Билет Түргеш қағанаты
жүктеу/скачать 231.13 Kb.
|
| 2.ЖЭС.”Кіші Қазан” идеясы
1918—1920 жылдардағыазаматсоғысы Қазақстан өлкесініңэкономикалықжағдайынкөптегенжылдарғакерішегерді. Өндірісорындары жұмыс істемеді. Ауылшаруашылығы да өте күштідағдарысқаұшырады. Ең біріншікезектеұлттықбайлықтыңнегізгікөзіболыпсаналатын мал шаруашылығықұлдырады. Соныменқатар 1921 жылыҚазАКСР-ңжетігуберниясыныңбесеуіқұрғақшылыққадушарболды. Осыған байланысты 1921 ж. бұл аймақтардаастықтыңжалпытүсімі 5 млн. пұт деңгейіндеғанаболды. Ал жергілікті халықтың біржылғыастықпенастықтұқымдығынамұқтаждығы 22 млн. пұт көлемінқамтиды, яғни залал 17 млн. пұтты құрады. Ауарайыныңқолайсыздығы мал шаруашылығын бұдан да қиын жағдайға душаретті. Орталықүкіметтің 1920 жылы 20 шілдедегі “Сібірдегі артық астықтыалутуралы” декретініңкүшіҚазақстанныңсолтүстікаудандары мен Семей губерниясына да тарады. Бүкілелдегішаруаларға 119 млн. пұт төтеншесалғырттөлеужүктелсе, соныңішінде 35 млн. пұт Солтүстік Қазақстанға міндеттелді. Астықсалығы мал шаруашылығыменғанаайналысыпотырғанаудандарға да салынды. Оны төлеуүшінолармалдарынсатыпастықсатыпалуғамəжбүрболды. КеңесүкіметініңсолақайсаясатыныңнəтижесіндеРеспубликанысұрапылаштықжайлады. Бөкейгуберниясында — 100 мың, Оралда — 400 мың, Семей губерниясында — 500 мың, Орынбор — 445, Ақтөбеде — 360 мың адам ашықты. Көшпелілерарасындаөлімересектұрғындардың 30 процентінқамтыса, ал кейбіраудандарда халықтың 75 процентіқырылған. Жалпызерттеушілер 2 млн 300 мыңнан аса адам ашықты, 1 млн-ға жуығыаштықпенауруданөлдідегенмəліметтердікелтіреді. Республиканыңэкономикасындағыауырдағдарыс, яғни мемлекеттіңкүштеусаясатынанегізделгеназық-түліксаясаты 1920— 1921 жылдарышаруалардыңКеңесүкіметінеқарсыстихиялықарулыкөтерілістерініңтууынаəкелді. Көктем-жазайларындабасталғаншаруалардыңнаразылықтары “Азық-түліксалғыртыжойылсын!”, “БольшевиктерсізКеңестерүшін!”, “Еріктісаудағажолберілсін”,— дегенұрандарменбасталып, қарулыкөтерілістерге ұласты. Өскемен, Павлодар, Семей, Петропавл, Қостанай, Көкше- тау, Ақмола, Атырау, Орал, Шымкент уездеріндеашықтүрдегікөтеріліскеңіненорыналды. 1921 жылынаурызда Қазан төңкерісініңорталықтарыныңбіріболған Кронштадта матростаркөтеріліскешықты. Кронштадтықтар негізіненРесейселоларынанкелген, флоттаəскериміндетін өтеп жүргеншаруалареді. Олар Азамат соғысыныңаяқталуынабайланыстыармиянытаратуды, шаруаларғажер мен ондаөндірілгенөнімдіпайдалануғабостандықберуді, ақшаныңтұрақтылығынқамтамасызетуді жəне жұмысшыларға жалақы төлеудіталапетті. Бұл жəне Қазақстанды да қамтыған басқа да көтерілістерұйымдасуы жəне қару-жарақпенқамтамасызетілуінашарболғандықтанҚызыл Армия əскерлерініңкүшіменталқандалды. Елдекөтеріліскеқатысқаныүшін мыңдаған адамдартұтқындалып, олардың932-сі сотқа тартылды. Кеңесүкіметі бұл қарсылықтардыңбəрін “контрреволюциялықбаскөтерулер” деп бағалады.Алайдабольшевиктерөздерініңбиліктенайырылыпқалуқаупініңкүшейгенін, осыған орайшаруашылықсаясаттыңмүлде жаңа принциптерінекөшуқажеттігінайқынсезді. Партияның Х съезі (8 наурыз, 1921 ж.) көтерілісшілердіайыптағанмен, экономикалықсаясаттыөзгертугемəжбүрболды. Съезд шаруашылықмүдденііскеқосудың жаңа жүйесінжасаудыңшараларынбелгіледі, яғни «Соғыс коммунизм» саясатынан жаңа экономикалықсаясатқакөшутуралышешімқабылдады. Жаңа экономикалықсаясаттыңаясындақабылданғанміндеттердіңішіндегі ең маңыздысы — азық-түліксалғыртыназық-түліксалығыменалмастырутуралышешімболды. Азық-түліксалғыртыкезіндешаруақожалықтарыөндірілгенөнімніңөзінқамтамасызетугеқажеттіүлесіненартығынмемлекеткетапсыруғаміндеттіеді. Азық-түліксалығыныңендірілуі, яғни белгіленгенмөлшердегіғанасалықтыөтеугебайланысты, оларөндірілгенөнімніңартығын өз еркіменпайдалануқұқығынаиеболды. Бұл ендірілгенсалықжүйесіндегіөзгерісөндірушішаруақожалықтарына өте қолайлыболды. Себебі, оларөндірілгенөнімніңбелгілімөлшерінғанамемлекеткетапсырып, қалған өнімдісатуғанемесеөзінің басқа қажеттерінөтеугемүмкіндікалды. Осыған байланыстыендішаруақожалықтарыегістіккөлемінұлғайтуға, сөйтіпөнімді көп өндіруге, яғни еңбек өнімділігінарттыруғаынталыболды. Сөз жүзінде ЖЭС ендірілгеніменКеңесүкіметіісжүзінде баяғы қарқынмен экономикаға өзініңбақылауынжүргізудітоқтатпады. Бірнеше ай бойымемлекет қала мен деревня арасындағыайырбасты кооперация арқылыбақыламақболды. 