БатыстағЫ ҚазақТЫҢ Ұлтшыл көсемдері және батыстық елдерде атқАРҒан қызметтері

Түркияның Салихлы қалашығына келіп орналасқан бір топ қазақ негізінен Шығыс Түркістанның Тәңір Таулары етегіндегі Ерентау бөктерлері мен Алтай және Баркөл аймақтарынан келген қазақтар болған. Салихлыдағы қазақтардың, қазақ деген халықты алдымен түрік халқына кейін әлем жұртшылығына танытуына мұрындық болып, ол жөнінде қызмет атқарған ұлтшыл көсемдерін еске алу, тек қана батыстағы қазақтың емес, барша қазақтың тарихи міндеті саналады. Салихлыға келген қазақтарды түрік халқы мен үкіметі бауырмалдықпен қарсы алып, тегін түрде үй жаймен қамтамасыз етіп, дереу азаматтыққа қабылдаған. Бұған қосымша Түріктің жергілікті әкімшілік орындары қазақ көсемдері мен зиялыларының «өзімізді бауырлас түрік халқына таныстырайық» деген талаптарына да қолдау көрсеткен. Ата мекенінен айрылып шетке шыққан қазақтардың тек қана жан бағып жүре бермей, әлемге қазақты таныстыру идеясын алға тартулары және бір сөзбен айтқанда қазақтың ұлттық дамуын шет елде жүріп ұмытпағандықтары олардың ұлтшылдық санасының қаншама жоғары екендігін байқатады. Ұлтшылдық идеясы оларды қазақ атын жамылып, тілерсектен қан кешіп қаншама ғасырлар бойы Азия құрлығының кіндігінде орын алған кең байтақ отанды тастап шетке шығып кетулеріне себеп болса да, өз жандарын аман сақтап қалғандарына қанағаттанбай, ел мен жерлерінің қайғысын ойлап, айтып, басқаға түсіндіріп жүруден бас тартқызбаған. Олар ұдайы, қазақ халқының тәуелсіздік, еркіндікке лайық халық екенін әлемге жаюға үлес қосуға талпынған. Қазақтың еліне, жеріне деген сүйіспеншілігі шет елде жүргенде де әсте өшпеген, керісінше жана берген. Осының бір айғағы ретінде Түркияның Салихлы қалашығына барған қазақтардың көсемдері бастаған бір сыпыра жұмысты егжей-тегжейімен зерттеп ұсыну осы баяндаманың негізгі мақсаты.

Салихлы қалашығында жасалған алғаш қимыл әрекеттердің мезгілі ол кезде әлем көлемінде түс берген жағдайға сай қырғиқабақ соғыстың дәуірлеген кезі болған. Түркияға барып орналасқан қазақтың басқа түркі халықтармен бірігулеріне тура келген кезең болғандықтан, қазақтар да өздерінің саяси және әлеуметтік іс-әрекеттерін сол ұғымға бейімдеген болатын. Міне сондықтан Салихлы қалашығындағы қазақтардың Мәдениет және Жәрдемдесу қоғамы Түркістан атымен аталғанды. Тағы да бұл қоғамның аты әйгілі Мағжан Жұмабай «Түркістан – екі дүние есігі ғой» деп сипаттағанындай Ұлы Түркістан деген түріктің ежелгі отанымен аттас қойылған. Ол қоғам 1963 жылдың бас кезінде құрылды. Оның негізін қалаушылары сол кезде белсенді жас қаламгер ретінде атағы шыға бастаған Хасан Оралтай, өзінің «Елім айлап өткен өмір» атаулы естелігінде (177 бет ) толық тізім берген.¹ Салихлы қалашығындағы бұл қоғамның мақсаты артта қалған отанды таныту, қазақтың жадында қалған мәдени, тарихи және әлеуметтік қазыналарды, туындыларды жинау, әлем жұртшылығына жаю және сондай мәліметтерді жиналыстар, мүшайралар, конферанцялар ұйымдастыру мен кітап, журнал және басқадай материалдар басып шығару ретінде белгіленген.

Салихлы қалашығындағы бұл қоғам жергілікті әкімшілік орындарына, жергілікті бүкіл саяси партияларға және сондағы белгілі белді адамдарға Түркістан және қазақтар жөнінде мәлімет беріп отырған. Қазақтар жөнінде мәлімет беруге арналған сондай бір конференция жалпы түрік әлеміне әйгілі ғалым Зәки Валиди Тоған (Валидов) Салихлыға қонаққа шақырылған. Салихлы қалашығының әр қандай қоғамдық ресми мерекелеріне, республика күніне ұлттық киім киген қазақтар да қатысып, жұртшылық назарын аударып қолдауын ала жүрген. Түркияның Егей теңізі жағалауындағы басқа қалаларда да қазақтар Коммунизммен Соғыс және Түрікшілдер Мейрамы сияқты саяси топтармен бірге болған. Салихлыдағы қазақтардың мәдени, әлеуметтік қоғамы жергілікті әкімшіліктің қолдауымен қазақтардың білім алуға қаражаты тапшы болған оқушы балалар мен студенттердің білім алуына көмек көрсетіп, ондай көмекті Түркияның басқа қалаларына барып орналасқан қазақтарға да беруге даяр екендіктерін көрсеткен. Осыған байланысты Салихлыдағы қазақ зиялылары өздерінің Нігде, Аксарай, Коня, және Кайсерідегі отандастарына хат жолдап, ол өңірлерден оқуға бала жіберулерін сұраған-ды («Елім айлап өткен өмір» 178 б.). Қазақтар тек қана саяси және әлеуметтік белсенділікті ғана қанағат тұтпай, Түркиядағы жаңа өмірлеріне, сондағы бейтаныс экономикалық жүйеге де тез үйрену мақсатында түркістандықтар Тері өңдеу зауытын ашып, Шағын қолөнерлері кооперативі деген кәсіптік ұйым құрды, күн көріс қамына кіріскен-ді.

Салихлы қалашығындағы қазақтар 1963 жылдың 28 көкегінде Шығыс Түркістанның әйгілі батыры Оспан Ісламбайұлының Қытай қолынан шахит болуын еске алып, «Оспан Батыр және Жанымхан Қажы» тақырыбымен бір жиналыс өткізген. Сонда «Біздер отаннан қарнымызды ғана тойғызып, өзімізді аман сақтап қалу үшін емес, елдің, жердің намысын бермеу үшін құрбан болғандарды әрдайым есте сақтай отырып, қазақтығымызды жоғалтпайық» деген идеядан сөз қозғалған. Қазақтар сол кездерде әлем көлеміндегі салқын соғыс деп аталып кеткен кезеңнің өзіндік шарттарына сай әрекет етті. Әр қандай басқосуларда «темір перденің ар жағында қалған еліміз, жеріміз, отанымыз, халқымыз» деген ұғым жиі қолданылған.

Салихлы қалашығындағы қазақтардың көсемдері бастаған осындай әрекеттер тек қана Түркия көлеміндегі жұртшылыққа бағытталмады, орайы келгенде олар ел намысын, жер намысын, ұлттық арпалысты әлем көлеміне жаюға да атсалысып баққан-ды. Бұл жөнінде Батыстық елдерден, Европа мен Америка құрлығынан келіп, қазақтар жөнінде зерттеу істеген ғалымдар, жазушылар мен саясаткерлерге де мәлімет берілді. Осыған бір мысал ретінде: 1960 жылы Құрама Штаттарынан Вошингтон (Washington D.C.) қаласындағы George Washington University-нен келген Ұдо Пош (Udo Posch) деген бір профессор Салихлы қалашығындағы қазақтардың ұлттық дәстүрлерін зерттеп, киноға (фильм) жазып алған бір документінде, Қалибек Хакім² қазақ түріктері тақырыбында былай деген:

Бүтін дүниеге мәлім Азияның жүрегі Түркістан әлемге қаһармандығымен (батырлығымен) танылған, Ұлы Түрік ұлтының алтын бесік ата мекені. Түркістан көкке тиген тауларымен, шексіз жайлауларымен, жүректерді тітіренткен үлкен шөлдерімен, жер асты, жер үсті қымбатты кендерімен, қайтпас батыр қырық миллионның үстіндегі халқымен, 5.340.066 шаршы км топырағымен бүгін залым каманостардың езуі астында. Мәдениет дүниесі ХХ ғасырда ешкімге лайық болмаған, ешкім көрмеген ауыр тұрмыстарды көріп, ... адамгершілік дұшпаны каманостардың зұлымдығын тартуда.

Түркістандықтар еркіндік, еркін сөз сөйлеу, дін еркіндігі, үй-іші еркіндігі тұрғай, әшейін(қарапайым) бір адам болып ғазапсыз жасауға (өмір сүруге) да зар болып тұруда.

Қолында(?) тілінде, әдет ғұрпында бір парқы болмаған Ұлы Түркістанды Руссия-Қытай отаршылары 1884-тен бері екі бөліп алып тақпа ат қойып отыруда. Бірақ Түркістан халқы олардың арам ниет ... басынан тартып ...тұрып, олармен үнемі күрес ... олардың отаннан қуылуы үшін қайрат етуде.

Ұлы Түркістанның иелерінен оның қорғаушыларынан болған сегіз миллионнан артық қазақ түріктері бар. Егер қандауыр каманостар қырық жылдан бері күнәсіз қылмаса еді бүгін ең азында он екі миллион қазақ түркі болып еркін бір дәулет болып отырар еді. (5.340.066) Қазақтар нақ мұсылман, нақ түрік. «Қазақ» деген сөз еркіндіктері үшін күрескен бір топқа берілген ат. Мұнымен бірге «Қазақ» деген сөз «Қазы-ақ», толық бір қазы деген сөз. Қазақ «қаза-ақ», «қазық» деген мағынаға да келеді. Қандай болсын орыс казактарымен ешбір байланысы жоқ. Қазақтар мұсылман түрік, казактар орыс.

Жоғарыда айтылған қазақ түріктері Түркістанның басқа руларынан да артық Түркістан үшін дүниеге бір ... ұлттық еркіндігі үшін үмітсіз болса дағы ... күресетіндігін көрсетіп отыр.

Қырық жылдан бері мыңдарша көтеріліс жасаған қазақ қауымының түріктері сансыз құрбандар берді. Каманостардың Түркістанға араны ашылып кірген күнінен бері біздің қазақ түріктері қатын-бала, кәрі-жас демей, олардың жаңа құралдарына қарсы жалғыз Түркістанға еркіндік деген ұранмен әр жерде бүгінге дейін күресуде.

Қазақ түріктері еркіндік жолында өлу, әр басқа келген қиыншылықты тарту үшін әр уақыт әзір (даяр) бір ұлт. Сол ұранмен қазақтар құл болып жасаудан, еркін болып өлу артық деп Гоби (Такламакан) шөлдерінен өтіп, Гималай таударынан асып, темір торды бұзып, азат дүниеге келіп отыруда.

Ұлы Түркістанның Қытай каманостары астындағы бөлегіндегі қазақ түріктері 1932-ден 1947-ге шейін (дейін) ... жалғыз қазақ руының көсемдерінен құрбан болғандардың кейбіреулері дерттің астары. Әліп батыр, Зуха қажы, Мәңкей, Шәріпхан, Қажы Жүніс, Ожаубай, Баймолла, Әбеу, Сатархан, Мұқаш, (?Бүкіжан), Қожан, Мақсұт, Ақыт қажы, Қалел тәйжі, Рахат, Ақтеке, Омар, Нұртаза, Ахмет, ..., Нұрфай батыр, Түркістан, Әлімғазы, Қанағат, Дубек, (?Салісбай), Қалиақбар, Қан..., Ақбар, Сейіт, Бүркітбай, Елісхан, Қасым батыр, Зәйіп тағы да бұлар сияқты мыңдаған көсемдеріміз құрбан болды, бүгінге шейін болуда.

Темір перде астындағы әр елдегі ұлт азат елдерге көз тігіп, олардан жәрдем дәметуде, олар бізге жәрдем етеді, олар бізді бұл езуші жауыздан құтқарады деп сенуде. Бұл сеніммен олар Мажарыстан ( Венгря 1956) құсап көтеріліс ... Каманостар олардың дауыс еркіндік дүниесіне естіртпестен оларды жоғалтуда. Темір перде астынан қашып келген әр ұлтта қазақ секілді каманостардың алдамшы саясатын білуде. Олардың да еркін елдегі көсемдері бұл ақиқатты айта жүруде.

Каманостар сөзде тыныштық десе де әр түрде құбылып сұғанақтық істерін тұрдырмадан (тоқтатпастан) істей беруде. Каманостар астындағы ұлттардың өзімен бірге оларды орыстандыру, қытайландыру, түбінен жоқ ету саясатын қолданып, өртсіз езумен жарыс ететін өз жерінен алып басқа жерлерге айдап, өлтіріп, олардың ата мекеніне Россия, Қытай өз адамдарын жерлестіруде.

Каманостар бұл саясатында Қырымда бастап, кейін Қазақстанда қолданды.

