Бал арасының адамға пайдасы пернебай Гауһар Болатқызы, Омарова Индира Шамшидинқызы №41 М. Шоқай атындағы орта мектеп

№41 М.Шоқай атындағы орта мектеп

Сіз өміріңізде тым болмаса бір рет араның ұясын қолыңызға ұстап көрдіңіз бе?! Көрмесеңіз солай етуге кеңес береміз. Әрине, бал аралары айнала ұшып, құжынап, бал құйып жатқан «қызметтегі» ұяны емес. Күзге салым босап қалатын немесе дүкендерде балымен қоса сатылатын осынау араның мекенін қолыңызға ұстап бір сәт бағамдаңызшы. Небір кереметті көрер едіңіз. Мен бұл кереметті қалай сезіндім?

Көрші үйдегі сарай боғатына салынған ара ұясы күзге салым жерде домалап жатқан еді. Алты ай қыс қар мен жаңбырдың астында мыжылған әлгі ұя келер жазда сол маңда әлі домалап жатты. Ойын балалары қызық көріп, ләңгі іспетті тепкілесті. Соған да төтеп берген ескі ұяны олар, тіпті болмаған соң, қолдан бұтарлаған болатын. Осы көрініске қарап тұрып: «өздері жейде түймесіндей кіп-кішкене ғана бола тұра аралар осындай мықты үйді қалай соғады екен?» деп ойға қалған едім.

Аралар тобы бал жинау үшін әуелі ұясын сайлайды екен. Ғалымдардың айтуынша, мұндай қара жұмыспен тек қана жұмысшы аралар айналысатын көрінеді. Ал бал жинаумен айналысатындары - басқалар. Зер салып қарасаңыз, бал құйылатын ұя клеткаларының алты бұрышты екендігін және әрбір қабырғасы мен бұрыштарының өлшемі бір бірімен керемет үйлесімділікпен дәл келетінін байқайсыз. Бейне бір түзу, сызық бойына сызғышпен өлшей отырып, әдейі орналастырғандай дәлдікпен жасалған.

Осы жерде «Ол неге үш, төрт я болмаса жеті, сегіз бұрыш емес, дәл алты бұрыш?» деген сауал туындауы мүмкін. Ғалымдардың дәлелдеуінше, тегіс кеңістікте ұя тор-клеткаларын бір бірімен үйлесімді жалғастықпен, арасында қуыс қалдырмастан әрі дөңгелете орналастыру ісінде алты бұрышты геометриялық кескіннен артық қолайлы «сәулет» өнері мүмкін емес көрінеді. Қолыңызға қалам алып, өзіңіз де жайлап сызып қарасаңыз, алты бұрыштың әрбір қабырғасының келесі алты бұрыштық кескіндемеге жалғасуға өз-өзінен сұранып тұрғанын байқайсыз. Яғни алғашқы алты бұрыш пен келесі алты бұрыш арасында ине шаншар жер қалмайды екен.

Ғалым Ибн әл-Қайымның «Шипа» атты еңбегінде дәлелдеуінше, осындай үлкен шеберлікпен салынатын ара «үйінің» тағы бір артықшылығы бар көрінеді. Атап айтқанда, бал арасын еш қуыс қалдырмастан толтыруға тек алты бұрышты ыдыс қана ыңғайлы. Үш, төрт бұрыштыға да бал құюға болады. Алайда оның бұрыштары аса кең болмағандықтан, бал жарықтық оны толық толтыра алмайтынға ұқсайды.

Заманауи жабдықтармен жарақтанған қазіргі құрылысшылардың өзі осындай алты қанат үйлерді бір біріне жапсарластыра, сантиметрлік аса дәлдікпен сала алар ма еді?

Жұмысшы бал арасының гүлді өсімдіктердің шырынынан өңдеп шығаратын өнімі – қоймалжың, тәтті сұйықты бал деп атайды. Және де бал арасынан фармацевтика, электротехника, авиация өнеркәсіптерінде пайдаланылатын органикалық зат – балауыз алынады. Аралардан прополис (ара желімі), ара уы, гүл тозаңы, биологиялық белсенді заттары бар және емдік әсері өте күшті сүт дайындалады. Бал арасының тіршілігін бақылау адамды табиғатты жақсырақ білуге, байқағыштыққа, еңбексүйгіштікке баулиды.

Ара – ара патшасы, еркек ара, жұмысшы ара деп үшке бөлінеді. Жұмысшы араның дене тұрқы кішілеу, өңі қара, басы, кеудесі және жонында сұрғылт сары нүктелері болады. Басы үш бұрыштылау келеді. Басында үш жай, екі күрделі көзі болады. Аузы үлкен, бал жинауға қолайлы, кеуде жағы үш буынды, ор-та буыны үлкен келеді. Екі жұп жарғақ қанаты бар. Үш жұп аяғының тозаң жинайтын себеті болады. Қарын жағы дөңгеленген конус тәрізді, сауыр жағында қара сары түсті 1-4-ке дейін келген қара белдеулер бар. Құйрығында үшкілдеу безі және шанышқы инесі болады.

Бауыр жағында төрт түп балауыз пластинкасының ішіндегі балауыз безі балауыз бөліп шығарады.

Ара патшасының денесі ұзын, қанаты қысқа, көбею органы ерекше жетілген. Еркек ара жұмысшы сәл үлкен, құйрық жағы жұмыр болады. У безі және шанышқы инесі болмайды. Ара патшасы мен еркек араның ауыз қуысы кішкене келеді. Аяғында гүл тозаңдарын жинайтын тозаң себеті, сондай – ақ балауыз шығаратын балауыз безі болады.

Ара топтасып тіршілік етеді. Ара үйірі бір ғана ара патшасы мен бірнеше жүздеген еркек арадан және он мың-даған жұмысшы аралардан құралады. Ара патшасының бірден бір міндеті – жұмысшы араларға гүл тозаңын және бал жинату, балауыз шығар-ту, ұя салдыру, балапан құрт-тарды, ара патшасын, еркек араны бағу, ұяны тазалау сондай – ақ, қорғау міндетін атқарады. Еркек араның бірден – бір міндеті – ара патшасымен шағылысу. Араның бөліп шығаратын балауызы, улы сұйық-тығы, балы дәрілікке жасалады.

Жинау мен өңдеу – жаз және күз айларында омарта ішіне жиналған балды алу әдістері бойынша сауып алады. Дәрілікке жасалатын балды отқа жылытып, сұйылған сүзгіден өткізіп әзірлей-ді. Бал ақ және сарғылт түсті болады. Жаз, күз мезгілдері тұнық өсімдік майы тектес сұйықтау болып, қыс мезгілінде қоюланып, шекер өңдес іріткі кристаллға айналады. Балы – тәтті, дәмді, усыз болады.

Негізінен, ара балы бір шырынды және көп шырынды болып бөлінеді. Бір шырынды бал – тек өсімдіктердің бір түрінен ғана жиналған шырын. Оны өсімдіктердің түріне қарай – қара-құмық балы, жөке ағашының балы деп, неше түрлі атайды.

Көп шырынды бал - өсімдіктердің бірнеше түрінен жиналған шырын. Оны табиғи бал беретін өңірлерге байланысты дала балы, тау балы, бақ балы деп ерекшелейді.

Өмірде табиғи балды ажырату оңай емес. Қантты бал араны қант шырынымен қо-ректендіру арқылы алынады. Сатушылар оны табиғи балға араластырып сатады. Бұл орайда табиғи, жасанды балды ажыратуға ешқандай анализ көмектеспейді. Жасанды балдың құрамында қант, қант крахмалы, ұн, желім, гипс болады. Оның кейбірін үй жағ-дайында анықтауға мүмкіндік бар. Ол үшін бір стақан қайнаған су аласыз да оған балды араластырасыз (Бір стақан суға жарты стақан бал). Сол кезде тұнбаның төменгі жағында немесе бетінде механикалық қалдықтар шыға келеді. Ол – балдың құрамында крахмал-дың бар екендігінің айғағы.

