Бастауыш білім беру
Мәдени мінез-құлқының негізгі көрінісі- адамгершілік қатынас
жүктеу/скачать 4.52 Mb.
|
| 1.2 Мәдени мінез-құлқының негізгі көрінісі- адамгершілік қатынас
Балалардың адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру мәселесі сонау алғашқы заманда-ақ басталған еді. Бірақ таптық қоғамның пайда болуына байланысты кісіні кісі қанау арқылы қанаушы таптың моралі адамгершілік қасиеттерге қайшы келе берді. Қаналушы таптағы қарапайым абзал жандар шынжыр балақ шұбар төсердің зорлығына шыдай алмай адамгершілік арды аңсап, әр уақытта күреске шығып тұрды. Бірақ қанаушылар адамгершілік арды аякқа басып, адал ниетті адамдардың ащы терінен шыққан жемістерін жыландай сорып, күйедей жалады. Міне, мұндай жағдайда екі тұрлі мораль пайда болды: 1) қанаушы таптың мүддесін қорғайтын зорлық-зомбылық моралі; 2) азатыққа ұмтылғаннағыз шындықты, адамдықты қаналушы таптың моралі.[10-9б] Баланың адамгершілік қасиеттерінің қалыптасуына объективтік және субъективтік факторлар әсер етеді. Объективтік факторларға қоғамның тарихи дамуы, оқыту, тәрбиелеу, өмір сүру ортасы және уақыты жатады. Бұл факторлардың барлығы бір-бірімен тығыз байланыста болып, бірі екіншісінің дамуына әсер етеді. Субъектвтік факторларға адамның сенімі, дүниеге көзқарасы, қабілеті, мінезі, типологиялық ерекшеліктері, қызығуы, арман-тілегі жатады. Мұндай субъективтік факторлардың барлығы да объективтік факторлардың әсер етуі арқылы қалыптасады. Демек, объективтік факторлар адамының адамгершілік қасиеттерінің қалыптасуында ең күшті материалистік негіз болып саналады. Баланың адамгершілік қасиеттерінің қалыптасуына айрықша әсер ететін объективтік факторлардың бірі - қоғамның тарихи дамуы. Тарих сырларына үңіліп қарасаңыз қоғамдағы ең негізгі күші - еңбек құралдарының дамуына байланысты адамдардың қатынасы да өзгере бастайды.Баланың адамгершілік қасиеті оның жеке басының қамы үшін жасалған әрекетінде емес, қоғамдық қатынасында, қоғам үшін күресінде байқалады. Сондай-ақ баланың адамгершілік қасиеті оның алдына қойған мақсатынан да айқын белгілі мақсат қоғам мүддесіне, талабына сай болып келсе, адамның жан дүниесіне, талабына сай болып келсе, адамның жан дүниесін байтады. К.Маркстен «адамдардағы сіздің ең артық бағалайтын қасиетіңіз не?» деп сұрағанда - кішіпейілділік деп жауап берген. Демек кішіпейілділік баланың бір-бірімен қатынасындағы ең негізгі абзал қасиет. Абзал жандардың адал ісі -жастардың адамгершілік қасиетін қалыптастыруға зор әсер етеді. Адамгершілік қасиеттің көрінісін кешегі Ұлы Отан соғысы кезінде әке-шешесі соғысқа кетіп баспанасыз қалған он екі баланы өз баласындай етіп тәрбиеленген Шахмет Шамахмудовтың жанұясынан толық байқауға болады. Біздің елімізде жанұяда тату тәтті өмір сүріп, жастарға үлгі болып жүрген кісілер аз емес. Бірақ сырт көрінісінен қарағанда тұрмыста, мәдениетті көрінген кейбір кісілердің ішкі дүниесінде жарамсыз қылықтар кездеседі. Мұндай жарамсыз қылықтар тұрақсыз, принципсіз адамдарға тез әсер етіп, оларды ез шырмауына алады. Сол үшін адамның адамгершілік қасиетін, оның сыртқы бейнесін емес, ішкі жан дүиесінен іздеу керек. Адамгершілік қасиеттің неғізгі ерекшеліктерін адамның қарым-қатынастарынан байқауға болады. Шын мәніндегі шынайы қатынас адалдық пен шындықты талап етеді. Адал адам жұмыста болсын, үйде болсын өз ойын, сезімін білдіргенде қоғамның алдына қойған моральдық нормаларын бұзбастан, мәдениеттілік пен әдептіліктің сәнді сипаттарын байқатады. Бірақ сырт көрінісінде адалдықтың белгілері байқалмайтынқулардың кейбір қатынастарын шын- көңілді білдіретін шынайы деп қате қабылдау кезеңдері де кездеседі. Әрине, мұндайқателіктер адамның тәжірибесінің аздығын, кісі қарым-қатынасын тереңталдай алмайтындығын білдіреді. Сырт көрінісінен жағымпазданып күлесөйлеп, сырт айнала күңкілдей жамандайтын адамсымақтардың қатынастарын жалған қатынас дейміз. Осындай жалған қатынастардың келіп шығуына қандай жағдайлар әсер етеді? Мұндай қатынастың қалыптасуына негізгі себепші болатын жағдай - жанұя мүшелерінің бірін бірі сыйламауынан, тиімді тәрбие алмауынан болады. Мысалы, нәресте дүниеге келгенде әке мен шеше шілдехана тойын өткізіп, қуанышты сезімге бөленеді. Бұл кеште нәрестенің келешекте жақсы адам болып, бақытты болуына жақсы тілектер айтылады. Әрине, сол айтылған тілектер ата-анасының жүрегінен орын алып, баласының келешегі үшін оларды қуанышты сезімге бөлейді. Бұл сезім әке мен шешенің ынтымақ достығына да, қарым-қатынасына да, тұрмыс жағдайына да, іс-әрекетіне де айтарлықтай үлес-қоса алатып тұрақты сезім. Бұл сезім кездейсоқ кездесетін кейбір қиыншылықтарды жеңуге жәрдемін тигізеалатын рухани азық. Демек бала қуанышы балдан тәтті болып, адамнын өмір сүруіне бағыт беретін қайырымды жағдай екен. Бірақ бала тәрбиесінде ағаттық жіберіп, бастапқы қуанышты сезімнің орныны қайғы-қасіретке жолығып, екі көзіне ғана әлі жететін, өз қателігін түсініп, бармаған кайта-қайта шайнап жүрген әке-шеше де табылады. Демек өз уақытысында баланы тәрбие төріне салмау адамның адамгершілік қасиеттерін қалыптастырудағы жіберілетн олқылықтардың бірі екенін түсіну қиын емес. Адамның адамгершілік қасиеті өте жас көзінен бастап-ақ қалыптаса бастайды. Адамгершіліктің негізгі бір тұрі әділеттілік, шыншылдықболса, бұл жанұя мүшелерінің бір-бірімен қарым-қатынасына, ата-апаның балаға қойған талабына байланысты. А.С.Макаренко балаларда моральдық қасиетті қай уақыттан бастап тәрбиелеу керек деген сұраққа: мүмкіндігінше неғұрлым ертерек бастау керек» - деген болатын. Бала тәрбиелеу уақыт күттірмейтін негізгі мәселе болғандықтан, оны жүйелі,саналы тұрде белгілі жоспармен орындап отырған жөн. Бала тәрбиесі -күрделі процесс. Баланы тәрбиелеуден бұрын тәрбиелеушінің өзі тәрбиеленген болу керек. [12-33б] Баланың адамгершілік қасиетінің қалыптасуына негізгі үлгі боларлық жағдай - әке мен шешенің бір-бірімен шынайы, адал қатынаста болуы. Осындай қатынасты қабылдап жүрген жас бала да адал, шыншыл болады. Керісінше, жанұяда ерлі-зайыптылар арасында ұрыс-жанжалдар болып, бірін-бірі балағаттау әдетке айналған болса, мұны естіп отырған бала да оны бұлжытпай қабылдап алып, өз айналасына тартады. Осындай жәйттің бірі - бұрынғы бай-феодалдық қатынастың шіріген әдет-ғұрыптары. Өйткені ғасырлар бойы адам санасына сіңген улы қылықтар мен әрекеттер бірден кете қоймайды. Мысалы, әйел теңдігін аяққа басып, оны қорлау немесе жас жанды сүймесе де, шырылдатып алып қашу сияқты, ескіліктің сарқыншақтары әлі де табылады. Ондай зиянды әдеттерменуланған адамдардың қылықтары мен әрекеттері өзінен кейінгі жастарды да жолдан тайдыруы мүмкін. Адамгершілік арын сатып жас жанның бақсы, балгерше арбайтын пасық, топас жандар да бар. Оларға адам деген ат коюға да аузың бармайды. Өйткені М.