1949-1950 жылдары Алтай, Үрімжі, Баркөл аймақтарынан құрылып, 30.000 кісілік бір топ қазақ түріктері темір пердені бұзып шығуға қайрат еткен еді. Бұлардың кұманданлары Оспан Батыр, Қажы Жанымхан, Оразбай, Жанабіл, Қаппас Батырлар сияқты мыңдарша адам құрбан болып, бұлардан әрең 1951 жылы біз 350 адам Үндістанға келдік. Бұдан кейін қалғандардың кейбіреулері 1955 жылға шейін көтерілістеріне дауам еткендіктері мәлім. Бүгінге шейін қазақ түріктерінің көтерілісшілерінен кейбіреулерінің Гималай, Төбет, Кұңлұң тауларында қашып жүргендігі кейбір әрекеттерден мәлім болады.

Түркістанда жасаушылар еркіндікке ғашық, қашан бір еркіндік көреміз деп жылауда. Сыртта жүргендер қашан бір еркін болып жасаған (өмір сүрген) елімізді, жерімізді көреміз деп жылауда. Темір перде астындағы адам баласының көрген қиыншылықтары зебір ... жазып түгетуге мүмкін емес.

Осындай пікір білдіре білген қазақтардың дені қазіргі күнгі сияқты жаңа заман талабына сай оқу-білім алмаған қарапайым азаматтар болған. Бұған қарамастан кәдімгі қазақ салтының, қазақтың ғасырлар бойы жинаған рухани қазынасының таусылмас қорынан нәр алған Алаш азаматтары ретінде, өз әлдері мен қабілеттері жеткенінше қазақтың азаттығын, еркіндігін, тәуелсіздігін көздеген мақсаттарын әрдайым айтып жариялаудан, қазақ ұлтының мәңгілік бақытына арнаған арпалыстарынан еш уақытта қайтпаған жандар болған. Алаш атын аспандату арманы қазақ баласының жүрегіндегі өшпес рухтың көрінісі болған. Салихлы қалашығындағы қазақтардың қаламы ұшқыр, сөзі өткір зиялылары сол мұратқа жету талпынысынан туындаған әдеби шығармалар да жазып жариялаған. Ондай туындылар, батыстық еркін елдерге жеткен кезде де толастамай ұластырылған және әлем елдерінің назарына, шетте туып өскен ұрпақтың құлағына құйылған рухани қазыналар болған. Олардың ең алдыңғы қатардағысы, әрине жалпы қазаққа ортақ болған Алаш Орда Ұлттық Ұраны мен Маршы болған. (Алаш Орда Маршын, кезінде Шығыс Түркістанның Еренқабырға бөктерлерінде азаттық жолында күрескен Қалибек Хакімнің қол астында полковник дәрежесінде қызмет еткен, қазір Істанбұлда өмір сүретін, 86 жасқа келген Мадалім Чалышкан деген ақсақалдан тыңдайсыздар)³.

Арғы атам ер Түрік, біз Қазақ еліміз,

Самал тау шалқар көл, Сарыарқа жеріміз.

Біз жүрген Алаштың шын кемеңгеріміз,

Долданса болмайтын жаңа дәу періміз.

Ежелден өр Түрік, оқ тескен етіміз

Қаймығып еш жаудан, қайтпаған бетіміз.

Лап десе, ат болып зуылдап шабамыз,

Лап десе, от болып дүрілдеп жанамыз

Алаштың АҚ ТУЫН ақырып қолға алып,

АЛАШ-тап шапқанда жауға ойран саламыз!
Осы марштан да байқалғанындай, бүгін қазақтың қазіргі шекарасының ар жағырда қалған қазақтардың ата мекенінің бір бөлегі болған Шығыс Түркістан жағрафиясында өмір сүрген қазақтардың да АЛАШ МҰРАСЫН, АЛАШ ИДЕЯСЫН және АЛАШТЫҢ АРМАНЫН ұдайы көңілден шығармай тілектес екендігін байқатады. Адаш мұрасының символы ретіндегі Алаш Гимні Шығыс Түркістан Қазақтарының жадынан шықпай, бір ғасырға жуық уақытқа дейін қалғандығы әрине қазақтың ұлттық рухының мәңгі өшпес айғағындай анық түрде көзге шалынады. Алаш болып, ел болып ту көтеру талабы Алаш әні деген басқа бір өлең шумақтарында былай:
АЛАШ ӘНІ

Қазағым қақтықпа қамалма

Ел болар қамыңды амалда

Атты таң кетті түн

Сал жанды, сал малды аянба

Жәй жатқан, мал баққан ел едік

Елдікте біз кімнен кем едік?

Қаны жат, тілі жат, түрі жат

Жат елден таяқты көп жедік.

Тарыққан, зарыққан шағында

Бостандық кез болды бағына

Ұйымдас, ұрандас қол ұстас