| Бұйрық рай. Бұйрық рай айтушының басқа біреуді іс-әрекет істеуге түрткі болу, қозғау салу, ұсыныс жасау, кеңес беру, бұйыру, тыйым салу сияқты толып жатқан мағыналық реңктерді білдіреді [119,228].
Н.Т.Сауранбаевтың пікірінше бұйрық рай айтушы, тыңдаушы және бөгде де қатысты деп саналады. Әдетте бұйрық райдың I жағы қалау райға жатады. Алайда бұл мағыналық жағынан жүйелі болса да, грамматкалық жақтан қате деп саналады. Өйткені қалау райдың I жағының ерекше формалары бар және қалау райдың I жағы I жақ жіктік есімдігін қажет етеді. Бұйрық райдың II, III жағы болғанда, I жағы болмауы логикалық жағынан да мүмкін емес. Бұйрық райдың I жағы істің, әрекеттің, қимылдың сөйлеушінің өзііне арналғандығын көрсетеді [122].
Қазіргі қазақ тіл білімінде бұйрық райдың үш жағының бар екендігі дәлелденді. Өйткені бұйрық рай тек қана үнемі бір жақта емес, үш жақта да бұйрықты мағынада қолданыла бермейді. Сондықтан оларды әртүрлі грамматикалық категорияларға жатқызу дұрыс емес.
Бұйрық рай айтушының тыңдаушыға немесе тыңдаушы арқылы бөгде адамға бұйыруы немесе сұрауын білдіретін және белгілі қосымшалар арқылы берілетін рай түрі. Бұйрық райдың ең негізгі мағынасы-бұйыру мағынасы болып табылады [122,65].
Бұйрықтық мағына негізінен 2-жаққа қатысты айтылады. Мысалы, Солдаттарға тамақ ішсін деп айт [124,67].
Бар, қараңдар, құлағың сал!
Жина, ұмтыл, қаш, тығыл! [124,71].
Бұйрық мағынаға жарлық, команда, бұйрық, тілек, тапсырма және т.б. модальді реңктер жатады.
1 жақ жекеше түрде -айын, -ейін, -йын, -иін, көпше түрде -айық, -ейік, -йық, -иік жалғаулары жалғанса, 2 жақ арнайы түрде жалғаулары жалғанбайды. Мысалы, Бүгін олармен бірге барайық [124,69].
Достарыңызбен бөлісу: |
