Бүкіләлемдік түйсікті сезініп, оны танудың ғаламдық ақиқат сарасы көркем сана. Көркем сана басталуы мен соңы, төбесі мен түбі жоқ шетсіз-шексіз ғарыштың ғалам жаратылысы туралы әсіреәфсаналық (мифтік) көркем көзқарас

Осы айдаһар мен самұрық құстың арасында қандай әсіреәфсаналық ишара бар? Және олардың мәңгілік күресі нені емеуірін етеді? Бәйтерек те, самұрық та, айдаһар да мәңгілік. Өмір бәйтерекке ұялаған. Оның балапанын жыл сайын айдаһар жұтып отырады. Неге?

Өзге әсіреәфсаналарда мұның жауабы ашылмайды. Тек оқиғаға себепкер, «жақсылыққа жақсылық» ретінде түсіндіріледі. «Ханшентайда» бұл көркем түйсік көркем ой мен көркем жүйеге түсіп, көркем көзқарас деңгейіне жеткен. Ханшентайдың жер астына түсуі – екі дүниені жұтқан жалмауызды жою, тіршілік иелерін Қаратүнектен жарыққа алып шығу. Ол үшін жер кіндігі - бәйтерекке келді. Жердің тесігінен шығаратын дәрмен – самұрық қана. Сол үшін ғана айдаһарды өлтіруі тиіс пе? Жылына үш балапанмен ғана қоректенетін қандай қанағатшыл айдаһар? Неге дәл осы мезгілге Ханшентай тап келді? Балапандар айтқан әсіреәфсаналық түйсік бойынша: екі дүниеде бұлардың шешесінен алып жан иесі жоқ. Екі дүниеге бірдей ұшатын сол самұрық қана екен. Жаратылғаннан бері жылына үш балапан табады екен. Үшеуін де жылда бір айдаһар жұтып отырады екен. Оның ең соңғы тапқан балапаны – осы үшеуі. Олардан соң бала болмақ емес. Бұлардың жанын алып қалғандықтан, егер қартайып, күші таймаса, мұны бұ дүниеге апарып салмақ (сонда, 225 т.), яғни, самұрық кеңістік пен уақыттың арасын жалғайтын жылдамдыққа (жарыққа пара-пар) ие. Әсіретүйсік бойынша екі дүниені байланыстыратын жалғыз және мәңгілік бейне болуы тиіс.

Ол – самұрық.

Әлемдік жаратылыстың үйлесімі бұзылмас үшін самұрықтың соңғы балапанын адам келіп құтқарып отыр. Яғни, екі дүниедегі тіршілік аяқталмақ емес. Демек, адам – жаратылыстың ұлы себепкері. Самұрық құс мал мен жанды қанатына қондырып, жердің жарығы арқылы ықылымнан ықылымға ауысқан, кеңістіктен кеңістікке көшкен, от, су, шөл, жел, мұз-жаңбыр дәуірін тіліп өткен зымыран құс оларды бұ дүниеге әкеп тастайды. Бұл – алғашқы жаратылыс пен бүгінгі жер үлгісіне дейінгі тарихи даму жолы. Оны қамтуға бір адамның санасы жетпейді. Кейіпкерге үнемі көзін жұмып отыруы туралы шарт қойылатыны да сондықтан. Сөйтіп, самұрық құс соңғы рет адамзатты Қаратүнектен жарық дүниеге әкеп тастайды. Қараңғылықты - жарық, жамандықты - жақсылық, өлімді - өмір жеңді. Соның барлығына себепші – жердің кіндік ағашы – Мықан. Сол мықан ағашын өлім иесі айдаһар да саялайды. Неге? Мұнда, біріншіден, өмір мен өлімнің бақталастығы ишара етіледі. Екіншіден, ғаламдық үйлесім мен теңгермелік сананың да түйсігі бар.

Егер де самұрық жыл сайын балапан түлете берсе, онда олар ұя салатын бәйтерек те еселеп көбейіп тұруы тиіс. Бұл тіршіліктің теңгермелі заңына қарсы. Онда самұрық та молайып, кеңістік пен уақыттың арасы саржолданып кетер еді. Айдаһар - әлемдік әсіремифтерде осындай өмір мен өлімнің екшемелі безбені міндетін де атқарады. Сондықтан да киелі бәйтерек оны шырынымен сусындатып, бойына қуат құяды.

Мұндай «өмір суы» тек ағаштың бойында ғана бар. Тек оның сиқырлы сырын білу шарт. «Ералы батыр» ертегісіндегі «арып-аршып келе жатып, жапан даладағы талға тіл қатып, оны қиып алса - сол талдан өмір нәрі шығады. Оны ішкен адам күш алып қана қоймайды, уақыт пен кеңістіктің арасында «сағым болып» ұшып жүреді. Мәселен, айдалада адасып, жол таба алмай, шөлдеп өлермен болған қалың әскерге Ералы батыр: « – Менің әкем қыдыр дарыған қасиетті адам еді. Сол кісі егер жол жүріп, көксеген жеріңе жете алмай, осы біз құсап арып-ашып тұрса, сол тұрған жеріндегі талды: «Айханның қолы емес, Күнханның қолы» – деп шапса, сол талдан су шықпақшы. Сол судан ішсе көксеген жеріне жететіндей күш-қуат бермек» - дейді. Айтқанын істеп «ағашты шапқанда ағаштан су атқылай жөнеледі. Бұл судан ат та, адам да ішіп, қанып еді, барлығына күш-қуат кіріп, көздері жайнап кетті». Сөйтіп, құс ұшып өте алмайтын қияннан, өткел бермейтін дариядан, самұрықтың қанатын күйдіретін От таудан өтеді. Ал сексен арқа сексеуілге күйіп (суарылып) сиқырлы қасиет біткен Ералы батырдың өзі «сағым сияқты» сусиды» (Ертегілер, 3 т., А., 1998, 163 б.). Демек, талдың нәрі - мәңгілік өмір нәрі, өмір суы.

Мәңгілік өмір нәрі – діни әсіреәфсанада «Әбілхаят суы» деп аталады. Ол – жасынның тұнығы. Кемпірбайдың «жасынның қанып іштім тұнығыннан» деуінде сондай рухани қуаттың таным тамыры бар. Ал қазақ әсіреәфсаналарындағы «мәңгілік су» - «мәңгілік бәйтеректің» түбіне бітеді. Мысалы, «Қарадөңнің» ұлы Қанішпен астындағы тұлпары от, су дариясынын үстінен ұшып келе жатқанда көзін ашып жіберіп, хайуанның екі аяғы күйіп қалады. Сонда қасиетті бәйтеректің түбіне қонып, бұлаққа шомылып қалпына келіп, тыңайып алады. Сиқырмен «Тазша бала мен қотыр тайға» айналған кезде «өзінің үйреншікті бәйтерегінің» түбіндегі бұлаққа шомылып, баяғы қалпына келеді («Қарадөң батыр». Ертегілер. 4 том. А. Жазушы. 1989, 269-бет). «Ақбілек қыз – Тұрғынан бала» ертегісінде де «Тұрғын Електің ақ суын самұрық қонған бәйтеректің түбінен алып қайтады (сонда, 207-бет). Қарындасы Ақбілек сол «ақ судан» бойына қуат-күш алады.

