазақстан, 2005. 25 мамыр.

6 Ер қанаты. (құрастырған Ж. Аупбаев). –Алматы: «Қайнар», 1987. -328 б.

7 Дәдебаев Ж. Тұлпардың сыны мен бабы. –Алматы: «Бастау», 1994. -16 б.

8 Радлов В.В. Қазақтардың малдары // «Жалын», 1989. №4, 63-69 бб.

9 Тоқтабаев А. Қазақтардың ХІХ ғ. мен ХХ ғ. басындағы жылқы шаруашылығы. Диссертация қолжазбасы. –Алматы, 1992. -228 б.

10 Сыздықова Р. Сөздер сөйлейді. Алматы: «Санат», 1997. -224 б.

11 Сатенова С.К. Образно-фоновая основа устойчивых выражений, образованных на основе лексики скотоводства в казахском языке. Дисс. КФН, 10.02.06. –Алматы, 1990. -167 б.

12 Шынар А. Қазақтар мен түріктерде жылқы өсіру мәдениеті және оның рөлі (ауд. Кенан Коч). –Шымкент: «Әлия», 2001. -135 б.

13 Кайдар А.Т. Образно-фоновая основа устойчивых выражений, образованных на основе лексики скотоводства в казахском языке // Известия АН КазССР. Серия филологическая, 1987. №1, 3-8 с.

14 Щербак А.М. Названия домашных и диких животных в тюркских языках // Историческое развитие лексики тюркских языков. –Москва, 1961. 82-161 с.

15 Бейсенова М.С. М.Қашқаридың «Диуани лұғат-ит түрк» деген еңбегіндегі төрт түлік мал атаулары. Ф.ғ.к. диссер. қолжазбасы. 10.02.06. –Алматы, 1997. -170 б.

16 Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі. –Алматы: «Ғылым», 1966. -240 б.

2 «Жылқы атауларына байланысты халықтық өлшемдердің этнолингвистикалық табиғаты» // «Түркі халықтары әдебиеті тарихының өзекті мәселелері: өткені, бүгіні және ертеңі». Халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. Тараз: М.Х.Дулати атындағы Тараз мемлекеттік университеті, 2005, 229-230 бб.

3 «Жылқы малына қатысты бірер мақал-мәтелдердің этнолингвистикалық сипаты туралы» // Алматы: «ҚазҰУ Хабаршысы», 2006, №4 (94), 153-156 бб.

4 «Қазақ халқының салт-дәстүрі, наным-сенімі негізінде қалыптасқан жылқы атауларына байланысты фразеологизмдер» // Алматы: «Тілтаным», 2006, №4, 83-87 бб.

5 «Сөз сырына үңілсек» (жылқы шаруашылығында қолданылатын бірер атаулардың этимологиясы жайында) // Алматы: «ҚазҰУ Хабаршысы», 2006, №6 (96), 89-91 бб.

6 «Жылқы түр-түсіне қатысты атаулардың мағыналық, тұлғалық топтары» // Шымкент: «Ізденуші», 2007, №2 (04), 11-17 бб.

7 «Жылқы малының сыны мен бабына қатысты атаулардың семантикалық ерекшеліктері» // «Ө.Айтбайұлы және тіл білімінің мәселелері». Халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. Алматы: А.Байтұрсынов атындағы Тіл білімі институты, 2007, 218-221 бб.

РЕЗЮМЕ
Байтелиева Жанар Дарибековна

связанных с лошадью в казахском языке

- научный обзор тематико-содержательного плана сведений и исследований, связанных с лошадью в казахском и других тюркских языках;

- сбор и классификация по тематическим группам фразеологических сочетаний, связанных с лошадью в казахском языке;

- определение характера мотивировки фразеологических сочетаний, связанных с лошадью в казахском языке;

- раскрытие этнолингвистической природы, значения фразеологических сочетаний, связанных с лошадью в казахском языке посредством экстралингвистических факторов;

- определение сходств и различий во фразеологических сочетаниях, связанных с лошадью в тюркских языках.

В исследовании были сделаны следующие заключения:

- фразеологические сочетания, связанные с лошадью, были собраны и классифицированы по предметно-тематическим группам:

- фразеологическим сочетаниям, связанным с лошадью, были даны этнолингвистические определения;

- были установлены мотивирующие признаки, определяющие этнолингвистический характер фразеологических сочетаний, связанных с лошадью;

- была предпринята попытка этимологического анализа некоторых слов, послуживших основой для фразеологических сочетаний, связанных с лошадью.

Результаты исследования можно использовать при обучении теоретическим курсам и проведении специальных семинаров по истории языка, лексикологии, фразеологии, этнолингвистики, лингвокультурологии.

- фразеологические сочетания, связанные с лошадью, установившиеся в словарном фонде казахского языка – один из основных этносодержательных фактов, характеризующих национальный быт и культуру народа;

- мотивом для образования фразеологических сочетаний, связанных с лошадью, послужили этнокультурные наименования, связанные с возрастом и полом, породой и природными особенностями, с частями тела, мастью, болезнью, внешним видом и уходом, характером, различными позами и передвижениями, хозяйством, а также снаряжениями лошади;

- окончательный сбор и определение мотивов образования фразеологических сочетаний, связанных с лошадью – одна из задач этнолингвистики;

- образовавшиеся фразеологические сочетания, связанные с лошадью, являются языковыми единицами коннатационного характера создания образов, связанных с народным мировоззрением и убеждениями, традициями, социально-общественными факторами;

- основой во фразеологических сочетаниях, связанных с лошадью, в основном, были только положительные качества:

- материал исследования рассматривался в предметно-тематических группах.

RESUME
Baitelieva Zhanar Daribekovna

connected with a horse in the Kazakh language

- scientific review of the subject-substantial plan of data and researches connected with a horse in Kazakh and other Turkic languages;

- gathering and classification by lexical sets of phraseological combinations connected with a horse in the Kazakh language;

- definition of motivation character of phraseological combinations connected with a horse in the Kazakh language;

- disclosing of ethnolinguistic nature, value of phraseological combinations connected with a horse in the Kazakh language by means of extralinguistic factors;

- definition of similarities and distinctions in the phraseological combinations connected with a horse in Turkic languages.

In research following conclusions have been made:

- the phraseological combinations connected with a horse, have been collected and classified on subject-substantial groups:

- to the phraseological combinations connected with a horse, ethnolinguistic definitions have been given;

- the motivating signs defining ethnolinguistic character of phraseological combinations, connected with a horse have been established;

- attempt of etymological analysis of some words which have formed a basis for phraseological combinations, connected with a horse has been undertaken.

Results of research can be used at training to theoretical courses and carrying out of special seminars on language history, lexicology, phraseology, ethnolinguistics, linquocultural science.

- the phraseological combinations connected with a horse, established in dictionary fund of the Kazakh language is one of the basic ethnosubstantial facts characterizing a national life and culture of people;

- as motive for formation of phraseological combinations connected with a horse, the ethnocultural names connected with the age and sex, breed and natural features, with body parts, coloring, illness, appearance and leaving, character, various poses and movement, an economy, and also equipments of a horse have served;

- definitive gathering and definition of motives of formation of phraseological combinations connected with a horse is one of ethnolinguistics problems;

- the formed phraseological combinations connected with a horse, are language units of connotation character of creation of images connected with national outlook and belief, traditions, socially-public factors;

- basically, only merits were a basis in the phraseological combinations connected with a horse: