Баҫма башҡорт халыҡ ижады, башҡорт халҡының рухи мәҙәниәте менән ҡыҙыҡһыныусылар өсөн файҙалы ҡулланма буласаҡ
жүктеу/скачать 2.08 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Бисура, албаҫтылар
| төҙөк сюжетлы, хатта эпик ҡомартҡыларҙы хәтерләткән әҫәрҙәр менән бер рәттән («Икенсе әрме», «Ҡаһым түрә»), йыр тарихы бер-ике һөйләм менән генә еткерелгәндәрен дә осратырға мөмкин. Был инде, бер яҡтан, һүрәтләнгән ваҡиғаларҙың мөһимлегенә, бөгөнгө көн талаптарына рухи йәһәттән яңғырашлы булыуына бәйләнгән булһа, икенсе яҡтан, һөйләүсенең башҡарыу оҫталығына, телмәр ҡеүәһенә, тарихты тоя белеү мөмкинселегенә бәйләнгән. Йыр-риүәйәттәр араһында һирәкләп йырға ярҙамсыл вазифа йөкмәтелгән сюжеттар ҙа юҡ түгел. Бының асыҡ миҫалы — «Кәмилә» риүәйәте. Унда йыр тексы, топонимик мәғлүмәт менән бер рәттән һөйләнелгән ваҡиғаны (ысынлап та, нәҡ риүәйәткә хас алым) раҫлау өсөн индерелеп, әҫәрҙең иң аҙағында килтерелә: «Кәмилә аҙаҡтан юҡ булды. Уны шул таштан сыйҙым өҫтенә һикереп төшөп үлгән тинеләр. Аҙаҡтан халыҡ был ташты «Кәмилә ташы» тип йөрөтә башланы. Күп кешеләргә таныш ошо йыр ҙа Кәмилә тураһында ул:
Кесе Инйәркәй буйы, ай, әрәмә, Әрәмәһеҙ юҡтыр йәме лә. Яуыз ҡарсыҡ Базый этлегенән Әрәм булды бахыр Кәмилә» (55, 312). Шуны ла әйтергә кәрәк, йыр тексы ҡатыштырып һөйләнелгән һәр бер риүәйәтте йыр-риүәйәт тип атап булмай. (Был термин махсус көй-йырҙары һәм уларға бәйле тарихтары булған сюжеттарға ҡарата ғына яраҡлы.) Мәҫәлән, ҡайһы берҙә йыр тексы сюжетҡа бик үк органик рәүештә инмәй, бәлки традиция буйынса йыр-риүәйәттәргә оҡшата биреп төҙөлгәндәре осрай. «Юлҡай менән Бәшәрғол» тигән 44 риүәйәт — бының асыҡ миҫалы. Теге йәки был төбәктә, хатта бер ауылда ғына билдәле булған мәрәкә, көлкөлө ваҡиғалар ҙа халыҡ хикәйәһенә ерлек була ала. һүҙгә оҫта кешеләр бындай хәл-әхүәлдәргә ҡарата сатирик йә юмористик таҡмаҡ та сығарып өлгөрә, һәм ул таҡмаҡ шул ваҡиғаға бәйле рәүештә йөрөй, булған хәлде раҫлау, мәрәкәләү функцияһын башҡара. Бындай сюжеттар, ғәҙәттә, көләмәскә бик тартым була. Уларҙағы йырҙарҙың махсус көйҙәре лә юҡ, популярлығы ла үҙ төбәгенән ары китмәй. Таҡмаҡлы, йырлы булыуҙарына ҡарап, бындай әҫәрҙәрҙе йыр-риүә- йәттәр тип әйтеп булмай, әлбиттә. Махсус көйө булмағас, һөйләү өсөн ситуация тыумаһа, был таҡмаҡтар йәки ҡыҫҡа йырҙарҙың барлығы, ғөмүмән, бик иҫәпкә алынмай. Мәрәкә хәлгә ҡарата тыуҙырылған риүәйәттәргә миҫал рәүешендә Әхмәт Сөләймәнов тарафынан яҙып алынған «Таҡыя сусаҡ» исемле сюжетты алырға мөмкин. Ул топонимик риүәйәттәргә хас алым — географик объект —Таҡыя сусаҡты (Бөрйән районында) һүрәтләү менән башланып, шул сусаҡта булған мәрәкә хәлде һөйләүгә ҡоролған. Текстың был өлөшө көләмәс стилендә: ваҡиға көтөлмәгәнсә тамамлана: ҡарттарҙың айыу тип атҡаны ҡара һыйыр булып сыға. Әммә сюжеттың тамамланышы риүәйәтсә: хәлдең булғанлығын раҫлау өсөн Ҡәйүм тигән ҡарттың таҡмаҡ сығарыуы хәбәр ителә һәм уның тексы килтерелә: Таҡыя сусаҡ башында Таҙғаҡ яһай өс егет. Иң олоһо —Садиҡ «батыр» Ҡылған йәштәргә өгөт. Ғәлиәкбәр айыуының Үткер икән мөгөҙө. Садиҡ «батыр» батыр булғас, Атып йыҡҡан бер үҙе (203, оп. 65, д. 56, л. 40). Бындай характерҙағы сюжеттар ҙа халыҡ араһында байтаҡ булырға тейеш. Айыу урынына һыйыр, төлкө урынына, яңылышып, эт, болан атыу мотивтары — традицион мотивтар һәм уларға эйәреп, төрлө таҡмаҡтар, йәиһә юмористик бәйеттәр йөрөй. Саҡмағош районында Ғайса Хөсәйенов 45 яҙып алған «Айыу ҡыуағы» (310, АЭ 1973) исемле сюжет, мәҫәлән, үрҙә килтерелгән риүәйәткә йөкмәткеһе менән дә, төҙөлөшө яғынан да бик яҡын. Шулай итеп, күптән булған йәки булыуы ихтимал булған күренештәрҙе, ваҡиғаларҙы һүрәтләп халыҡ төрлө характерҙағы хикәйәләр ижад итә, ошо процеста саф формалар менән бер ҡатарҙан жанрҙарҙың бер-бер еһенә тығыҙ бәйләнеше һәм йоғонтоһо һөҙөмтәһендә төрлө ҡатнаш формалар барлыҡҡа килә. Хөрәфәти хикәйә Халыҡ прозаһының үҙенсәлекле бер төрө — хөрәфәти хикәйә. Жанр тәбиғәте яғынан ул рус фольклористикаһында ҡабул ителгән «быличка», «бывальщина» терминына тура килә. Башҡорт фольклористикаһында бығаса уның дөйөм ҡабул ителгән термины булманы; хөрәфәти хикәйәгә ҡараған материал «мифологик хикәйә», «ышаныуҙар» тигән баш аҫтында һирәкләп матбуғатта күренгеләне (14, 210; 248, 25). 1980 йылда баҫылып сыҡҡан «Башҡорт халыҡ ижады. Риүәйәттәр, легендалар» китабының инеш мәҡәләһендә лә «мифологик хикәйә» тигән термин ҡалдырылды, әммә материалды артабан өйрәнеү барышында был атаманың, шулай уҡ «ышаныуҙар» тигән төшөнсәнең дә, бик үк аныҡ булмағанлығы күренде. Саф мифологик характерҙа «мифологик хикәйәләр» тип аталған бәләкәй прозаик әҫәрҙәр генә түгел, легендалар ҙа булырға мөмкин, ә ышаныуҙар уларға бәйле хикәйәләренән тыш, тик ышаныу рәүешендә генә лә йөрөй ала. Ошо хәл иҫкә алынып, һуңыраҡ «хөрәфәти хикәйә» тигән термин индереү уңайлы табылды (190-192). Хөрәфәти хикәйәләр тыңлаусыны убырҙар, ен-пәрейҙәр, аждаһалар, йорт-ҡаралты «эйәләре», тәбиғәт «хужалары» донъяһына алып инә. Әле серҙәре асылып бөтмәгән аномаль күренештәр, йә булмаһа уйҙырма ваҡиғалар бында реалистик тонда һис шикһеҙ булған хәл итеп һүрәтләнә. «Аждаһаны мин үҙем әллә нисә ҡабат күргәнем бар» («Аждаһа менән юха» — 248, 25), йәки: «Элек бире менән 46 шүрәле күп булған». «Беҙҙең Тимер ауылы янында ла күҙгә күренеп йөрөр булғандар. Әсәйем дә күргән» («Бире»—203, оп. 63, д. 65, л. 25) —ошо рәүешле конкретлаштырып, тыңлаусыны ышандырырға тырышып һөйләү — хөрәфәти хикәйәләрҙең бөтәһе өсөн дә хас күренеш. Был һыҙат башҡа халыҡтарҙың хөрәфәти хикәйәләрен өйрәнеүселәр тарафынан да һыҙыҡ өҫтөнә алына. Б. Н. Путилов, мәҫәлән, рус быличкалары һәм бывалыциналарындағы уйҙырма хәл-ваҡиғаларҙы ысынбарлыҡ итеп һөйләү принңибын хаҡлы рәүештә жанрҙың «ойошторғос эстетик башланғысы» (236, 8) тип атай. Хөрәфәти хикәйәләр борон замандарҙа уҡ кешенең ысынбарлыҡтағы аңлашылмаған күренеш, хәл-ваҡиғаларҙы аңлатырға тырышыуы һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән, әммә аң кимәленең торошона ярашлы, тәбиғәт күренештәре ниндәйҙер серле көс, мөғжизә рәүешендә ҡабул ителгән. Ысынбарлыҡты фантастик образдар, тәбиғи булмаған йән эйәләре, мөғжизәле хәл-ваҡиғалар аша һүрәтләү легендалар өсөн дә хас, әммә, шул уҡ ваҡытта, легендаларҙан айырмалы рәүештә, хөрәфәти хикәйәләрҙә мөғжизәле күренеш, тәбиғи булмаған йән эйәләре менән һөйләүсенең (йә уның таныш кешеһенең) «күҙмә-күҙ осрашыуы» һүрәтләнә. Ҡайһы ваҡыт мөғжизәле йән эйәһе һөйләүсенең күҙенә таныш кеше ҡиәфәтендә күренә икән тип әйтелә: «Сәргәй сыуаш беҙгә ҡорт бирмәксе булды. Беҙҙеке (информант үҙенең ирен шулай тип атай. — Ф. Н.) ике умарта тейәп китте, һуңлаған инде. һараны тамағында Ғаффар булып ен күренгән. «Ағай, мин — Ғаффар, ултырт мине», — тип ултырған бының санаһына» (310, АЭ 1979, 212). Айырым осраҡтарҙа һөйләүсенең ен-шайтан менән күҙ- мә-күҙ осрашыуы түгел, ә шул йән эйәләренең сәйер тауыштарын ишетеү, улар «ҡылған» эштәрҙең һөҙөмтәләрен күреү эпизоды тасуирлана: «Миңә ул нәмәләр (ендәр) өс ерҙә осраны, түлкә үҙҙәре күренмәне. Бер ваҡыт, бер өс- дүрт йыл тирәһе элек, урманға барғайным. Көрәк ҡырҡып торам. Теге яҡҡа юл юҡ (ҡар яуған ине). Шунан бер тауыш сыға башланы. Көлөшәләр, шарҡылдашалар, йырлайҙар. Минең эт бар — өрмәй тик ята бит, әй. Ат китте ҡарпайып, ҡурҡып. Эт өрмәй. Шунан юлға сығып ҡараһам, 47 бер ниндәй ҙә юл (эҙ) юҡ. Ә, былар икән, тинем дә ҡуйҙым... Бер заман Оло ҡырҙан ҡайтып киләм. Әсе итеп һыҙғыра бит. Мин әйтәм: «һыҙғырмағыҙ, миңә теймәгеҙ. Минең һеҙгә зыяным юҡ бит, — тием. — Әгәр миңә засада эшләһәгеҙ, Сөләймән батшағыҙға хат яҙырмын», — тим. Ендәрҙең батшаһы Сөләймән бит» (310, АЭ 1979, 219; 212, 146). Йыйылған материалдарға ҡарағанда, ен-пәрейҙәр, шайтандар — башҡорт хөрәфәти хикәйәләренең иң популяр персонаждары. Улар, ҡағиҙә булараҡ, кешегә хәүеф тыуҙырыусы, уның йөрәгенә шом-ҡурҡыу һалыусы, һаулығына зарар килтереүсе персонаждар. Кеше күҙенә ен-пәрей берсә өйрәк ҡиәфәтендә, берсә болан, берсә айыу һ. б. рәүешендә «күренә» икән, тип һөйләйҙәр. Бына бер нисә өлгө: «Бесәндә йөрөйбөҙ. Нәҙербай ағайым, мин. Кис баҫлығып уянып киттем. Уянып китһәм, салтырлатып болан үтеп китеп бара. Башҡаларға күрһәтәм, бер ни ҙә күрмәйҙәр. Аптырағас, юлын барып ҡараныҡ: юлы ла юҡ, эҙе лә юҡ. Шул булған инде» (310, АЭ 1979, 101; 212, 146—147). «Яҙ еҙнәм менән ат ашатып торабыҙ. Юлдың ней арба, ней сана сағы. Тәгәрмәскә ҡар уҡмашып, ат арыған. Айыу булып ҡарҡылдап бара бит инде, уң яҡлап. Эй бара...» (310, АЭ 1979, 220; 212, 147). «Хөсәйен ағай Берештамаҡҡа барған булған. Эше бөткәс, кис ҡайтырға сыҡҡан. Юлда китеп барһа, бер өйрәк күреп ҡала. Был өйрәк юл буйлап арт яғы менән атлап китеп бара, ти. Хөсәйен ағай ҡурҡа төшкән. Ауылға ла күп ҡалмаған. Тотҡан да йүгергән был. Ҡайтып етеп, аҙбарға керһә, теге өйрәк ултыра, ти...» («Хөсәйен ағай күргән ен» —203, оп. 73, д. 72, л. 101; 212, 156). Миҫалдарҙан күренеүенсә, хөрәфәти хикәйәләрҙә ен- пәрейҙәр йәнлек, ҡош-ҡорт ҡиәфәтендә һүрәтләнеп кенә ҡалмай (улай булһа шом, хәүеф ситуацияһы тыуҙырылмаған булыр ине һәм хикәйә, үҙенең «тоҙон» юғалтып, төҫһөҙ бер информацияға әйләнер ине), ә бәлки уларҙың йөрөш- торошоноң ғәҙәти булмауы һыҙыҡ өҫтөнә алына: болан «салтырлап үтеп китеп бара», шул уҡ ваҡытта ул берәүҙең күҙенә күренә, икенсеһенекенә күренмәй, айыу — «ҡарҡылдап», өйрәк «арт яғы менән атлап китеп бара». Ен-пәрей ҙәр кеше ҡиәфәтендә күренгән осраҡта ла ғәҙәти булмаған, сәйер төҫтә һүрәтләнә: йә «ул бик оҙон, ҡап-ҡара», йәиһә «буйға ҙур, үҙе ап-аҡ кейем кейгән», «башы ҡаҙаҡ кеүек, буйы нәҙек-оҙон» һ. б. Сәйер персонаждың ҡиәфәтен һүрәтләүҙә «ап-аҡ», ҡап-ҡара» эпитеттары ҡулланыу —иң таралған һүрәтләү алымы. Был кеше ҡиәфәтендәге персонаждарҙы һүрәтләүҙә генә түгел, ә йәнлек-хайуан, ҡош-ҡорт һәм башҡа ғәләмәт күренешле йән эйәләрен тасуирлаған осраҡта ла йыш ҡулланыла: «...Шәһит ҡото осоп, ағарынып килеп етте лә: «Әйҙәгеҙ, ҡайтайыҡ, ен бар! Хәҙер ашай. Ана анауында, сүплектә (ул сүп өйөмөнә төртөп күрһәтте), аҡ бәрәс ҡосаҡлаған, үҙенең тәнен йән баҫҡан бер нәмә ултыра, үҙе итек баштарын ырғыта»,— тине...» (203, оп. 73, д. 72, л. 79; 212). «...Уянып китһәм, аптырап киттем, сәңгелдәкте әйләнеп бер ҡара бәрәс йөрөй... Мин ҡурҡыуымдан ҡысҡырып ебә- реүемде һиҙмәй ҙә ҡалдым. Минең тауышҡа бөтәһе лә уянып китте. Утты яндырып, әсәйем сәңгелдәк янына барып ҡарағанда, туғаным үлгәйне инде» (203, оп. 73, д. 72, л. 131; 212). һуңғы миҫалда шомло ҡара бәрәс әжәлде кәүҙәләндереүсе йән эйәһе булараҡ күҙ алдына баҫа, һәм, әйтергә кәрәк, хөрәфәти хикәйәләр араһында бындай сюжеттар байтаҡ. Кешегә күренмәй эш итә торған, күренһә, төрлө ҡиәфәткә инә алыусы ендәр ҙә бик хәтәр иҫәпләнә. Баймаҡ районының Ниғәмәт ауылында Өмөтбикә Мырҙағәлинанан (1906 йылғы) яҙып алынған «Нуғай биреһе» исемле хөрәфәти хикәйәнең персонажы (бире), мәҫәлән, шундай яуыз һәм зарарлы заттарҙан. Ул күп осраҡтарҙа кеше күҙенә күренмәй генә иҫ киткес яуызлыҡтар эшләй: аттарҙы аҫып китә, әҙәм балаһын утта яндыра... «Ҡай саҡта өйгә инеп, май тәпәнен ауҙарып, майын эткә биреп, өй түбәһендә йә йондоҙ, йә ут булып бейеп йөрөнө ул» (203, оп. 73, д. 72, л. 34; 212, 141—144), тип һөйләй информант. Шайтан, ен-пәрейҙәр — айырыуса йәш балалар әсән хәүеф, ҡурҡыныс тыуҙырыусы йән эйәләре. Хөрәфәти хикәйәләр һөйләүе буйынса, ҡарауһыҙ ҡалған сабыйҙарҙы шайтан, ен-пәрей алмаштыра. Баланы ен-шайтан алмаштырыу мотивына ҡоролған сюжеттар киң билдәле тиергә мөмкин: 49 улар революцияға тиклем дә яҙып алынған һәм хәҙер ҙә йыш осрай. Бына, мәҫәлән, С. И. Руденко яҙмаларынан бер үрнәк: «...Шайтан үҙ балаларын кешенекенә алыштырырға ярата, тиҙәр. Был хәл бигерәк тә яңы тыуған, йә зәғиф тыуған балалар менән йыш була икән. Шайтан ундай балаларҙы үҙенә ала ла, улар урынына үҙ балаларын һалып китә, имеш» (248, 22); «...сәңгелдәккә ен-пәрей килмәһен өсөн яҫтыҡ аҫтына бысаҡ, йә булмаһа берәй тимер һалырға кәрәк. Берәй хайуан тырнағы элеп ҡуйһаң да ярай» (203, оп. 65, д. 5, л. 159). 1981 йылда Башҡортостандың Архангел районы Оҙондар ауылында яҙып алынған сюжет сәйер йән эйәһенең ҡиәфәтен һүрәтләүе менән дә, шайтан «ҡылған» яуызлыҡҡа ҡаршы башҡарыла торған им-том рәүешен сағылдырыуы менән дә ҡыҙыҡлы мәғлүмәттәр бирә: «Мәхмүт бабайҙың Ғазила исемле ике аҙналыҡ ҡыҙы бар ине. Былар иртән тороуға ҡараһалар, бишектәге ҡыҙҙары урынында шул уҡ төҫтәге, тик һыңар ғына күҙле бер бала ята икән. Былар тиҙ генә мулла килтерә һалып, өшкөртөп, баланың тирә-яғын һепертке менән туҡмағандар ҙа, өйҙә үҙен генә ҡалдырып, тышҡа сығып торғандар. Кереп ҡараһалар, ике күҙе лә урынында үҙ ҡыҙҙары ята икән. Баланы ен килтереп һалған» (203, оп. 73, д. 72, л. 137). Күмертау районында яҙып алынған әкиәткә тартым бер сюжетта егерме дүрт йыл буйы бишектә ятҡан ен балаһының ҡиәфәте тыңлаусыла бөтөнләй сирҡаныс тойғолар уятырлыҡ итеп һүрәтләнгән: «...үҙенең башы ҡаҙандай, ти. Кеше һымаҡ түгел, ти. Маңлайының уртаһында бер күҙе бар, ти. Кешенең ауыҙы һымаҡ түгел, ауыҙы тегенең буй, ти. Шул хәтлем әллә ниндәй бер ҡурҡыныс бала, ти теге». Ошонда уҡ шайтан тарафынан бишектә сағында урланып, оҙаҡ йылдар ендәр араһында йөрөгәнлектән «ендәрсә ҡыланырға өйрәнгән, төрлө ҡиәфәткә керә алыусы» кеше балаһы тураһында ла мәғлүмәттәр бар (203, оп. 63, д. 62). Шайтандың башҡа ҡылыҡтарын һүрәтләүсе хөрәфәти хикәйәләр ҙә осрай: яңы тәпәй баҫып, йүнләп йүгерергә лә өйрәнмәгән балаларҙы ҡытыҡлауы, шул арҡала һуңғыларының кәйефһеҙләнеүе, кеше менән яҡын мөнәсәбәткә инеп, 50 уны һарғайтыуы (248, 21—22, 28—29). Шул уҡ ваҡытта кешенең шайтан ҡыҙына өйләнеүенән шайтан нәҫелдәре таралыуы хаҡында һөйләүсе сюжеттар ҙа юҡ түгел. Улары инде хөрәфәти хикәйә менән легендалар араһында торған сюжет типтары («Шайтан ырыуы»—248, 21—22). Шайтан, пәрей туйҙары, байрамдары хаҡындағы хикәйәләрҙә кеше бер осраҡта хәл-әхүәлде, берәй эпизодты аңғармаҫтан күреүсе булараҡ ҡына сығыш яһай: ул ниндәйҙер геүләшеү, скрипка, гармун тауыштары ишетә, милли кейем кейгән кешеләр күрә, әммә үҙе зыян күрмәй (203, оп. 73, д. 72, л. 181), икенсе осраҡта ул туйҙа, байрамда ҡатнашып, әллә ниндәй мажаралы хәлдәрҙә ҡала (248,27). Юл буйында туҙан өйрөлтөп, ҡом бураны уйнаһа, ауылдарҙа әле лә ҡарт-ҡоролар: «Ана, ҡотороп, пәрей туйы үтеп бара»,— тиҙәр. Зыяны теймәһен (ен-пәрей ҡағылмаһын) өсөн кешеләр ҡойон аҫтында ҡалмаҫҡа тырышалар. Ғөмүмән, демо- нологик көстәрҙе зарарһыҙландырыу ниәтенән тыуған һәр төрлө ырымдар, йолалар халыҡ араһында байтаҡ. Яуыз көстәрҙең исемен алмаштырып һөйләү, — мәҫәлән, шундай йолаларҙың береһе. Үрҙә телгә алынған «Нуғай биреһе» исемле хөрәфәти хикәйәне һөйләүселәрҙең әйтеүенә ҡарағанда, би- рене «бире» тип түгел, «олатай» тип йөрөткәндәр. Башҡа урындарҙа «теге», «тегеләр» тигән алмаш һүҙҙәр осрай. Мылтыҡ атыу, сыбыртҡы шартлатыу, алама һүҙ менән әрләү, бисмилла уҡып, иҙеү (элдек) ыскындырыу һ. б. шуның кеүек ырымдар бөтәһе лә ен-пәрей, шайтандарҙы зарарһыҙландырыу ниәтенән башҡарылған ырым-ғөрөфтәр ул. Бисура, албаҫтылар хаҡындағы хөрәфәти хикәйәләр хәҙергә бик аҙ яҙып алынған. Булған материалға ҡарағанда, бисура менән албаҫты ла шул ен-пәрей затынан, улар кешегә зарар килтереүсе яуыз йән эйәләрен кәүҙәләндереүсе персонаждар: «Бисура бит инде — ендәрҙең иң яманы» (310, 213). «Бисура — яңғыҙ йөрөгән кешеләрҙең эсәген киптереүсе шүрәле», «ҡотһоҙ йән эйәһе» (203, оп. 65, д. 5, л. 169). «Бисуралар ир затынан да, ҡатын затынан да була. Мин уларҙы бер ваҡыт күрҙем. Ул үҙе һары, ә күлдәге ҡыҙыл төҫтә ине. Ир-бисура ҡатын-ҡыҙға ғына тейә, ти, ә ҡатындары ирҙәр менән генә була, ти» (248, 24). «...