Сондықтан да Бәйтерек – Айдаһар – Самұрық құс арасындағы тіршілік нәрі - теректің өзегіндегі шырын, яғни, өмір бұлағы. Оның қасиеті кеңістік пен уақыттың арасындағы ғайып құсы - самұрыққа ғана мәлім. ¤мірдің себепшісі болып тұрғандықтан да самұрық бұл сырды адамға (Мысалы Ералыға) айтады. Қазақтың барлық ертегілеріндегі самұрық құстың негізгі міндеті де осыған келіп сияды. Сөйтіп ол, әсіреәфсаналарда тіршіліктің уақыт пен кеңістік арасындағы елшісі - ғайып құсы ретінде ишараланады. Өзін тәңіртекті қаракөктің тұқымымын деп санағандардың елтаңбасында самұрықтың, ақ сұңқардың бейнеленуі сондықтан. Кей ертегілерде «өмір нәріне» өсімдіктер де, жемістер де ие болмақ. Оның да түпкі дәнекерлік тегі - саясындағы «түйе жапырағының бір жапырағының өзі там сияқты» Мықан ағашында жатыр. Әсіреәфсананың түйсікті санасы содан тамыр тартады. Өзге күш - жаратылушы мен Жаратқанның арасындағы ықылымды, кеңістік пен уақытты емін-еркін алмастыруға дәрменсіз.
Ықылымдық (архаикалық) көркем түйсік пен сананың саңылауын аңғартатын әсіреәфсаналық көркем жүйенің буынды бунағының бірі - құдық. Құдық – қу меңіреу жапан түзде «сар құдық», «қақпақсыз құдық», «түпсіз құдық», «кәріздің есігі», «жер астының есігі» боп жолығып, «телпегі түймедей, темір етігі теңгедей, темір таяғы инедей» болған кейіпкерді оқиғаға араластырады, яғни, келесі бір шытырманның кілтін ұстатып, оқиға басқа кеңістікке ауысады. Ықылымдық түйсік пен сана, ғарыштық кеңістік пен хикаяттар (жеті қат жер асты, жерті қат аспан), уақыттан тыс оқиғалар мен өмірден тыс кейіпкерлер (жын, албасты, жезтырнақ, мыстан кемпір), сиқыр мен жадылық арбаулар сол құдықта иірімделеді. Осы дүниедегі, не о дүниедегі адам санасынан тыс әсіретүйсіктер мен сана саңылауы ашылады. Оқиға өзге кеңістікке көшеді. Қазақ әсіреәфсаналарында кездесетін барлық құдыққа жүктелетін әсіреміндет (сверх задачи) пен әсіредәнекерлік те (первопричины) соған кеп тіреледі. Мықан ағашы – мәңгілік өмірдің, су - өтпелі өмірдің, Көктөбе - жер ортасының (Күлтөбенің), самұрық - екі дүние елшісінің, айдаһар - өлімінің нышаны.

Ал осы қаптаған «құдықтар ше?»

Құдықта су болғандықтан да онда өмірдің сипаты бар. Сондықтан да қимыл бар, бірақ оқиға дамыл табады. Құдықтағы, шыңыраудағы, иірім судағы, тоспа судағы өмір де тұйықталған өмір, өйткені онда ағын жоқ. Ағынсыз су борсиды. Боршыған суды мекен еткен, не оны ішкен тіршілік иесі де жағымсыз. Себебі, құдық - өмір иірімі. Оған жақсылық та, жамандық та жиылған. Су сүзіліп ақпаған соң, яғни, өмір қозғалысқа түспеген соң, тоспа су борсиды, өмір тоқтайды, тозады, азады, ниеті пасық, жын, пері, сайтан, жалмауыз, жезтырнақ, ібіліс, жадыгөй мекендейді. Кенжекей қыздың перінің қызының мекені болған Сорқұдықтың басына Ертөстіктің әкесінің қонбауын өтінуі де сондықтан. Әсіреәфсаналық көркем сананың жиынтығы болып саналатын «Ертөстік» ертегісіндегі ықылымдық мифтер Ерназардың:

Сорқұдықтың басына,

Сорына бола қонуынан, -

басталады. Яғни, Ертөстік тоқырыған, тозған өмірдің иіріміне түседі. Егер Сорқұдықтың басында – терек, қасында – төбе, жанында – бұлақ болса, онда жер астына түспес еді. Ағын - өмірді қозғайды, тазалайды. Терек мәңгілік сыпат береді. Төбе - көкке ұшырады. Ал самұрық - семір құс ықылымнан ықылымға апарады. Мұндай ерекше әулиелік нысандардан ада болғандықтан да құдықтың суы кірлейді, оны нас, албасты басады. Жын, пері ұялайды. Құдық - тежелген өмір. Құдыққа, зынданға, шыңырауға түскен адам үшін өмір тоқтайды. Уақыт өтсе де онда еш қозғалыс болмайды. Яғни, ол адамның о дүниеге де, бұл дүниеге де қатысы жоқ. Оқиға оның қатысуынсыз дамиды. Құрқұдық болса – шалажансар, сулы құдық болса – жансар күн кешеді. Ертөстікке кездескен Сорқұдықтың «жанында бір тал бар, сол талдың жанында жарбиған жаман кемпір отырады» (сонда, 66 бет). Сондықтан да Ертөстіктің өмірлік қуат-күші солмайды. Екінші кеңістікке ауысуына, яғни, жер астына түсуіне Шалқұйрықтың ғарыштық жылдамдығы себепкер. Бұ дүниелік Шалқұйрық єсіремифтік самұрықтың орнына Ертөстікті ажалдан алып қашып тұр. Ал бір түп тал – бәйтеректің нышаны. Жер астында да Ертөстік бұлақтың басындағы бәйтерекке келіп, самұрықтың күшімен жер бетіне шығады. Құдық емес бұлаққа кездескендіктен де өмір ағысы тиылмайды. Сол кезде Шойынқұлақ оны ұстап алып құдыққа салады. Ертөстік үшін өмір тоқтап «ұзақ уақыт» өтеді. Бұ дүниелік Шалқұйрық екі дүниенің арасындағы Ертөстікті шығарып алуға дәрменсіз. Себебі, Кенжекей байлаған «өмір белбеуі» шешіліп кетеді. Еш әрекетсіз «тұйық өмірден» – құдықтан тағы да самұрық құс шығарады. Содан кейін барып «өмір белбеуі» байланып, оқиға басталады. Дүние шыр айналып қалпына келіп, «мезгіл белбеуі шешіліп», жас қалыптарына түсіп, қосағымен қоса ағарады.

