Дауыт Юлтый Һайланма әҪӘРҘӘр башҡортостан Республикаһы Мәғариф министрлығы тарафынан тәҡдим ителде
жүктеу/скачать 2.46 Mb.
|
| Ғасабиланыу — ҡыҙып китеү, ярһыу, ҡыҙыу.
4* 99
Новиковтың «күрә алмай ҙа китәбеҙ» тигән һүҙе миңә ниндәйҙер көс бирҙе. Мин тиҙ генә ишек төбөнә килдем.
Беҙ, ҡапҡанан сығып, ҡойма буйлап, күпергә төшкәндә, ике ҡатлы аҡ йорттоң көньяғында, веранда баҫҡысында, аҡ күлдәкле ике ҡыҙ баҫып тора ине. Новиков, уларҙы күреп, фуражкаһын болғаны. Уның артынса мин дә болғаным. Улар беҙгә бер ишара күрһәтмәнеләр. Ьаман бер урында һөйәлеп ҡалдылар. Беҙ һаман фуражкаларҙы болғай-болғай, артҡа ҡарап барҙыҡ. Улар баштарын түбән баҫтылар. Новиковтың күңеле йомшарҙы:
Карташов, беҙҙең был ҡыланышҡа өндәшмәй барған икән, урман эсенә ингәс тә, беҙ һаман артҡа ултырып барғас, ул беҙҙе шаяртып:
ҺИГЕҘЕНСЕ БҮЛЕК Беҙ баҙарлы местечкоға килдек. Местечконың бөтә халҡы тип әйтерлек еврейҙарҙан тора. Мал баҙарында поляк крәҫтиәндәре. Беҙ арбанан төшөүгә казначей килде.
100 Быға тиклем ул турала уйға ҡалдым. Мин башҡорт булып, башҡорт ауылында үҫһәм дә, ошо көнгә тиклем баҙарға сығып бер баш мал алғаным юҡ. Малдың һимеҙлеген, арыҡлығын һынап ҡарағаным юҡ, быуаҙ мал тураһында мин аҙ ғына булһа ла хәбәрҙар түгел. Хатта һыйырҙың быҙаулаған сағын да күргәнем юҡ. Мин, бөгөн һуғышта йөрөһәм дә, был йәшемә тиклем тауыҡ та, сысҡан да һуйғаным юҡ. Бөгөн мин армия өсөн көтөү-көтөү малды ҡарап ҡабул итергә, ҡабул итеү актына ҡул ҡуйырға тейешмен.
Юлда барғанда үҙемдең хәлемде Новиковҡа һөйләп барам. Ул мәсьәләгә еңел, анһат ҡарай:
Новиковҡа бер яҡтан асыу килә. Икенсе яҡтан күңелде йылытам. «Әйҙә, һынап ҡарайым әле», — тигән булам. Ләкин күңел ҡурҡа, ысын шөрләй:
101 итеп сыйылдап ебәрәләр. Мин уларҙың тауыштарынан тиҙерәк ҡотолоу өсөн:
Йәш кенә, түңәрәк, һимеҙ сусҡалар үтәләр. Йәш булғас, таҙа, һимеҙҙер, тип уйлайым. Бына берәүһе килеп сыҡты. Бегемот ҙурлығы булыр. Эсе шалпайған, әллә ни тиклем имсәктәре ергә тейә яҙып киләләр. Ҡорһаҡ аҫтары ҡып-ҡыҙыл, сейләнгән кеүек тора. Үҙе бысраҡ, ҡарауға имәнес инде. Үҙе өҙлөкһөҙ ҡалын тауыш менән мырҡылдап килә:
Мин ғәжәп уңайһыҙ хәлгә ҡалдым. Ни әйтергә белмәнем. Аптырағас, бер һүҙ әйтмәҫкә ҡарар иттем. Ьалдаттар, крәҫтиәнде етәкләп, өҫтәл эргәһенән алып киттеләр. Шунан һуң тағы ла баяғыса, бөтә сусҡаларҙы:
Был баҙарҙа бер һарыҡ, бер һыйыр булманы. Алғандары ылғый сусҡанан тора ине. Сусҡаларҙың сыйылдауҙарына, күҙ алдынан үткән имәнес картинаға минең иҫ китте, ҡолаҡтар тондо. Фатирға аңра булып ҡайттым. Тиҙ генә карауатҡа йығылдым. Тәмәке тартып уйлап ятам: «Кисә генә Ирочкалар эргәһендә аҡылдан шашып, бөтә донъяны онотоп, уның бөҙрә сәстәре арҡыры ҡайнар, йомшаҡ битенә башымды ҡуйып ултыра инем. Ул минең өсөн тормошомда осраған иң ҡәҙерле, иң ләззәтле минуттар ине. Бөгөн имәнес, сирҡаныс сусҡалар араһында ултырам. Уларҙың тауыштары минең йөрәгемде тутлы бысаҡтар менән ҡырҡалар. Мин Ирочкамды уйлаған, уның тураһындағы 102 тойғоларым менән ләззәтләнгән мәлдә, ҡолаҡтарыма мырҡылдаған, сыйылдаған сусҡа тауыштары инәләр». Кис Новиков менән бик оҙаҡ йоҡламаныҡ. Көйләшеп яттыҡ, төрлө пландар ҡорҙоҡ:
Ләкин бер план барып сыҡмай, ҡалай ҙа килештереп булмай. Пландар барып сыҡмағас, беҙ бер-беребеҙ менән һөйләшмәй, тын ятабыҙ. Шунан һуң, гүйә, бер еренә ут тоҡанған кеүек Новиков һикереп тора. Иҙән буйында ҡыҙыу-ҡыҙыу йөрөй башлай. Бөтә донъяһын яндырып һүгергә тотона:
Новиков был һүҙҙәрен әллә ҡайҙа, юғарыға ҡарап һөйләне. Мин уны айырым бер тулҡын менән тыңланым. Ул эскәмйәгә ултырып тәмәке тарта башлағас, мин дә ятҡан урынымдан тороп:
103 кеүек ине. Һәр бер выжлаған пуля, һәр бер ярылған снаряд беҙгә иркен уйларға, иркен фекер йөрөтөргә мөмкинлек бирмәй ине. Уйҙар томаланған, тойғолар тупаҫланғайны. Беҙҙә ике хайуан тойғоһо бар ине: береһе — йәнде һаҡлау, икенсеһе — ас ҡарынды туҡландырыу. Хәҙер беҙ окоптан ситкә киткәс, иркенгә, ҡурҡынысһыҙ ергә сыҡҡас, окоп дәһшәттәре бөтә киңлеге менән күҙ алдынан үтәләр, һәр бер күренештәре йөрәккә ут ағыҙалар. Тормоштоң матур яҡтары, йәшәүҙең ләззәте, рәхәте, күңелдең шуға ирекле булырға теләүе. Шул иреккә күңелдең ярһыуы, тулҡынланыуҙы, баштағы уйҙарҙы, хыялдарҙы эшкә тарталар, уларға майҙанды киң итеп йәйеп ебәрәләр. Оҫта һунарсылар, яланға сыҡҡанда, һунар эттәрен айырым бер ябыҡ аҙбарға тейәп алып сығалар, һис тә булмаһа, муйынына еп менән бәйләп алып баралар. Ул ваҡыт эт һунар ҡомары менән ярһынып, елкенеп бара. Ул түҙемһеҙлек менән үҙенең йәнлеген