Бисуралар үткер, шаян, йылғыр, уйынсыл, хәйләкәр булалар. Төрлө 51 сүрәткә керә ала улар. Бәғзе берәүҙәре йәше етеп килгән егеттәрҙе үҙенә әүрәтеп, арбап, алдаштырып, эйәләтеп, кәләш булған булып, артынан эйәртеп, хыялландырып йөрөтә ала. Шуның өсөн элек хыялланған егеттәрҙе, йә ҡыҙҙарҙы бисура эйәләгән тиҙәр ине» (203, оп. 47, д. 3, л. 424). Баймаҡ районының Темәс ауылында яҙып алынған бер хөрәфәти хикәйәлә бисура эйәләшеү шулай уҡ кешенең аҡыл- зиһене ҡаҡшау менән аңлатыла. Демонологик персонаждың ҡиәфәтенә ҡағылған мәғлүмәт «ысынбарлыҡҡа яҡыныраҡ» итеп һүрәтләнелә: «...Бисуралар яңғыҙ кешегә эйәләйҙәр. <...> Кешегә бисура бит инде кеше булып эйәләшә. Бисура эйәләшкән кеше уны бисура, тип уйламай, ә ауылдың бер кешеһе, тип уйлай. Шуның исемен әйтеп үҙ алдына һөйләнә» (203, оп. 92, д. 1, л. 43). Демонологик заттың таныш кеше ҡиәфәтендә күренеүе Ҡариҙел районында яҙып алынған бер текст аша ла билдәле, тик унда һүрәтләнгән хәлдәр яман ытырғаныс тойғолар уятырлыҡ: яңғыҙлыҡтан «өҙгөләнгән, һарғайған» тол ҡатындың эргәһенә мәрхүм ире ҡиәфәтендә «бер нәмә» килеүе, ҡатындың ауырға ҡалып, бала урынына май киҫәге тыуҙырыуы һ. б. (203, оп. 92, д. 7, л. 129). С. И. Руденконың «бисура йәбешкән кеше бай була, имеш» (248, 24) тигән күрһәтмәһе һәм эйәләшкән кешеһенә бисураның аҙыҡ ташыуы хаҡындағы сюжеттар (203, оп. 92, д. 9, л. 111) башҡа беҙгә билдәле булған текстарҙан бер ни тиклем айырылып, был персонажға күпмелер дәрәжәлә йомшаҡлыҡ һыҙаттар өҫтәгән һымаҡ булһа ла, дөйөм алғанда, хөрәфәти хикәйәләр бисураны яуыз йән эйәһе итеп һүрәтләй. Уларҙан күренеүенсә, бисура эйәләшкән кеше мандымай, йә һарыға һабышып, йә ҡурҡышынан аҡылдан яҙып үлә. «Бисураны ҡыуыу», «өшкөрөү» ярҙам иткән осраҡтарҙа ғына кеше бер аҙ һауығып, күпмелер йәшәй тигән иҫкәрмәләр килтерелә (310, 213). Өшкөрөү, бисура ҡыуыу саралары иһә төрлөсә: бер осраҡта бисуралы өйҙө доға уҡый- уҡый ете ҡабат урап, уның стеналарына ҡором һөртөп сығылһа (203, оп. 92, д. 7, л. 75), икенсе осраҡта бисура сүрәтендә күренгән кешенең исеме ҡағыҙға яҙылып, утҡа ырғытыла (203, оп. 92, д. 1, л. 43—44); өсөнсө осраҡта сыбыртҡы, мылтыҡ «эшкә егелә» (310, 212—213). Хәрәкәттәр 52 ҙе оҙатҡан һүҙ материалының характеры имсенең уҡымыш- лылығы, борондан килгән ырымдарҙы белеү кимәле менән билдәләнә. Берәүҙәре ғәрәп, фарсы һүҙҙәре менән сыбарланған дини доғалар менән эш итһә, икенселәре һәр кемгә аңлайышлы ырым һүҙҙәр ярҙамында «бисура ҡыуа»: Ҡайҙан килдең, шунда кит, Йыуан имсәктәргә (албаҫтыларға.