Құрқұдыққа кез болған кейіпкерлер (Мамай батыр, Ханшентай, Алтынайдар, Ағайынды екі жігіт, Көкжан батыр, Қарадөң батыр, Жарты төстік, Аюдәу, Аюалпаң, Судысалпаң, Таудыталпаң, Қойшы батыр, Нанбатыр, Ақтілек қыз, Тұрғын бала т.б.) тас қақпақтың астында шала жансар күйде жатады. Ал егерде ол құдық – тұнық суы бар шыңырау, тұнық құдық, ақ құдық, бетін су шайып жатқан дария құдық болса, онда кейіпкерлер тірі қалады. Кейін сол судың («Ақбілек қыз – Тұрғын бала» Ертегілер, 4 т., 208 б.) бетінен олардың басынан кешкен азап - ғазаптары елес боп көшіп өтеді. Ал ақ су (Аюдәу) мен ақ түйенің ақ сүті (Еркемайдар) ақса - өмір нәрі, кейіпкерге күш береді. Осы жер астына түсетін тесік те, құдық та, шыңырау да: «жер астындағы жер. Онда да ел-жұрт бар. Бірақ жер бетіндегідей аса жарық, күні өткір, әуесі таза емес. Сонда да болса жер бетіндегі халықтардың істейтін кәсіп-тіршіліктерін олар да істейді» («Еркемайдар», Ертегілер, 4-т. 93 б.). Құрқұдықтың не дарияның суы соның бетін жабады.

Бұл әлем – жердің жеті қатының бірінші қаты, мына дүниеге қат дүние (антимир). Жер астына түсетін, не жер бетіне шығаратын зынданның да ашылатын өз уақыты бар. Ол өлшем – самұрықтың балапан басу мерзімімен өлшенеді. Уақыт – самұрық құс, заман - зымыран. Ал жұмыртқасы темір зымыран құс - дәуірдің (эпоха) нысаны. Дәуір мен дәуір алмасқанда ғана зымыран екі аралыққа ұшады. Темір жұмыртқа – темір ғарыштық темір ғасыр. Самұрық құс келесі балапанын шығарғанда бір заман алмасып үлгереді. Аюдәудегі Диюдың жер астынан асығып-үсігіп жиналуы да сондықтан (сонда, 94-б.). Кешіксе, жер астында мәңгі қалмақ. Енді сол қаттың ар жағынан келесі қаттар (Жыланбап елі, Темірханның елі, Күнханның елі, Шұрқан тауы, Олалай мен Бұлалайдың елі т.б.) – от дүние, су дүние, шөл дүние, мұз дүние басталады.

Міне, мұның барлығы да әсіреәфсаналық түйсік пен көркем сана әлемі. Сол жеті қат аспан мен жеті қат жер астына тиянақтандыратын жер ортасы – Көктөбе бар. Бұл Көктөбе бір-ақ өлшемнің – не уақыттың, не кеңістіктің тиянағы. Онда екімәнділік болмайды.