көтә. Уның күҙҙәрен ҡан баҫа. Ләкин, ул ҡасан булыр, ҡасан осрар, ҡасан һырт биреп ҡасыр, уны күрмәй. Ул уны һунарсы эйәһенең ишараһынан көтә. Уның өсөн шундай минут була. Уйламағанда бер йәнлек күренә. Һунар ҡомары менән күҙҙәрен ҡан баҫҡан эт, бауын ысҡындырып, бер генә «һөс!» тиеү менән, бөтә көстәре, бөтә ғәйрәте менән алға атыла. Уға ут, һыу күренмәй, соҡор, таш беленмәй, тик уның күҙҙәренә алдынан тәгәрәп барған йәнлек нөктәһе генә күренә. Уның ярһыған йөрәге шул нөктәгә етеү өсөн ашҡына. Ул минут уның өсөн донъяла шул тәгәрәп барған нөктә генә бар. Уның өсөн уйлаған уйҙарҙың сиге шунда ғына... Бөгөн беҙҙең уйҙар, хыялдар ҙа, нәҡ бауҙан ысҡындырылып, һунарға ебәрелгән эт кеүек ярһынып, ашҡынып сабалар. Беҙҙең уйҙар, хыялдар беҙҙең күңел теләгән ирек нөктәһенә ҡарап сабалар. Уларҙы тыйыу, йүгәнләү мөмкин түгел. Беҙ үҙебеҙ шул уйҙар, хыялдар артынан сабабыҙ. Сөнки беҙҙең уйҙарҙың сиге беҙҙең өсөн ана шул ирек нөктәһендә күренә... Беҙ үҙебеҙ йоҡонан үҙ ваҡыты менән уянмай башланыҡ. Бөгөн дә беҙгә, таң хәбәрсеһе булып, әлеге унтер Карташов килде. Ул беҙҙе уятҡанда иртәнге сәғәт ун ине инде. Карташов беҙҙән көлдө:
Новиков ғәҙәте буйынса, нимәгәлер, уға бәйләнмәне. Сөнки был һүҙҙәрҙе Карташов ысынға алып әйтмәне. Ярым шаярып ҡына һөйләне. Новиков бик етди ҡиәфәт менән:
104 ТУҒЫҘЫНСЫ БҮЛЕК Беҙ кескәй генә баҙарлы ауылға килеп ингәндә, урамда атлы казактар йөрөйҙәр ине; маклерҙар баҙар мөйөшөндә беҙгә ҡаршы осранылар.
Ул туҡтап торманы, юлына китте. Беҙ ҙә постоялый дворға табан аттарыбыҙҙы борҙоҡ. Начальниктан приказ булғансы, үҙебеҙ тамаҡланырға, аттарыбыҙҙы ашатырға булдыҡ. Беҙ постоялый дворға инеп ҡағынып, йыуынып йөрөгәндә беҙҙең янға бер поляк ҡарты килде. Заманында ыҫпай, килбәтле ир булғанға оҡшай. Аяғына иҫке итек башы, ҡыҫҡа балаҡлы туҙып бөткән салбар, өҫтөнә ташландыҡ һалдат шинеле, башына козырекһыҙ фуражка кейһә лә, кәүҙәһе төҙ, йөҙ һыҙыҡтары дөрөҫ, эскә батҡан ҙур күҙҙәре генә өмөтһөҙ ҡарайҙар. Ул беҙҙән икмәк һораны. Новиков йөктән сумкаһын алып уға икмәк телеп бирҙе. Беҙ уның кем икәнлеген һорашманыҡ, ул икмәкте алып ҡултығына ҡыҫтырыу менән беҙгә һорау бирҙе:
Мин уға:
105 лаһын ҡотҡарам тип, балаһы менән киленем дә яндылар. Өйҙөң нигеҙ урыны һәм кәлдәре генә ҡалдылар. Бер мин генәме ни, хәҙер минең ишеләр меңәрләп, унар меңләп һаналалар. Баҫыу ерҙәребеҙ ҡаҙылып, боҙолоп бөткән, йорттар емерелгән, бөтә фронт буйы менән халыҡтар, уларҙың бала-сағалары торлаҡһыҙ, асыҡ һауала ҡалғандар. Ҡарттың был һүҙҙәре йөрәктән, тәрәндән ҡайнап сығалар. Ул фронт фажиғәһе кисергән йөҙҙәрҙең, меңдәрҙең йөрәге. Хәсрәтен, аһын һөйләй. Уның һүҙҙәре артында халыҡ фажиғәһе ята. Өйҙән арыҡ һәм ҡаҡса ғына бер еврей сыҡты. Күрәһең, ҡарттың һүҙҙәрен тыңлап торған. Ул ҡарттың һүҙен бөгөнгө баҙар ваҡиғаһына бәйләп алып китте.
Әллә беҙҙән шикләнепме, теге еврей ашығып ҡапҡанан сыҡты. Ьарай аҫтынан бер нисә ҡасҡы крәҫтиәндәр килеп беҙҙең түңәрәккә сүгәләп ултырҙылар. Беҙ Новиков менән уларҙың хәбәрҙәрен тыңланыҡ. Уларҙың да бөтә фекерҙәре проше- ниеның бөгөнгө һөҙөмтәһе тураһында йөрөй. Яҙ етә башлағас, бер нисә прошение яҙҙырғандар, ул прошениеның ҡыҫҡаса айышы ошолай булған: «Хәҙер яҙ яҡынлаша, сәсеү миҙгелдәре етә. Баҫыу, ерҙәребеҙ һуғыш аҫтында яталар. Эгәр был яҙ иген сәсә алмаһаҡ, беҙҙең бөтә ерҙәребеҙ әрәм булып ҡалалар. Семьяларыбыҙ тағы ла ас ҡаласаҡ. Беҙгә кәсеп юҡ. Шул аяныс хәлебеҙҙе бәйән итеп, һеҙ ғали император хәҙрәттәренән үтенәбеҙ: бөтә ил һәм һуғыштан аҙап күргән халыҡтарҙың күҙ йәштәре хаҡына сәсеү ваҡытына тиклем солохҡа килеүегеҙҙе». Бындағы крәҫтиәндәр, шул прошениеға таянып, мир көткәндәр, уларҙан аҡса алып, прошение яҙған адвокаттар ул прошениеның батша тарафынан иғтибарға алыныуына халыҡты ышандырғандар. Ниһайәт, халыҡтың түҙеме бөткән. Яҙ еткән. Сәсеү ваҡыттары уҙып баралар. Әле мир тураһында бер нәмә лә юҡ. Шул түҙемһеҙлектән сыҡҡан крәҫтиәндәр, баҙарға йыйналғас, шунда кәңәш иткәндәр ҙә адвокат өйөнә барғандар. Уны быуып ырғытырға уйлағандар. Ул ҡасҡан, уның асыуын приставтан алырға уйлағандар. Ул да ҡасҡан. Уның тәҙрәләрен ватҡандар. Военный складҡа һөжүм иткәндәр. Ләкин был хәрәкәт йәйелеп өлгөрмәгән, яҡын-тирәлә ятҡан атлы казактар быларҙың хәрәкәтен баҫып өлгөргән. Беҙ нәҡ шул финал бөткән мәлдә генә килгәнбеҙ. Новиков был ваҡиғаға артыҡ әҫәрләнде. Ул башта, ике ҡулын яңағына ҡуйып, бик оҙаҡ тыңланы. Крәҫтиәндәр һүҙенә ҡатнашманы. Һуңынан бөтә ата-бабаларынан алып атлы казактарҙы һүкте.
Новиковтың был ҡыйыу һүҙе крәҫтиәндәргә бик оҡшаны. Уларҙың барыһы ла Новиковтан риза булғандарын йөҙҙәрен йылмайтып, баштарын һелкеү менән белдерҙеләр. Ул арала унтер Карташов тәҙрәнән беҙгә ҡысҡырҙы. Сәйҙең әҙер булыуын белдерҙе. Новиков крәҫтиәндәр эргәһендә сиселмәгәйне. Сәй эсергә ингәс, туҙынып китте. Атлы казагын да, генералын да, һуғышын да, бөтәһен дә ләғнәтләне. Эттән алып эткә һалды. Шым ғына тыңлап ултырған Карташов Новиков менән бәхәскә килде:
Карташов, бик тәрән мәғәнәле һүҙ әйткән кеүек, төҫөнә бик мөһим ҡиәфәт сығарып, күҙҙәрен йылмайтып, Новиковтан һүҙ көтә башланы. Новиков өсөн был дары өҫтөнә кәрәсин һипкән кеүек булды:
Новиковтың был һүҙенә Карташовтың кәйефе китте. Ул, ҡулына тотҡан шәшкеһен өҫтәлгә ҡуйып, маңлайындағы тир- ҙәрен һыпырып, урындығын Новиковҡа яҡыныраҡ килтереп, бәхәсләшергә тотондо.
107 беҙгә, илгә немецтар хужа булалар. Улар беҙҙе иҙәсәктәр. Хуш, шунан ни файҙа итәһең? Бына йүләр баш. Новиков, уның һүҙен бүлеп, өҫтәлгә бер һуғып ҡуйҙы.
Карташов башҡа һүҙ көрәштермәне. Өҫтәл эргәһенән тороп китте. Новиковтың кәйефе килде. Ул көлә башланы. Карташов иҙән буйында йөрөй, һыҙғыра, Новиков һаман да һөйләнә- һөйләнә сәй эсә. Новиковтың һүҙе араһында Карташов көйләп кенә:
Беҙ бер аҙ ял иткәс, урамға сыҡтыҡ. Ҡапҡа төбөндә беҙгә Карташов осраны.
Мин казначейға индем. Ҡабул итеү протоколына ҡул ҡуйҙым.
Уның күҙ ҡабаҡтары шешенгән, тауыштары ҡарлыҡҡан, 108 ул йоҡонан яңы ғына торған, күрәһең. Ул тәмәке тоҡандыра, мин һаман уның алдында баҫып торам.
Минең һүҙгә мыйығын көлдөрҙө. Уның таралмаған, рәтләнмәгән һары мыйығы өҫтөндә тәмәке төтөндәре бар ине. Шунан һуң ул:
Ул минең һуңғы һүҙгә ҡапыл ҡабынды. Аяғын тибеп:
Сөнки эш шәптән түгел, бының ахыры хәйерле бөтәсәк түгел ине. Өйгә ҡайтып етер алда, Карташов иҫкә төштө. Шунан башҡа бер кем дә түгел. Сәй алды ваҡиғаһын шул поручик Аликсакинға түкмәй-сәсмәй генә еткергән. Минең быға иманым камил ине. Мин бүлмәгә ингәндә, тәҙрә төбөндә Новиков хат яҙып ултыра ине. Минең төҫөм бөтөп, туҙынып ингәнде ул һиҙҙе:
109 ҡабул иттек. Сөнки беҙ унан яманырағын көткәйнек. Ләкин был беҙҙең өсөн, ниңәлер, уңай кеүек тойолдо. Новиков:
Мин:
УНЫНСЫ БҮЛЕК Беҙҙең 286-сы Пошехонский полк һул фронтҡа Себер дивизияһы эргәһенә күскән. Был урында һыу яғы насар тиҙәр. Был тирәлә аҡҡан йылға ла, күл дә юҡ. Беҙҙең полк штабы эргәһендә бер ҡойо бар. Унда көн буйы оҙон сират тора. Һары йөҙлө арыҡ балалар ҡайҙандыр һыу алып киләләр. Һалдаттарға һыу килтереп, икмәк алалар. Кухня тирәһендәге икмәк ҡатыларын, картуф ҡабыҡтарын йыйыштыралар. Шуларҙы бешермәйенсә ашайҙар. Тынысыраҡ ваҡытта хатта алғы линияға яҡын баралар. Шунда барып һалдаттар араһынан аҙыҡ йыйнап киләләр икән. Беҙ бер баланан һорашабыҙ:
Ул, күҙенә төшкән ҙур фуражкаһын күтәреп, оло кешеләр һымаҡ итеп, бик эшлекле генә яуап бирә:
Хәҙер был фронт буйында ҡалған балаларға ҡаршы террор башланған. Полевой жандарм уларҙы әкренләп йыйыштыра. Уларҙың шпионлыҡ итеүенән шикләнәләр буғай, ләкин һалдаттар балаларға ярҙам итергә, уларҙы жандарм террорынан һаҡларға тырышалар. Уларҙың барыһының да өҫтөндә һалдат кейемдәре. Улар үлгән һалдаттарҙың кейемдәрен алып, шуның еңдәрен, итәктәрен ҡырҡып ташлап кейәләр. Уларҙа һаман балалыҡ, төрлө уйынсыҡтар менән мауығыусанлыҡ бар. Кеҫәләрендә әллә ни тиклем патрон, обоймалар, снаряд баштары, бомба капсюлдәре йөрөтәләр. Уларҙың араһында бомба капсюлдәре менән яраланғандары ла юҡ түгел. Улар ҙа, һалдаттар кеүек, немецтың снаряд һәм аэропландан ташланған бомбала 110 рынан ҡорбан булалар. Емерек өйҙәр араһында төркөм-төркөм йөрөгән балалар өҫтөнә аэропландан бомбалар ташлайҙар. Уларҙы ысын һалдат тип уйлайҙар, күрәһең. Беҙҙең полк окопта. Ундағы иптәштәрҙе һәр көн иҫкә алабыҙ. Ләкин полк штабына барып күренгән юҡ әле. Полк обоз- дары араһында буталабыҙ. Унда Йосоп Баҡыйбаев тигән бер башҡорт һалдаты менән таныштым. Ул Оренбург яғы. Үҫәргән волосынан. Ул беҙҙе туйҙыра, ул беҙгә һәр көн аш килтерә, аҙыҡ табып килтерә. Уның менән дуҫлашып киттек. Ул беҙҙе обозға алып ҡалырға уйлай:
Бында килгәс, Новиков менән икәү күберәк Женя, Ирочка- лар тураһында һөйләшә башланыҡ. Ауылда йөрөгәндә һәр ваҡыт уларҙы иҫкә алһаҡ та, ашҡынып күреү теләге ул тиклем тыумағайны. Окопҡа китер алда уларҙы күреү теләге тағы ла көсәйә төштө. Шул осрашыуҙың рәхәтен тамам татығы килә. Окопҡа ингәс, ул матурлыҡтар һис кире ҡайтмаҫ, мәңге ҡайтмаҫ кеүек тойола. Йәшел үләндә салҡан төшөп, төпһөҙ күк бушлығына ҡарап, һүҙһеҙ-ниһеҙ тик кенә ятҡан саҡтарҙа, Новиков романтикаға бирелеп китә.
Мин өндәшмәйем, үҙ уйыма күмелгәнмен. Сөнки ул үҙе тураһында һөйләгәндә, мин үҙемдекен кисерәм. Шунан һуң ул миңә балаларса һорау бирә:
Мин уға ҡапыл ғына яуап бирмәйем. Мин Нина тураһында әйтергә уңайһыҙланам. Мин, һүҙҙе уралтып:
111 беләм. Улар тупаҫ, йыуан, ҡалын балтырлы булалар. Теге Нина ла шуларҙың береһелер әле. Новиков был һүҙҙәрен, гүйә, минең күңелдән уҡыған кеүек һөйләне. Нинаны үҙе күрмәйенсә тороп уны Ирочка менән са- ғыштырыуы, минеңсә, дөрөҫ ине. Ысынлап та, Нина тиреһенә һыйыша алмай йөрөгән, бәрәмәс кеүек тулы, ҡып-ҡыҙыл битле ҡыҙ ине. Э Ирочкалағы нәзәкәтле кәүҙә, нәфис йөҙ һыҙығы, оҙон керпектәр араһында янып торған ҡара күҙҙәр Нинала юҡ ине. Нина үҙ күләмендә яғымлы, тере ҡыҙ ине. Э Ирочка тураһында бер-ике һүҙ менән генә әйтеп булмай. Уға ҡараһаң, күҙҙәр, диңгеҙҙең тын ваҡытындағы ҡояш нуры төшкән матурлығына ҡараған кеүек, уның матурлығының киңлегенә китәләр. Уның эргәһенә килһәң, бөтә тәбиғәтте үҙенә йыйып алған кеүек иғтибарҙың бөтә нөктәһе шунда йыйыла. Шуның өсөн дә уның тураһында бер-ике һүҙ менән әйтеүе ҡыйын. Был урында Новиковтың пәйғәмбәрлеге хаҡлы һәм урынлы. Ирочкалар хәҙер беҙгә матур хыял. Ул хыялды хәҙер аҙ ғына булһа ла, бер генә көн, бер генә сәғәт булһа ла, ирекле ваҡытта кисерге килә. Беҙҙең полкка барып күренмәҫкә теләүебеҙҙең, аҙ ғына булһа ла шуны кисектерергә тырышыуыбыҙҙың төп сәбәбе лә шул. Новиков ҡайһы мәлдә һис тормошҡа ашырырға мөмкин булмаған пландар уйлай:
Был инде аптырағандан бер һүҙ генә. Сөнки илле саҡрым ер барғансы, унан ҡайтҡансы, беҙҙе әллә нисә урында тотасаҡтар, арестовать итеп, конвой менән оҙатасаҡтар. Аҙағында уларға хат яҙыу тураһында уйлашабыҙ. Беҙ приютты беләбеҙ. Ләкин беҙ аңралар Женя менән Ирочканың фамилияларын һорарға онотҡанбыҙ. Шайтан белә, унда күпме Женя һәм Ирочкалар барҙыр. Үҙебеҙҙең адрестарҙы бирҙек. Хәҙер Пошехонский полкка киләбеҙ. Быларҙың быныһы ла беҙҙең йәшлек, тәжрибәһеҙлектән инде. Беҙҙән алыҫ түгел ауыр снарядтар ярылалар. Баш осонда аэропландар осалар. Беҙ быларға һис иғтибар итмәйбеҙ, былар беҙгә күптән, күптән таныш һәм күнеккән тауыштар инде. Мин һыу алып киләм. Новиков картуф әрсей. Баҡыйбаев килтергән ит консерванан бик тәмле аш әҙерләргә уйлайбыҙ. Обоз тирәһендә туйынып йөрөгән бер поляк ҡатыны, беҙ һорамаһаҡ та, беҙгә ҡоро утындар йыйып килтерә, ут яғыша, һыу һалғанда, тоҙ һалғанда, беҙгә кәңәштәр бирә. Новиков уның кәңәшен тыңламай.
112 төшһә, ауыҙҙан һыуҙар килә. Тәмле аҙыҡтар булған саҡта, мин дә иремә шундай яҡшы аштар бешерә торғайным. Уның һүҙен мин дә, Новиков та тыңламайбыҙ. Шунан һуң ул янған усаҡҡа ҡаран һүҙһеҙ генә ултыра башлай. Ул ҡатындың ире һуғышта, йорто немецтар яғында ҡалған. Ул һәр ваҡыт теге яҡта ҡалған йортон һағына. Бигерәген унда тороп ҡалған тегеү машинаһына йөрәге әрней. Ул тегенсе булған. Шуның менән тамаҡ туйҙырған, өҫтөн бөтәйткән. Хатта иренә күстәнәс, аҡсалар ебәреп торған. Хәҙер ул тормош теге яҡта, уттар артында ҡалған. Уның бында килеп эләгеү тарихы шулай: ул, ҡасҡылар менән китеп, ниндәйҙер бер станцияла, Рәсәйгә китергә тип поезд көткәндә, ауылдың беҙҙекеләр тарафынан алыныу хәбәрен ишеткән. Шул имеш хәбәргә ышанып кире ҡайтҡан. Ҡайтһа — фронтта үҙгәреш юҡ. Ҡайҙа барырға белмәй торғанда, уға бер нестроевой команданың коптинармусы осраған. Теге коптинармус унан файҙаланған. Бер аҙ ваҡыт үҙе менән дә йөрөткән, кәрәге ҡалмағас, ҡыуып ебәргән. Хәҙер беҙҙең полктың обозын- да йәшәй. Начальниктар ул ҡатынды бынан да ҡыуалар. Тик уны обоз халыҡтары йәшереп тоталар. Ул бөгөн беҙгә утын йыя, ашағас, котелок, ҡашыҡ, шәшкеләрҙе таҙартып бирә. Беҙ уға икмәк бирәбеҙ, алмай:
Беҙ кискә табан сәй ҡайнатып ултырғанда, Новиков аҡылдан шашҡан тауыш менән ҡысҡырҙы, һүгенә башланы. Мин землянка эргәһендә хат яҙып ята инем. Ҡапыл күтәрелеп тауыш яғына килдем. Килһәм, ни күҙем менән күрәйем, Новиков теге ҡатынды быуып алған да һөйрәп йөрөтә.
Ул өндәшмәй. Яурындарын һелкетеп, һаман да шыңшый. Усаҡ эргәһендә ятҡан Новиков:
113 Беҙ сәй эсеп, тамаҡланып бөткәндә, ҡараңғы төшкәйне. Беҙ обоздан брезенттар алып аҫҡа түшәнек. Төн аяҙ, матур булһа ла, кис һалҡын. Яңы ғына ҡалҡып килгән йәшел ыуыҙ үләндәр, ысыҡланып, тәндәрҙе сирҡандыралар. Күк саф, унда иҫәпһеҙ йондоҙҙар һибелгәндәр. Тик көнбайыш яғы ғына алыҫҡа күтәрелгән ракета, прожектор яҡтылары менән ҡыҙарып, күк йөҙөнә ҡан төҫө бирәләр. Өлкән янғынды күҙ алдына килтерәләр. Алыҫта, алыҫта ярылған туптарҙың һаңғырау тауыштары киске тынлыҡ менән яҡын кеүек ишетеләләр. Беҙ Новиков менән, һүҙһеҙ генә күккә, йондоҙҙарға ҡарап, уйланып ятабыҙ. Новиков ни уйлай торғандыр, минең уйҙар төрлө яҡҡа сабалар. Йә ауылдағы ҡайһы бер картиналарҙы күҙ алдына килтерәм. Йәш кенә кешенең фронт буйында аҙап күреп, мәсхәрәләнеп йөрөүенә мәғәнә бирә алмайым. Новиков, урынынан ҡуҙғалып, усаҡта һүнергә яҡынлаған күмерҙәрҙе аҡтарып, тәмәке тоҡандырҙы. Теге ҡатын ятҡан арба эргәһенә барҙы, уга бик йомшаҡ тауыш менән һөйләй башланы:
Новиков һуңғы һүҙен айырым йомшаҡ, туғанлыҡ хисе менән әйтте. Новиковта бындай йомшаҡлыҡ бик һирәк була. Был минутта ул артыҡ нескәрҙе. Уның был нескәлеген миңә тыңлау ауыр булды. Мин уны ишетмәҫ өсөн шинель менән башымды бөркәнем. Новиковтың был һүҙе ҡатынға ла бик ныҡ тәьҫир итте, буғай, ул балалар кеүек үкһеп иларға башланьт. Новиков уның эргәһендә ҡалманы. Урынына килеп ятты ла бик тәрән итеп һулыш алды. Бер аҙҙан теге ҡатын да тынды. Новиков менән беҙҙең арала һүҙ бөттө. Мин, ул һүҙ ҡушмаһын тип, күҙгә йоҡо килмәһә лә, хырылдаған булдым. Алыҫтан, алыҫтан туп тауыштары ишетелә. Беҙҙән алыҫ түгел торған обоз аттарының бышҡырыуҙары, үлем хырылдауҙары кеүек, күңелгә шом һалалар. Мин Байгужалар, Буранбайҙар тураһында уйлайым. Шулар өсөн генә позицияға барғы килә, улар менән һөйләшке килә. Яҡын ғына ерҙә, ағас араһында ҡоро- һарылар шытырлай. Төндә ҡуяндар йөрөйҙәр. Күп ваҡыт ҡыр кәзәләре килеп сыгалар. Ул мәғсүм1 йәнлектәрҙең бында, фронт буйында, йөрөүҙәренә бер ҙә күңел ултырмай. Әгәр ҙә мин улар кеүек ирекле булһам, был урмандар эсендә бер минут та ҡалмаҫ инем. Тыныс урмандарға, туп тауыштары ишетелмәгән ерҙәргә китер инем. Ә былар бында йөрөйҙәр... Мәғсүм — гонаһһыҙ. 114 Беҙ иртә менән торғанда, теге ҡатын урынында күренмәне. Обоз тирәһендә лә юҡ ине. Новиков тирә-яғына ҡаранды ла:
УН БЕРЕНСЕ БҮЛЕК Беҙ алғы линияға килгәндә, Байғужа менән Индрил беҙҙе ҡаршы алдылар. Байғужа шатлығынан ауыҙын ғына көлдөрҙө, Индрил икебеҙҙе лә ҡосаҡлап үпте. Беҙ килгәндә, саҡ эңер төшкәйне. Фронтта атыш юҡ ине. Тик беҙҙең снарядтар ғына, баш осонан уҙып, алыҫҡа барып ярылалар ине. Индрил беҙҙе блиндажға алып инде. Беҙҙең хәлде һорашып торманы, үҙе һүҙ башланы:
Был хәбәр беҙгә артыҡ тәьҫир итмәне. Мин Буранбайҙы һораштым.
Беҙ блиндажға ҡараныҡ. Хәҙер ҡышҡы окоп түгел. Бөтөнләй башҡа. Окоптар тәрән ҡаҙылғандар, блиндаждар ныҡ эшләнгәндәр, эсе ҡоро һәм иркен. Эре туптар төшмәгәндә, ваҡ туптар алдырырлыҡ түгел. Беҙ блиндаждарҙы маҡтап алдыҡ. Байғужа һалҡын ғына:
Ул арала теге тәүҙә окопта осрашҡан ҡарт һалдат — белорус Тарас инде. Ул хәҙер беҙҙең халыҡтар менән дуҫлашҡан икән. Беҙҙе туғандарса ҡаршыланы:
Новиковҡа был һүҙ артыҡ тәьҫир итте, буғай. Ул, төҫөнә сәмселлек сығарып:
Новиковтың был һүҙенә ҡаршы башҡа төрлө һорау булманы. Сөнки иптәштәр беҙҙең холоҡто яҡшы беләләр ине. Арала бер аҙ ваҡыт тынлыҡ дауам итте. Иптәштәрҙең күңел- 115 дәренән беҙҙе ҡыҙғаныу тойғоһо күренеп тора ине. Тарас өндәшмәй генә тәмәке төрә башланы. Ҡапыл Новиковтың йөҙө асылды. Эстән, йөрәктән, бер ҡәҙерле нәмәһен һурып алған кеүек, һүҙгә башланы:
Иптәштәр Новиковтың ауыҙына ҡаранылар.
Тарас ғасабиланды:
Арала һүҙ өҙөлдө. Новиков та ҡапыл үҙгәрҙе. Тыны бөтөп, отделение командиры инде:
Тарас бик етди төҫ менән Новиков менән миңә:
Прожектор, ракеталар төндө көндөҙгө кеүек яҡтырталар. Беҙ блиндаждан сығыуға, беҙгә яҡын ғына бомба-колбаса ярылды. Беҙ ергә яттыҡ. Беҙҙең баш осонан ғына, яҡын ғына, уҙып, еңел снарядтар ярылалар. Мылтыҡтарҙан, пулеметтарҙан атылған пулялар ямғыр кеүек окоп өҫтөнә яуалар. Беҙ, окоп буйлап шыуышып, ята-ята киттек. Һис бер баш ҡалҡытыр әмәл юҡ. Бер снаряд ярылды. Мин снарядтың еле менән бер нисә аҙым ситкә ырғытылдым. Бик ҡаты ергә һуғылдым. Минең ҡолаҡтарым томаландылар. Ҡулдар, аяҡтар хәлһеҙләнделәр, ағас кеүек ҡаттылар. Аң юғалды. Минең күҙгә прожектор, ракета яҡтылары ғына тоноҡ булып күренәләр. Ә ҡо 116 лаҡтар бер нәмә лә ишетмәйҙәр. Аталармы, юҡмы, әллә бөтә һуғыш ергә йотолдомо — мин хәҙер аңламайым. Кемдер минең беләктән тарта. Ләкин мин кем тартҡанын, ниңә тартҡанын белмәйем. Шунан һуң мине канауға һөйрәп төшөрҙөләр. Ниңә һөйрәйҙәр, ҡайҙа һөйрәйҙәр, минең башым ул турала эшләмәй. Мин яҡтыларҙы ғына күрәм. Бер баш минең ҡолаҡҡа яҡыная, мин уға текәлеп ҡарайым. Мин уны саҡ таныйым. Ул — Новиков йөҙө. Ул миңә алыҫтан, юғарынан ҡараған төҫлө күренә. Уның ҡарашына мин бер мәғәнә лә бирә алмайым. Беҙ уның менән ҡайҙа торабыҙ? Мин ни эшләп ятам? Ул турала бер нәмә лә хәтергә килмәй. Минең ауыҙга Новиков фляга менән һыу һалды. Мин уны йоттом. Ул рәхәт булды. Тагы ла йоттом, тағы ла йоттом... Улар миңә тағы ла, тағы ла рәхәт бирҙеләр. Башым шаулай башланы. Ул шау баш осонда уйнаған музыка кеүек булды. Гүйә, мине күрмәй, минең өҫтән тапап уҙалар, күҙҙәремде йомам, күҙҙәрҙе йомған һайын, музыка тауыштары көсәйәләр. Ул тауыштар шарлауыҡ кеүек шаулайҙар. Ул тауыштар йөрәккә ауыр, тәндәрҙе баҫалар. Биткә ҡайҙандыр һалҡын һыу ҡойола. Әллә мин шарлауыҡ аҫтында ятаммы? Әллә көслө ямғыр аҫтында ҡалдыммы? Ҡапыл күҙҙәрҙе астым. Күҙ ҡабаҡтары ауыр булып асылалар. Ҡарайым. Бер таныш йөҙ. Кем һуң ул? Мин ул кешене беләм. Таныйым. Ләкин кем икәнен хәтерләмәйем. Ул кеше мине тотоп һелкә, стенаға һөйәп маташа. Мин аңлар өсөн күккә ҡараным. Күктә уттар тулҡынланалар. Хәҙер минең ҡолаҡҡа әллә ниндәй тауыштар ишетеләләр. Мин тағы теге таныш йөҙгә ҡарайым. Ул хәҙер миңә асыҡ күренә. Ләкин мин уның исемен әйтә алмайым. Ысын ут кеүек янам. Тамаҡ кипкән:
Үҙ тауышым да үҙемә ишетелмәй. Уныҡы ла ишетелмәй. Баш ҡатып ҡалған таш кеүек. Ҡулдар, аяҡтар юҡ кеүек тойолалар. Гүйә, мин — әллә ҡайҙа ташланган тоҡ. Шулай ятам... Ҡапыл ер һелкенде. Күҙ алды ҡараңғыланды. Өҫкә тупраҡтар ҡойолдо. Шул ваҡыт минең бер ҡолаҡ асылды. Ул ҡолаҡта туп тауыштары, пуляларҙың выжлауҙары ишетеләләр. Ләкин улар миңә алыҫта кеүек ишетеләләр. Беҙҙең эргәгә генә бер ракета төштө. Ул, выжлап янып, уттарын сәсрәтеп, тиҙ генә һүнде. Икенсе ракеталар яҡтыһында уның быҫҡып ятҡан төтөндәре күренде. Мин хәҙер хәтерләнем. Мин һуғышта, мин ут аҫтында ятам. Миңә ни булды? Ләкин аңламайым. Хәҙер минең эргәләге кешене лә беләм. Ул Новиков. Ьорашам:
Ул һөйләй, ишаралар яһай, ләкин уның тауышы миңә ишетелмәй. Ауыҙ кипкән. Ьыу һорайым. Ул эсерә. Хәҙер һыу 117 ниңәлер ауыр тойола. Эскә ҡурғаш кеүек булып барып төшә. Туңдыра, башты һелкәм, эсмәйем, тинем. Баш осонан снарядтар шаулап уҙалар. Ҡайҙалыр бәрелеп шартлаған пуля тауыштары ла хәҙер миңә асыҡ ишетеләләр. Уларҙың береһе лә миңә ҡурҡыныс түгел. Мин үҙемде аңламайым. Ни эшләп мин былай булдым? Уйҙар ауыр һәм өҫтән эшләйҙәр. Гүйә, улар ҡапланғандар, улар ҡалын стена арҡыры эшләйҙәр... Ләкин мин һуғышта, ут аҫтында ятамын. Уны хәҙер аныҡ беләм. Бер аҙҙан һуң бер һалдат килде. Новиков менән икәүләп, мине ҡултыҡлап, имгәкләтеп канау буйынан алып киттеләр. Аяҡҡа баҫырға тырышам. Улар баҫмайҙар, ерҙә һөйрәләләр. Һөйрәлгәндә, минең аяҡтар үҙемә оҙон кеүек тойолалар... Хәҙер мин үҙебеҙҙең блиндажда, беҙ ул блиндажға бөгөн генә килдек. Мин уны хәтерләй башланым. Шунан һуң Новиков менән секреткаға киттек. Шунан һуң белмәйем. Миңә ни булды? Хәтерләмәйем. Байғужа миңә текләп ҡарай. Аяҡтарҙан, ҡулдарҙан тота, баштарҙы һыйпай. Новиков, ҡулдарын болғап, уларға ниҙер һөйләй. Мин аңламайым. Бер аҙҙан улар блиндаждан сыҡтылар. Яңғыҙ ҡалдым. Улар сыҡҡас, миндә уйлау бөттө. Күҙ ҡабаҡтарын ауырлыҡ баҫты. Ойой башланым... Төндә мине Байғужа уятты.
Хәҙер баш эшләй башланы, бөтөн хәл күҙ алдына килде:
Аяҡҡа баҫтым. Иҫерек кеше кеүек, тәнтерәкләп, йығылып барам. Кәүҙәне яҡшылап тотоп булмай. Баш шаулай, ҡолаҡтар сыңлайҙар, Байғужа ҡултыҡлап тота. Бер ҡулына сумканы тотҡан. Блиндаждан сығабыҙ. Һирәк-мирәк кенә атыштар бара. Прожектор, ракеталар өҙлөкһөҙ яҡтыралар. Ход сообщения буйлап артҡа киттек. Юл буйында үлгән һалдаттар яталар. Ҡайһы ваҡыт мин уларға абынып йығылып китәм. Байғужа һөйләнә:
118 УН ИКЕНСЕ БҮЛЕК Бәйләү пунктында доктор мине ҡараны ла:
Ярты өлөшө ерҙән ҡаҙылған барак. Ике яғына һикеләр һалынған. Һалдаттар шунда аунайҙар. Эс ауырыуы менән, еңел яра менән, минең кеүек контужен булып килгән һалдаттар яталар. Араларында бик ауыр хәлдә ятҡандары ла бар. Ниңәлер уларҙы лазаретҡа оҙатмайҙар. Мин, юлда арып килгән кеше, уны-быны ҡараманым. Бер мөйөштән урын таптым да, сумкамды баш аҫтына ҡуйып, йоҡларға яттым. Обед ваҡытында уяталар икән. Бер санитар барак буйынса ҡысҡырып үтте. Минең торғом килмәй. Ашағы ла килмәй. Тәндә эҫелек һиҙелә. Санитар килеп минең аяҡҡа типте:
Санитарҙар һүҙһеҙ генә носилканы күтәрҙеләр. Уны алып сыҡтылар. Котелок менән ҡашығымды алып, улар артынан тышҡа сыҡтым. Ҡараңғы барактан ҡояшлы көнгә сыҡҡас, күҙ алдары семәкәйләнде. Иҫерек кеше кеүек бәүелеп алдым. Һауа матур, асыҡ. Ер йәшәргән, йәшел япраҡтар йөҙҙәрен асҡандар. Миңә донъя ғәжәп киң тойолдо. Мин күрмәгән башҡа бер донъя кеүек күренде. Алыҫ та түгел, ҙур палатка эргәһендә, котелок тотҡан һалдаттар күренәләр. Шул яҡҡа ҡарап атланым. Минең башта бер маҡсат та юҡ. Ул яҡҡа механик рәүештә генә барам. Санитар әйтеүе буйынса, мин унда барырға тейешмен. 119 Палаткаға яҡынайғас, минең танауға кәбеҫтәле аш еҫтәре бәрелде. Ул еҫтәр бик ауыр тойолдолар. Шуға ҡарамаҫтан, ул еҫтәр ниңәлер яҡын тойолалар. Шуларҙы еҫкәге, шуларға яҡынайғы килә. Палатка артында поход кухняһы. Уның алдында сират тора. Сиратта торғандарҙың барыһы ла бойоҡ күренәләр. Ғәҙәттә һалдаттарҙа була торған шау-шыуҙар юҡ. Ҡайһылары, сиратта торһалар ҙа, ергә ултырғандар, мин сиратҡа баҫҡанда, берәү килеп ҡулымдан тотто. Ҡараһам — Буранбай.