— Ф. Я.) кит; Ҡояш байышына кит; Бында һиңә урын юҡ, Ҡайҙан килдең, шунда кит! (203, оп. 73, д. 72, л. 251). Оҫта хикәйәселәр, ғәҙәттә, яуыз заттарҙың ҡиәфәте, ҡылған ҡылыҡтары, улар «ҡатнашлығында» булған хәлдәрҙе тасуирлау менән генә сикләнмәйенсә, яуыз йәндәрҙе зарарһыҙландырыу әмәлдәрен дә ҡушып һейләүсән. Әгәр бисура ир кеше ҡиәфәтендә лә, ҡатын-ҡыҙ сүрәтендә лә күренеүсе йән эйәһе булһа, албаҫтыһы тик бисә ҡиәфәтендә генә күренә икән, тиелә элегерәк яҙып алынған ышаныу һәм хөрәфәти хикәйәләрҙә. Был персонаждың тышҡы күренешен күҙ алдына баҫтырыуҙа табындар һөйләүенән С. И. Руденко яҙып алған бер ышаныуҙың әһәмиәте ифрат ҙур: «Албаҫты ул бик оҙон имсәкле бисә ҡиәфәтендә йөрөй, тиҙәр. Уның имсәктәре шул тиклем оҙон була, уларҙы ул хатта алмаш-тилмәш иңбаштарына ла һалып ҡуя ала икән. Ысынлап та, төндә һеҙҙе баҫлыҡтырып ыҙалатыусы нәмәкәй ана шул албаҫты инде. Баҫлығып, тын да алмай ятҡанда, ул бер имсәген ауыҙығыҙға килтереп һалған була, ти» (248, 21). Килтерелгән үрнәк саф хөрәфәти хикәйә түгел (бында һөйләүсенең сәйер йән эйәһе менән осрашыу эпизоды юҡ), ләкин ул хөрәфәти хикәйәләрҙә телгә алынған персонаждың ҡиәфәтен һәм уның кешегә килтерә торған яуызлығын һү- рәтләүе менән ҡыҙыҡлы. һуңғы йылдарҙа беҙҙең тарафтан ҡағыҙға теркәлгән бер һүрәтләмә лә С. И. Руденко яҙмаһына яҡын, әммә унда өҫтәмә һыҙаттар ҙа юҡ түгел (албаҫты тырнаҡтарының оҙонлоғо, сәстәренең ялбыр булыуы (203, оп. 92, д. 7, л. 110). Материалдар араһында албаҫтыны башҡа демонологик персонаждар 53 (шүрәле, бисура) менән бутау осраҡтары ла күренеп ҡала (203, оп. 92, д. 7, л. 110—115). Ғөмүмән, башҡорт халыҡ ижадында албаҫты тураһында хикәйәләр бик аҙ һаҡланған. Күрәһең, заманында яҙып алынмау сәбәпле уларҙың күбеһе онотолған. Билдәле булған материалдар ҙа был яуыз йән эйәһен, буталған образдарҙы иҫкә алмағанда, нигеҙҙә, бер планда һүрәтләй. «Албаҫты — бәпесләгән ҡатындың үпкәһен һурып алып китеп, һыуға ташлаусы яуыз йән» мотивы — ә ул төрки, иран фольклоры донъяһында киң билдәле мотив — беҙҙең ҡул аҫтында булған башҡорт хөрәфәти хикәйәләрендә осрамай. Шулай булһа ла, был мотив башҡорт фольклоры өсөн бөтөнләй ят күренеш түгел. «Мәскәйҙең үлеме» (51, 223—224) исемле тылсымлы әкиәттә һүрәтләнгән һыуҙа йөҙөп йөрөүсе үпкә мотивы төрки, иран фольклорындағы албаҫтыға бәйле ышаныуҙарҙы хәтергә төшөрә. Шурәле, ярымтыҡ, мәскәй (убыр), аждаһа-юхалар ҙа —хөрәфәти хикәйәләрҙең персонаждар системаһында ҙур урын алған йән эйәләре. Улар хаҡындағы хөрәфәти хикәйә стилендә һүрәтләнелгән сюжеттар менән бер рәттән, легенда-риүәйәт рәүешендә һөйләнелгәндәре лә байтаҡ. Ҡиәфәте менән дә, «ҡылған» эштәре яғынан да шүрәле — халыҡ хикәйәләрендә бик сағыу тасуирланған мифик зат. Бер осраҡта ул, ат арҡаһына йәбешеп, уны хәлдән тайҙырып йөрөүсе килбәтһеҙ бер нәмә рәүешендә күҙ алдына баҫтырыла. Ул һөйләшә, хатта һамаҡлай ҙа белә (55, 51), икенсе ваҡыт кешене ҡытыҡлап интектереүсе ҡомһоҙ йән эйәһе итеп бирелә (203, оп. 32, д. 2, л. 370, 381). Әйтергә кәрәк, шүрәленең портретын тыуҙырыуҙа халыҡ үҙенең фантазияһын йәлләмәгән. Түбәндәге миҫалдарҙа был хәл бик асыҡ күренә: «Шүрәле — күлдәкһеҙ, ыштанһыҙ ҡыҙыҡай кеше, <...