Қандай әсіреәфсана болса да, ондағы Төбе – уақыт пен кеңістіктің арасындағы ғарыштық түғыр, қазіргіше айтқанда, ғарыш айлағы. Әсіреәфсаналық кейіпкер сол Көктөбеден, Жалғыз таудан, Жалғыз төбеден, Дөңнен, Сарыбелден, Құбажоннан өзге дүниеге ауысады не өзге дүниеден сол төбеге келіп қонады. Ол төбе екі дүниеге де ортақ. Екі дүниедегі болмасты болдыратын бекет те сол төбе. Мысалы, будантекті, адам қасиетті «Аюдәу» әсіреәфсаналық ертегісінде ғарыштық кеңістік пен уақытты жалғастыратын Төбе – Бәйтерек – Семір құс – Айдаһар – Су тұтас көркем үйлесім ретінде беріледі: Жер астында Күлтөбе дейтін төбе бар. Сол төбенің ұшар басында «шынар терек» бар. Сол теректің басына тарыққан кісілердің мұңын шешетін әлемдегі ең алып Семір құс балапан басады. Күлтөбеге жеткенше Аюдәу жолдағы ордалы қос жыланды соқаға жегіп, шөлдетіп, суға тойғызып, содан кейін қуып жүріп, ішін жарып өлтіреді. Терекке ұмтылған айдаһарды өлтіреді. Оның өтеуіне Семір құс «екі қанатын қомдап, біраз күлтөбені айналып-айналып жүріп, аспанға көтеріліп барып бұлттарға кіріп жоқ болады. Баланы осы дүниеге әкеп тастайды («Аюдәу». Ертегілер. 4-том. А.Жазушы.1989. 96-97 беттер).

Төбелердің мұндай қасиеті қазақ әсіреәфсаналарының бәріне тән. Тек аты (Көктөбе, Қарадөң, Сарыбел, Құбажон, Шолақтау, Қаратау), жер бедері (ойлы-қырлы, жартасты, орманды, ормансыз, сулы-сусыз, аң-құсты не иен, биік-аласа), мекені (жер үсті, жер асты) єр қилы болып келгенімен де, міндеті біреу. Қалайда әсіреәфсаналық көркем қуатқа ие, оқиғаның бетін қалайда әсіреәфсаналық – ғарыштық түйсікке бұрып отырады. Уақыт пен кеңістіктің бекетінің міндетін атқарады. Бара-бара ықылымдық (архаикалық) сыпаттан арылып, осы дүниелік көшпелі дүниенің шекарасына, одан барып өмірлік аңсарға (Өтүкенге, Ергенеқонға, Көктөбеге, Жерұйыққа, Жиделібайсынға) айналған.
Әсіреәфсаналардағы әсіретүйсіктің ықпалымен оқиғаға араласып, буынды тұстарда көркем бейнеге айналып, кеңістік пен уақыттың, өмір мен өлімнің, бұ дүние мен о дүниенің нышандарын танытып, тылсым киеге ие болған тіршілік киесінің бір парасы – жан-жануарлар, хайуанаттар, жәндіктер, құстар. Олар адамға жат мінез болмыстың жұмбақ жаратылысы, тылсым күш иесі есебінде сананы түршіктірген. Аранды қасқыр, ашулы арыстан, жұлымыр жылан, қанаты қуатты самұрық пен семір, қара бура мен көк өгіз ықылымдық (архаикалық) санада әсіреәфсаналық бейне тұспалында сақталып қалған. ¤йткені олардың табиғи жыртқыштық тәбеті, дүлей мінезі үрей тудырып, болмысы жат күш ретінде үрейлендірген. Сескенген сана оларды - адамды жұтатын көкшолақ қасқырды, Тағаланың тарпаң бурасын, сүзеген өгізді, кісі жұтқыш жылан мен қарақұсты жағымсыз кейіпте, ал адамға зиянсыз - аққу мен кептерді, ит пен киікті ізгілік нысанасы ретінде қабылдаған. Мысалы, «Еркемайдардағы» Тағаланың ақ бурасы мен көкшолақ қасқыры соның бір жаңғырығы. Өлген кісіні тірілтетін, сүті бұлақ боп ағып жатқан Тағаланың (қақ тағаланың – Алланың) ақ түйесін қорыған ақ бура барған кісіні тартып тарпып, шайнап, тірі жанды жолатпайды. Сондай-ақ «Көктөбе боп көсіліп жататын» алып көкшолақ қасқыр ( «Еркемайдар», Ертегілер, 4-том, 86-87 беттер), «барса келместің көкжал қасқыры» («Елеместің көргендері», Ертегілер. 2 т. 22 б.) сондай «кейіпкерлік» сыпатқа ие.