1921 жылы 7- сəуірдемемлекетөзініңарнайыдекретімен кооперацияға фабрика-зауыттықөнімдердіауылшаруашылықөнімдерінеайырбастаудыміндеттітапсырмаетіпберді. Бірақ бұл мəселеніжүзегеасыру өте қиынболды. Оның себебімемлекеттіңбақылауыменжүргізіліпотырғантауарайырбасыжекесаудаменжарысқа түсе алмады. Оның үстінемемлекеттіктауарайырбасы ЖЭС-тың принциптерінесайкелмеді, яғни саудабостандығынакедергікелтірді. Мұндай жағдай халықтың жаңаданендірілгеншаруашылықсаясатынадегенсенімсіздігінтудырды. ЖЭС-тіңаясында нарықтық қатынастардыңкүшеюісауданыңдамуына ықпал етті. Ал олболсаақшаныңтұрақтануынаəсерінтигізді. Осы жағдайға байланыстыЖЭС-тіңалғашқыкезіндеендірілгенсалықтыңнатуралдытүрінпартияның ХІІ съезі (1923 ж. сəуір) ақшалайтүрде де өтеугемүмкіндікберуменалмастырды. Ал 1924 жылысалықтыөтеудің тек ақшалайтүріне толық көшірілді. Осы жылы ақпан айындаКеңесүкіметіақшареформасынжүргізіп, кеңестік ортақ жаңа ақшаөлшемі тұрақты сомдыенгізді. Осы жағдайлар Қазақстанда жəрмеңкеліксауданың кең өрістеуінежолашты. 1926 жылы Қазақстанда 128 жəрмеңке жұмыс істеді. Бұл кездегііріжəрмеңкелерқатарына — Ойыл, Қоянды, Қарқара, Темір, Көкшетау, Атбасаржəрмеңкелерінжатқызуғаболады. Қазақстанда 1921—22 жылдары ЖЭС аясындажүргізілгеншаралардыңбіріжер-суреформасыболды. Реформаныңнегізгіміндеті 1920 жылы құрылған ҚАКСР-ніңаумағында қазақ жерлерінбіріктіруболды. Патшалықбиліктіңжүргізгенсаясатынəтижесінде Қазақстанда жермəселесі өте күрделімəселелердіңбірінеайналғанеді. Осыған байланысты қазақ автономиясықұрамындажерсаясатынжүргізушіжетекші орган — Жеркомитетіқұрылды. Ол қазақ автономиясыаясында қазақ жерлерінбіріктірумақсатымен 1921 жылы 7 ақпанда декрет қабылдады. Қазақ АКСРініңЖеркомитетіқабылдаған бұл декрет бойыншакезінде көш-қон қорынатартыпалынып, пайдаланылмай тұрған Семей, Ақмола, Торғай жəне Орал облыстарындағы бос жатқан жерлер, олардың 1917 жылғадейіналынғанынақарамастан қазақтарға қайтарылады. 1921 жылы 19 сəуірдеЖеркомитетікезіндепатшаүкіметініңСібір жəне Орал казак əскерлерініңтартып алған жерлерін қазақтарға қайтарутуралышешімқабылдады. Алайда осы негізгізаңнан соң 1922 жылы 30 қазандаКеңесүкіметіРесейаумағынтүгелқамтыған “Жеркодексін” қабылдады. Осы кезденбастапжертуралыбүкілмəселеніңбəрімемлекеттіңидеологиялыққұндылықтарынанегізделген құқыққа иеболды. Бұл кодекс бойыншажерментұрғылықты халық қамтамасызетілуікерекболды. Соныменбіргеавтономияларғақосымшаұсыныстар мен негіздемелержасауғарұқсатетілді. Бұл кодекс отырықшы- егіншілікпенайналысатынаудандардықамтыды да, көшпеліаудандармүлдекірмейқалды. Соның салдарынан қазақ қоғамыжермен толық қамтамасызетілмеді. Мұндай жағдай “соғыс коммунизм” саясатытұсындағыəкімшілік басқару əдістерінжандандырды. Экономикалық даму жүйесінеəкімшіліктұрғыданараласубольшевиктердіңнегізгі жұмыс əдісінеайналды. Таңдаумүмкіндігі, еркіндік, шаруашылықеріктіліктуралы заңдар тек қағаз жүзіндеқалыпотырды. Соған қарамастантаптықидеологияны ту еткенКеңесүкіметіэкономиканыжоспарлытүрдедамытуидеясынасүйеніп, 1925 жылдыңаяғындаөнеркəсіпөндірісін халық шаруашылығыныңжетекшісаласыетіпбелгіледі жəне оның жоғарықарқынмендамуынқамтамасызетті. Бұл ЖЭС аясындақалыптасқанкөпукладтыұдайыөндірістікжүйеніңқатар даму барысыншектеді, яғни 20-жылдардыңаяғындаұсақтауарөндірушілергеқарсыкүрестікүшейтті. Соның нəтижесінде нарықтық қатынастоқырады, яғни ЖЭС тоқтатылды. жүктеу/скачать 231.13 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|