> уның аяғы артҡа ҡараған була, ә үксәһе алға ҡараған икән, ғәрип кеше кеүек, ... һөйләшә белә» (203, оп. 47, д. 3, л. 425). «Шүрәле — оҙон еҙ тырнаҡлы кеше сүрәтендәге йән. Күҙе уйнап, баҙлап, ут сәсеп тора. Маңлай уртаһында бер генә мөгөҙө була» (203, оп. 47, д. 3, л. 425). «...Шүрәленең ҡултығы ҡыуыш, бармаҡтары алтын-кө- мөш, ти. Күҙе икәү, оҙон сәсле» (203, оп. 65, д. 7, л. 77). 54 Аяҡтарының рәүешенә ҡарап, халыҡта шүрәлегә ҡарата кинәйә, алмаш исем дә уйлап табылған: «Бәләкәй саҡта беҙҙе, ана ҡыйышаяҡ килә, тип ҡурҡытырҙар ине» (203, оп. 21, д. 9, л. 294). С. И. Руденконың Күбәләк-Тиләү ырыуы башҡорттарынан яҙып алған бер тексында шүрәле һыңар күҙле (һыңар күҙе маңлайында ғына янып тора), һыңар аяҡлы йән эйәһе рәүешендә күҙаллана (248, 24). Күпселек хикәйәләрҙә был йән эйәһенең кеше (ҡатын-ҡыҙ) затына оҡшаш булыуы һыҙыҡ оҫтенә алына (шүрәле ҡыҙына әйләнеүсе легенда, легендар риүәйәт геройҙарын иҫкә төшөрәйек), тик С. И. Руденко тарафынан яҙып алынған бер текст ҡына был йәһәттән айырылып тора: унда шүрәленең ҡарағас ҡиәфәтендә булыуы хәбәр ителә. «Шүрәлене мин урманда үҙ күҙҙәрем менән күргәнем бар. Мин күргәне ауған ҡарағас ҡиәфәтендә, ҡырын төшәп, хәл йыйып ята ине» (248, 24). Халыҡ, ғәҙәттә, ен-шайтан образын төрлө ҡиәфәттә һүрәтләүсән, был осраҡта һөйләүсенең демонологик образдарҙы бутаған булыуы ла ихтимал. С. Г. Рыбаков яҙып алған мәғлүмәттәргә ҡарағанда, башҡорттар шүрәлене урманда йәшәүсе яланғас ҡатын-ҡыҙ ҡиәфәтендә лә, ир төҫөндә лә күҙ алдына килтерәләр. Улар оҙон буйлы, йөҙйәшәр ағастарҙан да бейегерәк. Бик оҙон бармаҡтары менән кешеләрҙе ҡытыҡларға яраталар. Иҫ киткес йәмһеҙ тауыш менән ҡысҡыралар. Урманға килгән кешеләрҙе урап сығып, уларҙың хәтерен юялар ҙа, шуға тегеләре аҙашып йөрөй икән. Ҡайһы ваҡыт бәләкәй бала- сағаны алып китеп, үҙҙәренең ер аҫтындағы торлаҡтарында тоталар, аҙаҡ шул урланған урынға кире сығарып ҡуялар. Шүрәле балаларының сәңгелдәктәре ағас ботаҡтарында элеүле тора, ти. (20, on. 1, д. 105, л. 32). Был яҙма —үҙенең күпселек мотивтары буйынса фин-уғыр, көнсығыш славян халыҡтарының хөрәфәти хикәйәләре менән ауаздаш яңғыраған ҡиммәтле яҙмаларҙың береһе. Кешеләрҙең шүрәлеләрҙе үҙ файҙаһына эшләтә алыу мөмкинлеген сағылдырған ҡайһы бер хөрәфәти хикәйәләр ҙә (203, оп. 26, д. 10, л. 159; оп. 21, д. 2, л. 11) мәғәнәүи яҡтан рус фольклорындағы леший тураһындағы айырым сюжеттар (221, 39—40) менән бер юҫыҡта тора. 55 Башҡорт хөрәфәти хикәйәләрендә шүрәле менән ҡатар ҡуйылған йәнә бер образ бар — ул ярымтыҡ. Ярымтыҡ «ярым» йәки «ярты» тигән мәғәнәне бирә. Себер һәм Көнсығыш Европа халыҡтары мифологияһындағы һыңар күҙле, һыңар аяҡлы «половинниктарҙы» хәтерләтә. Хөрәфәти хикәйә һәм легендаларҙа ярымтыҡтар ҙа, шүрәлеләр ҙә бер үк функцияны башҡарыусы образдар булып сығыш яһайҙар (кеше ҡытыҡлау, ат арҡаһына йәбешеп, уны йонсотоу, кешеләрҙең ярымтыҡ йәки шүрәле ҡыҙҙарына әйләнеп нәҫел таралыу мотивтары һ. б.). Оҡшаш мифологик персонаждарға бер үк вазифа йөкләтеү, уларҙың индивидуаль һыҙаттары менән артыҡ иҫәпләшмәү, күрәһең, аң үҫешенең һуңғараҡ дәүерҙәрендә тыуған хәл. жүктеу/скачать 2.08 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|