Түйсіктегі сана бара-бара оларды адаммен будандастырып, (самұрықтың, қасқырдың жұтып алып қайта түрлендіріп құсуы, перінің, жыланның қызына үйленуі, дию мен аюдан туған бала, көк өгіз, сулық сәйгүлік, аққу, кептер, қотыр құнан боп түрлену арқылы) тектік сыпат береді. Көк түріктердің - бөріден, оғыздардың – көк өгізден, қияттардың - маралдан, қазақтардың - ақ қаздан, қимақтардың - темсақтан, қыпшақтардың - теректен, наймандардың - көк бұқадан, төрелердің - арқардан таралғанын және бұл аңдар олардың түпкі ата киесі болып (Абылайдың арыстаны, Қабанбайдың қабаны, Байғозының жолбарысы, Құнанбайдың бурасы, Сүйінбайдың көк бөрісі, Кемпірбайдың көк ала үйрегі, Жамбылдың қызыл жолбарысы т.б.) ХХ ғасырға дейін сақталып қалғаны, сол ықылымдық сананың сарқыны. Бұл тек түркілерге ғана емес, әлемдік әсіреәфсаналық көркем санаға ортақ жүйе. Сұңқар, самұрық, ләйлөк айдаһар, тұйғын, қаз, арыстан, жолбарыс, барыс, тырна, суыр, бөрі байрақты елтаңбалар мен рәміздердің түпкі тегінде осы мифтік бейнелер жатыр.

- Ой, мүсәпірлер-ай!.. Түбі тегі қазақтың өзінен шыққан Қаратаудың бауырында Бабай түкті шашты Әзиз деген әулие бар. Онда күмбез де жоқ. Сырланған, қырланған там да жоқ. Басында желпілдеген сиырдың құйрығы да жоқ, жерменен жер болып қалған. Қолдан кісі орнатқан ағаш емес, Құдай шығарған басында бір ағаш бар. Түбінде бір жылы бұлақ бар, ақ шеңгел бар. Сол ақ шеңгел – Бабай түкті шашты Әзиз көмілген жер. Соған бар да түне. Аузың барғанша сұра. Ол берсе – берген сықылды қылып береді» – деп аян береді.

Бұл әфсанадан Мықан ағашының тегі анықталады. Ол ағаш пенденің еккен ағашы емес. Тәңірімнің, бір Алланың, жалғыз Құдайдың – Жаратушының жаратқан Жапан ағашы. Сондықтан да мәңгілік өмірге ие. Ол - Жаратушының фәнилік белгісі. Ол ағаш суалса - өмір де өшпек. Тіршілік жойылмақ. Ғалам ақыр болмақ. Мықан ағашы уақытты мүлдем тоқтатпайды. Өліп тірілгеннің өзінде де ол адам екінші бір ғұмырды басынан кешіп барып, яғни, ғарыштық (космостық) уақыттың ішіне кіріп барып, кеңістіктен қайтып оралады. Мысалы: Ертөстік жер астында, Ер Сайын өлім мен өмір арасында, Керқұла атты Кендебай тіршілікте аспан аясында болып қайтуы соның дәлелі.

Жаратушы жарылқамаса пенде өз әрекетімен Мықан ағашын мәңгілік таппақ емес. Алла жар болған күннің өзінде Нәрік би мен Гүлқаныс сияқты өліп-талып барып мақсатыңа жетесің. Олар: «қыр қыдырды, су сыдырды. Тау асты, тас басты. Қол терледі – сойылды, табандары ойылды. «Іздеген Мықан ағашын табады» – деген бар емес пе?! Жалықпай, қажымай жүре берген соң Қаратауды тапты. Онан келіп бауырындағы жалғыз ағаш пен бұлақты тапты. Ақ шеңгелді тапты» (Мәшһүр – Жүсіп. Шығармалары. 5-том. 282-бет). Сөйтіп, екеуінің тілегі Мықан ағашының түбінде орындалып бала берді. Бергенде де берген құсатып Шора батырды берді. Енді ол адамға бұл өңірде өлім болмақ емес. Сондықтан да жырда Шора батыр Қазанды қайырып алып, түрікпенді ел қылып, қалың тамамен Стамболға қоныс аударады. Ол жақта Мықан ағашы жоқ, яғни, кейіпкердің өліміне кепілдік жоқ.