қосып, науқастан әбден айық-қанша ішкен дұрыс. Ол үшін бір стақан ыстық сүтке бір шай қасық қосып ішеді. Ал, сүт жақпайтын адам бүтін бір лимонның шырынына 100 гр. бал қосып, әбден езілгенше араластырып, сұйылған соң пайдалануына болады. Оны ішкенде екі-үш күндей жылы үйде жатқаны жөн. Өйткені, бал адамды терлетеді, ал терлеген кезде тез суық тиеді. Оңдайда адам жөтеле береді. Жөтелді басу үшін пияздың сөліне бал, сары май, не қойдың майын қосып ішкен дұрыс. Немесе, бір литр суға ұнтақтал-ған 500 гр. пиязды, 400 грамм қантты және 50 грамм балды қосып, әлсіз отқа үш сағаттай қайнатып, суыған соң шыны шөлмекке құйып, аузын мық-тап бекітіп қояды. Оны суық тиіп, қатты жөтелген адам күніне ас қасықпен төрт-алты рет ішуі керек. Онымен қызарып ауырған тамақты шайқау да пайдалы. Сондай – ақ, шәй-некте қайнап тұрған суға бір ас қасық бал қосып, ауыз бен мұрынды булау тамақтың қы-зарғанын басады.

Сондай-ақ, бір стақан сәл жылытылған минерал суына бір ас қасық бал қосып, оны аш қарынға ішіп, бір жарым, не екі сағаттай қырынан жатып, бауырға аса ыстық емес грелка басқан жөн. Сонда бауырда жиналып қалған өттің асқазанға қарай ағып өтіп, бауырдың жеңілденуіне әсер етеді.

Өкпе ауруына шалдыққан кісі күніне 100-150 грамм бал жеп отыруы керек. Оны қой-дың іш майына ерітіп, ішуге болады. Сондай-ақ, 6 грамм жолжелкен жапырағына 200 грамм су және 30 грамм балды араластырып, қайнатып, оны күніне ас қасықпен үш рет ішсе, бронхит, плеврит, өкпе ауруларына шипалы.

Ара балының химиялық құрамы шырын жинаған өсім-діктердің түріне, ол өскен топыраққа, сол жердің ауа-райының жағдайына және балдың түрлеріне тығыз байланысты.

Гүл балының құрамында 12-13 пайыз су, 0,4 пайыз белок, 0,3 пайыз күл, көмір сутегі, глюкоза, жүзім қанты, сахороза, мальтоза, т.б. бар. Және де В3, В5, А, С, Н, Е, К дәрумендері, минералды тұздар, ферменттер, сон-дай-ақ, химиялық элементтер (калий, кальций, фосфор, хлор, күкірт, натрий, темір, марганец, мыс, т.б.) кездеседі. Бұлардан басқа алма, жүзім, қымыздық тә-різді қышқылдар да болады Ара балының сапасын, негізінен, хош иісі, дәмі, түсі, тығыздығы, ылғалдығы, қоректік, жабысқақтық қасиет-тері арқылы анықтайды. Ара балының қуаты жоғары. Оның 1 келісі 3150 кал қуат береді. Ара балы адам ағзасын дәрумендермен, белокпен, ферменттермен тағы да басқа тіршілікке қажетті заттармен байытып, қамта-масыз етеді. Балды құрғақ, жақсы желдетілген бөлмеде 5 градустан 10 градусқа дейінгі температурада сақтайды.