Горкийдің айтуы бойынша «Адам деген зор атақ». Адам деген атаққа ие болу үшін, оған тән қасиеттерді бойына сіңіру керек. Жақсы мұғалім өз оқушысына өмірлік жолдас болады, өз ақылымен оның келешегіне тура жол салады. Қошқардың қылығы ұлы Абайдың «Жаман дос көлеңке: «басыңды бұлт алса іздеп таба алмайсың, күн шалса қашып құтыла алмайсың» - деген нақыл сөзін еске түсіреді. Атақты математик Н.И.Лобачевский: «Өмірдің тасқынына надандық қана бөгет жасайды, надандық тура жолмен өмірді бесіктен көрге сүйрейді, топас сезімді адам өмірдің қызығын кере алмайды. Ондай адамға табиғат - өлі зат. Оған поэзияның әдемілігі, архитектураның жат болады қасиетті кезінде өмірді қадірлей білейік. Өмірсүру дегеніміз - өмірдің қызығын көре білу, әрқашан жаңалықты сезіп отыру деген сөз» - деген болатын. Ұлы жазушы М.Горький : «Тіпті адам өзінің кішкене кемістігің жеңе білсе, күшті болады» - дейді. Өмірдің қиын қыстау жолдарында кездескен қиыншылықтармен белдесіп күресе білу шыдамдылықтың белгісі. Ал бірінші кездескен қиыншылықтан қорқып, қол көтеру - әлсіздіктің, тұрақсыздықтың, шыдамсыздықтың белгісі. Шыдамды болу адамның алдындағы мақсатының орындалуына оның өзінің көзі жетіп, тұрақты сенімінің қалыптасуына байланысты. Бірақ сенім әр тұрлі болады. Сенім - қиыншылықты жеңудің нағыз тиімді құралы болып, адамның аңсаған арманына жетіуіне мүмкіндік туғызады. Баланың адамгершілік қасиетінің қалыптасуына жанұя мен мектеп тәрбиесінен басқа өмір мектебі де үлкен әсер етеді. Бала жанұядағы алған тәлім-тәрбиесін, мектептен ұққан өнер-білімін өмір мектебінде сынап көреді.[15-25б] Кейбір кезеңдерде жанұя тәрбиесі нашар болған жағдайда өмірмектебінің өзі-ақ адамды тезге салады. Қазақтың «қызың өссе қызы жақсымен ауылдас бол, ұлың өссе ұлы жақсымен ауылдас бол» деуі өмір мектебіне жолдаған жалдамасының бір көрінісі. Өмір мектебі деген ұғым мазмұны жағынан өте кең, шалғайлы ұғым. Бұған адамның төңірегіндегі ортаның да, атқаратын қызметі де, қоғамдық қатынастырдың ісері де жатады. Әрине, ел болғансын кемістіксіз жағдайлар болмай қоймайды. Баланың адамгершілік сезіміне қайшы келетін жэйттерді де өмір мектебінен кездестіреміз. Бұндай жағдайда баланы жарамсыз жағдайлардын аулақ ұстаған жөн болады.Баланың адамгершілік қатынастыар тума қасиеттке ие болмастан, объективтік дүниедегі заттар мен құбылыстардың әсерінен қалыптасады. Шынайы, ізгі қасиеттер жанұя мен мектеп тәрбиесінің дұрыс жолға қойылуына, өмір мектебінің тиімді әсер етуіне байланысты туады. Керісінше, жалған, әдепсіз қатынастар өз уақытысында бала тәрбиесін естен шығарып, ал ересек болғаннан кейін қайта тәрбиелеуге әрекет еткенмен де оған шамасы келмей., қиындыққа душар болатын жағдайларды кезедесетіндігі байқалады. Бала мінезінде кездесетін үлкендерді сыйлау, дәрменсіздерге жәрдем беру сияқты адамгершілік қатынастарды қалыптастыру қазіргі таңның абзал міндеттерінің бірі екенін естен шығармаған жөн. жүктеу/скачать 4.52 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|