Сол «Мәңгілік өмірдің» саясы Мықан ағашының бейнесі қандай? Қандай қасиеттерге ие, қандай құдіреттен тұл? Топан суы қаптағанда Нұқтың «Қазығұртта қалған кемесі» сол Мықан ағашынан жасалған емес пе екен? Діни әфсаналар мен уағыздардағы алтын ағаш – «әлемдік бәйтерек», Құддыстағы қасиетті қабырға мен пайғамбар құжырасы солардың санадағы саңлауы ма? Дүниені топан судан сақтап тұрған, уақыт пен кеңістікті, бір ғаламдық дүние мен екінші ғаламдық дүниені, өмір мен өлімді бөліп тұрған Құддыстағы тығын – Мықан ағашынан жасалған жоқ па екен осы? Неге әлем жұрты арғы атасын бәйтеректің бұтағынан, еменнің тамырынан, ағаштың қабығынан жаратып, таратады? Бейіштегі Хауа ананың өзі алма ағашының жемісіне күпті болды. Ол жеміс өмір жемісі ме? Тірі мен өлі заттың нышаны ма? Ол ағашта бір қасиет болмаса, оның нәріне өмір тіршілігі мен талшығын кім дарытып қойған? Ол ағаш тамырын қайдан алған? Егер жерден нәр тартса, тіршілік силамаса керек-ті. Өйткені топырақ - исі адамзат атаулының санасында өлімнің ныспысы болып саналады. Сауал көп, жауап жарытымды емес. Жалпы осы Мықан ағашының үлгісі қандай?

Көшпелілер әлемінің есте жоқ ескі үлгісін жүйелеген Иманғазы Нұрахмет оқымысты Мықан ағашын - «әлемдік бәйтерекпен» (дерево мировое) апарып ұштастырады да, оған «жер мен көкті жалғастырып тұрған кіндік... Қазақта «Ерінбеген Мықан ағашын табады» – деген мақал бар. Осындағы «Мықан ағашы» жоғарыдағы әлем ағашы (дерево мировое)» - деп баға береді (Ұлыстық әдебиеттен ұлттық әдебиетке дейін. Астана. 2005.144-145 беттер). Ал Әлкей Марғұлан ғұлама үшін Мықан ағашы - Шоқтерек. Ол «көне дәуірдегі эпостарды тудыруда жиі қолданатын орта» болған. Яғни, түгел сөздің түп тамыры, өмір бастауы.

Әлемдік әсіреәфсаналарда ағаштардың тамырының будандалуынан пайда болған (Адонис т.б.) әулиелер бейнесі бар. Бір ағаштың тамыры жерге, екіншісінің тамыры көкке қарап шатасуының нәтижесінде тіршілік, жан-жануар, жәндік, ақыры адам жаратылды-мыс дейтін де көркем түйсік жүйесі жасалған. Шындығында да көшпелі, оның ішінде түркі жұртының түп-тұқияны осы, алып ағашқа келіп тірейді. Оған ежелгі дәуірдегі нысан мен нысана, аңыз бен әфсана атаулының барлығының тамырының бір ағашқа барып байланатыны дәлел. Әл-қисса, адамзат мәуелі ағаштан өрбиді. Көне оғызыңыздың да, қыпшағыңыздың да, сақ-скифтеріңіздің тегі Тарғытайдың да шыққан тегі ағаш. Ол туралы:

Жапанда жайнап тұрған бір бәйтерек,

Заты бар бұтақ сайын жанға керек.

Балта, шөміш, түрен мен мойынтырық,

Төртеуін таңдап алдым ерекшелеп,-

деп жұмбақтайды даланың ауызекі шығармашылығында (А. Сейімбек. Қазақ әлемі. А. 1997. 216-б.). Бұл Гередоттың тарихнамасындағы аспаннан Тарғытайға түскен алтын сақа, мойынтырық, балта мен шөміш туралы әфсананың жолма-жол өлеңшумағына түскен нұсқасы ғана емес, сонымен қатар мұнда алып бәйтерек – Мықан ағашының әр бұтағының шапағатының дауасы айтылған көшпелілердің мәңгілік өмір туралы үлгісі бар. Оған қоса: түрен – кіші жетіқарақшы, мойынтырық - қарақұрт (кассиопея), балта-таразы, шөміш - жетіқарақшы – деп жұмбақтап отыр. Демек қазақ үшін мұқым ғаламның кіндігі – Мықан ағашы. Кеңістік пен уақыт та соның ішінде, Жаратушымыз сол уақыт пен кеңістіктен тыс алып Бәйтерек. Тарғытай, яғни, түркі содан тарайды.