Жазда жәндік шаққаннан бәріміздің де мазамыз кетеді. Алайда, араның шаққандағы уы – ем. Мұны ғылым тілінде «апитерапия» деп атайды. Латын тілінен аударғанда «apis» – «ара» деген екен. Ара – емдік фаунада көшбасшылардың бірі. Ол – уымен емдейтін жәндік. Ара уының таңғажайыбы – физиологиялық процестердің мықты катализатор болуы. Бір тамшы уының құрамында ақуыз, тиісті 20 амин қышқылының 18-і, бейорганикалық қышқылдар, Менделев кестесінің түгелге жуығы және көптеген дәрумендер бар. Ал оның қаншама шақырым жерді жүріп өтіп, сан алуан гүлдерден теретін балы көп ауруға шипа екені белгілі.

– Көптеген таза өнімдердің өндірісіне тікелей қатысатын жер шарындағы жалғыз жәндік – осы ара. Олар жиналған әртүрлі өнімдерді зиянды заттардан тазартады. Араларды жергілікті жердің экологиялық жағдайын жақсартуға да қолданады. Топырақтың құнарлылығын қалпына келтіре алатын да қасиетке ие. Қалай дейсіз ғой. Аралар барлық өсімдіктерді аралап жүріп, олардың тозаңдану процесін жақсартады. Аралар ұшқан жерде шөп бітік әрі тығыз шығады. Әртүрлі дала өсімдіктерінің арасы тығыз болса, түбіне күзге қарай шірінді қабат жиналады. Ол көктемге дейін топырақ құрамына сіңіп, құнарлылығын арттырады. Мұндай жерде шөптің, бау-бақшаның, егіннің де бітік шығатынын көріп жүрміз.
Пайдаланған әдебиеттер:

1. 
   И.Д.Митяев, Р.В.Ященко, В.Л.Казенас «Ғажайып омыртқасыздар» Қазақстан Қызыл кітабы беттерінен, Алматы 2006 ж
   
2. 
   Стив Паркер және Брайан Уильямс « Сұрақ және жауап» Энциклопедия Алматыкітап баспасы 2009ж
   
3. 
   Құрастырушылар: А.Ү.Сужикова, Ф.С. Лекерова, М.Қ. Солтанғазина «Менің алғашқы Энциклопедиям» Алматыкітап 2009 ж
   
4. 
   Құрастырушы А.А.Иващенко «Қазақстанның қорықтары мен ұлттық бақтары» Алматыкітап 2006 ж
   
5. 
   Әбшенов Л.Ү, Заирова Б « Адам экологиясы, денсаулығы және өмірлік дағдылары» (Мұғалімдерге арналған әдістемелік құрал) Алматы 2010 ж
   

1. Тегі, аты – жөні: Пернебай Гауһар Болатқызы,

Омарова Индира Шамшидинқызы

2. Ғылыми дәрежесі, ғылыми атағы: Жоқ

3. Ғылыми жетекшінің аты –жөні: Еспенбетова Шолпан Омарқызы

4. Ғылыми жетекшінің ғылыми дәрежесі: Химия ғылымдарының кандидаты, аға оқытушы

5. Ұйым (жоғарғы оқу орнының, кәсіби оқу орта мекемесінің, мектептің аты, мекен жайы): №41 М.Шоқай атындағы орта мектеп. Қызылорда облысы,

Шиелі ауданы.

6. Автордың мекен – жайы: Қызылорда облысы, Шиелі ауданы,

Сұлутөбе а/о Ленин №3 индекс:120715

7. Телефон (халықаралық кодымен): (8 724 32) 51-1-81

8. E-mail (міндетті): mektep-41@mail.ru

9. Мақала тақырыбы: Бал араның адамға пайдасы

10. Секция: № 2. Жағрафия, биология, химия, экология.

11. Керекті техникалық құралдар: интерактивті тақта, мультимедия

12. Қонақ үй орындарын брондау қажеттігі: Иә