Теге һалдаттар, миңә ҡарамайынса, минең һүҙгә иғтибар итмәйенсә, котелоктарҙағы аштарҙы бушаталар. Тамаҡ төбө кипте, бик эске килде.
120
Мин был баракта өс көн ятам инде. Тәндәге ҡыҙыулыҡ, температура 38, 39 градустан түбән төшкәне юҡ ине. Бөгөн иртә менән нормаль күренә. Баш иҫәңгерәп торһа ла, хәҙер ҡолаҡтар асыҡ ишетәләр. Ләкин ваҡыт-ваҡыт сыңлап китәләр. Ул сыңлауҙар шул тиклем уңайһыҙ — һушты алалар. Буранбайға иртәгә окопҡа китергә. Уның беләгенә тейгән снаряд ярсығының урыны ныҡ төҙәлеп етмәһә лә, уны ебәрәләр. Ә минең турала хәбәр юҡ әле. Күрәһең, температура миңә бер аҙ миһләт бирә, буғай. Бөгөн Буранбай менән бик оҙаҡ урманда йөрөнөк. Урман матурланған. Уҫаҡ ағастары йәм-йәшел япраҡ ебәргәндәр. Тик уларҙың араһындағы нарат ағастары ғына ҡараһыу булып, тегеләрҙең төҫтәрен боҙоп ултыралар. Мин уға баштан үткән хәлдәрҙе һөйләнем. Ул минең һүҙҙәрҙе төҫөнә кисереш сығармай ғына тыңлай. Күрәһең, уның башында башҡа уйҙар бар. Ул үҙ уйҙарына сумған. Ул шулар менән йәшәй. Э мин һаман үҙемдекен һөйләйем. Беҙ икәүләп йәшел үләнгә йөҙ түбән яттыҡ. Ул, күккә һәм тирә-яғына ҡарап:
Ошо һүҙҙәр һуңында Буранбайҙың төҫөн ауыр ҡайғы баҫты. Ул һыҙғырына башланы. Беҙҙең арала һүҙ киҫелде. Мин дә, оҙон бер көйгә һыҙғырып, көйләй башланым. Шул ваҡыт минең ҡолаҡтар сыңлап киттеләр. Мин, башымды ергә ҡуйып, ҡолаҡтарымды баҫтым; Буранбай һикереп торҙо ла:
УН ӨСӨНСӨ БҮЛЕК Бөгөн биш көн инде. Һәр ике яҡтан артиллерия канонадаһы бара. Баш осонда аэропландар өҙлөкһөҙ осалар. Беҙҙең артта әллә ни тиклем полк һәм артиллерия дивизиондары килгәндәр. Бик ҙур һуғыш көтөлә, беҙҙең алғы линияға кух 121 ня, аҙыҡ килгәне юҡ. Тик бирелгән сохари, консерва запастары менән генә туйынабыҙ. Көндөҙ һыуһыҙ аптырайбыҙ. Төн булһа, артиллерия утына ҡарамаҫтан, окоптан артҡа, ярты саҡрымлап ергә, һыуға барабыҙ. Бик күп һалдаттар һыу юлында үләләр. Э беҙҙең иптәштәр ниндәй ҡөҙрәт менәндер һау ҡайталар. Беҙҙең полкка килгән новобранецтар наступление булмаҫ борон уҡ ҡырылалар, улар үҙҙәрен окопта тота белмәйҙәр. Окопҡа ауыр снарядтар төшөп ярылғанда, бер ергә өймәкләшәләр, паникаға биреләләр. Ҡасырға, йәшеренергә урын таба алмайынса, окоптан сығып, немецтарҙың пуляларына эләгәләр. Фронтҡа яңы килгән ҡайһы бер новобранецтар аңраға әйләнәләр, ашамайҙар, эсмәйҙәр. Әйткәнде аңламайҙар. Аҡылдан яҙған кеше һымаҡ, кәртәһеҙ күҙҙәре менән кешегә туп-тура ҡарайҙар. Бер һүҙ өндәшһәң:
Новобранецтарҙың күбеһе блиндаж эсендә стеналарға һөйәлеп ултыралар. Ҡайһы бер снарядтар блиндаж эргәһенә төшөп, бөтә блиндажды һелкетеп, тупраҡтарын ҡоялар. Блиндаж эсендә саңдар ҡуба. Новобранецтар шул дәһшәткә түҙә алмайҙар, блиндаждан сығып, окоп буйынса йәшеренергә урын эҙләйҙәр. Аллы-артлы төшкән снарядтар, һауала ярылған шрапнелдәр асыҡ һауала йәшеренергә мөмкинлек бирмәйҙәр. Аптырағас, улар, окоптан сыға килеп, асыҡ ерҙән артҡа йүгерә башлайҙар. 122 Беҙҙең ҡарт һалдат Тарас яраланған. Пуля, уң күҙенән инеп, сикәһен ярып сыҡҡан. Байғужа уны етәкләп блиндажға алып инде. Ябай пуля тейгән, үлерлек яра түгел. Уны тиҙ генә бинт менән бәйләнек. Ьыу эсерҙек. Блиндаждың мөйөшөнә ятҡырҙыҡ. Ул ыңғыраша, һөйләнә:
Беҙ уны йыуатабыҙ, тынысландырабыҙ. Беҙ тынысландырған һайын, ул тынысһыҙлана. Беҙҙең ҡулдарҙы алып, күкрәгенә ҡаты итеп ҡыҫа:
Буранбай уның кеҫәһенән дәфтәрен ала. Үҙ кеҫәһенә тыға. Кеҫәһенә тыҡҡас, үҙе һөйләнә: —- Үҙемдең иҫән ҡалыуҙы уйлаған юҡ, кешенең адресын алған булам, — ти. Уға түбән ҡарап ултыра. Тарас һаман һөйләнә:
Шул ваҡыт ҡабаланып Индрил беҙҙең блиндажға инде. Уның тындары бөткән, төҫтәре ағарған. Әйтер һүҙен әйтә алмай:
Индрилдың һүҙе беҙгә төрән тәьҫир бирмәне. Уны һүҙһеҙ тыңланыҡ, сөнки блиндаж аҡтарылыу, блиндаж емерелеү, кеше үлеү беҙҙең өсөн бик ябай күренеш. Индрил иҫән ҡалған икән, беҙгә шул еткән. Ҡараңғы төштө. Атыш тағы ла көсәйҙе. Көндөҙ пулеметтар һирәк аталар ине. Хәҙер ике яҡтан пулемет тауышы көсәйҙе. Бомбалар ярыла башланылар. Отделение командиры ашығып инде:
Батальон командиры капитан Корягин беҙҙең блиндаж ауыҙына килде. Подпоручик Васил ьевты һорашты. Беҙ: «Юҡ!» — тип яуап бирҙек. Ул, әйләнеп, ҡайҙалыр китергә боролдо. Шул арала беҙҙең баш осонда бер шрапнель ярылды. Капитан Корягин шул уңайға окоп өҫтөнә сығып йүгерә башланы. Уның был ҡылығы беҙгә оят тойолдо. Беҙ, блиндаждан баштарҙы сығарып, капитан йүгергән яҡҡа ҡараныҡ. Ул, ун аҙымдар самаһы йүгереп барып, ҡырҡылған ағас кеүек, йөҙ түбән ауҙы. Отделение командиры йүгереп килде:
Беҙгә команда булды. Беҙ барыбыҙ ҙа, блиндаждан сығып, окоп буйҙарына таралдыҡ. Баш күтәрер әмәл юҡ. Немецтар пу 123 лялар, бомбалар, снарядтар яуҙыралар. Беҙҙекеләр утты, немецтарҙың алғы линияларынан күсереп, артҡа табан ебәрә башланылар. Ул билдә атаканың яҡынайыуын күрһәтә. Беҙгә окоптан сығырға, тимер сыбыҡ заграждениеһы артына урынлашырға команда булды. Беҙҙең окопҡа икенсе бер полк һалдаттары килеп тулдылар. Беҙ окоптан сығып өлгөрмәнек, беҙҙең уң яҡта «урра» тауыштары ишетелде. Немецтар утты көсәйттеләр. Тауыш баҫылды. Беҙ, ергә ятып, шыуышып алға барабыҙ. Баш осонан выжлап пулялар үтәләр. Хәҙер немец снаряды ҡурҡыныс түгел. Тик бомба, шрапнелдәр баш осонда секунд һайын ҡурҡыныс бирәләр. Ракета яҡтыһында түш менән алға шыуған һалдаттар, һоро түңгәклек кеүек, күҙгә бәреләләр. Окоптан егерме биш сажин самаһы алға киткәс, эштәр уңайланды. Окоп уртаһында ҡалған тимер юл буйындағы үлектәр, соҡорҙар өҙлөкһөҙ яуған пуляларҙан һаҡланырға бер аҙ мөмкинлек бирҙеләр. Мин, тимер юл арҡыры сығып, юлдың канауына яттым. Минең эргәмә бер нисә һалдат килде. Кемдең кем икәнен белер хәл юҡ. Ергә түште ҡуйып, тимер кәрәк менән баштарҙы ҡаплап ятабыҙ. Беҙҙән аҙ ғына уҙа төшөп бомбалар ярыла. Беҙҙең окопҡа төшөп өҙлөкһөҙ ярылған снарядтар ерҙе бәүелдерәләр, һушты алалар. Хәҙер команда ла юҡ, алға барырғамы, юҡмы, уны белгән кеше юҡ. Баш әйләнә, ориентация юғала. Беҙҙең окоп алдамы, арттамы — белер хәл юҡ. Йөрәк һуға, ауыҙ кибә, һыу юҡ. Йән алҡымға килә. Пу- ляһыҙ-ниһеҙ үлем көтөлә. Башта башҡа бер уй юҡ, тик үлем генә. Йән бар. Ләкин кәүҙә мәңге ҡайтмаҫҡа үлем соҡорона ташланған. Ул хәҙер көсһөҙ, уның ихтыяры юҡ. Ул ҡот осҡос көстәр менән ярыла торған снарядтарҙың ҡанундарына буйһонған. Шунда бөтөргә, тағы ла йәшәмәҫкә хөкөм ителгән. Унда ятҡан кәүҙәләр — тормоштан сығарып ырғытылған кәрәкһеҙ киҫәктәр. Ташҡындар менән һеперелеп ташланған сүп-сарҙар... Хәҙер бер көслө тулҡын килә лә, үҙенең көслө ипкене менән йыуып, диңгеҙ упҡынына алып китә. Улар шунда мәңге ҡайтмаҫҡа убылалар... Унан кире сигенеү, ҡайтыу юҡ. Алда бер юл — ул да упҡынға... Кешеләр ҡуҙғалалар, түш менән алға шыуалар. Артҡа сигенәләрме, дошман яғына баралармы — айышына төшөнөп булмай. Берәү минең эргәгә килә.
124 ҡарап торам. Беҙҙең взвод командиры. Уның бөтә тәндәре ҡалтырай. Бәйләгәндә, тапма йәбешкән кеше кеүек, тотлоғоп-тот- лоғоп һөйләй. Уға мин:
Ҡапыл «ура» тауыштары күтәрелде. Ьалдаттар, тороп, йүгерә башланылар. Беҙ, тороп, бер-ике сажин йүгермәнек, алда уттар күренде. Шаулап мылтыҡ, пулемет тауыштары күтәрелделәр. Ямғыр кеүек, беҙҙең баш осонан үтә, яуа башланылар. Бик күп һалдаттар йығылдылар. Беҙ ҙә, пуляларҙан һаҡланыу өсөн, ергә йығылдыҡ. Тағы бомбалар аҡтарыла башланы. Беҙҙең өҫтә һис өҙлөкһөҙ бомба, ракета уттары ялтырайҙар. Баш осонан йөрәк өҙгөс еңел снарядтар уҙалар. «Ура» тауыштары тынды. Ул мылтыҡ, пулемет, бомба, снаряд тауыштары менән күмелде. Бер аҙҙан мылтыҡ, пулемет тауыштары ҡапыл туҡтанылар. Бомбалар ҙа һирәгәйҙеләр. Беҙҙән артҡа уҙып төшкән снарядтар йышайҙылар. Взвод командиры, минең бөйөргә төрттө:
Ул ваҡыт таң яҡтыра башлағайны. Алда яҡын ғына немецтарҙың сыбыҡ заграждениелары күренде. Беҙҙең һул яҡта тимер юл линияһы. Немец һалдаттары беҙҙең һалдаттарҙы, ҡоралһыҙландырып, бер урынға йыйнайҙар. Шул ваҡыт беҙ үҙебеҙҙең пленға тешәүебеҙҙе һиҙҙек. Немецтарҙың снарядтары, баш осонан шаулап, беҙҙең окопҡа төшәләр. Ике яҡ та мылтыҡтан да, пулеметтан да атмайҙар. Ике ара тыныс. Беҙҙе 125 һаман бер урынга туплайҙар, шикләнмәй, бөтә ерҙе ҡапшайҙар, беҙҙән йәшергән бомбаларҙы эҙләйҙәр. Таң яҡтыра төштө. Беҙҙең һалдаттар ҡолаҡтан ҡолаҡҡа ғына һөйләшәләр:
Беҙҙең арала яралы кешеләр бар. Артта үлергә ятҡан ауыр яралыларҙың ыңғырашҡан тауыштары ишетелә. Беҙҙең уң флангынан яралы рус һалдаттарын күтәрткәндәр. Беҙ Сергеев тигән йәш һалдат менән иң һул флангыла тимер юл буйында торабыҙ. Эле беҙгә сират килеп еткәне юҡ. Сергеев миңә күҙ ҡыҫа:
Уйҙар алғы көндәргә йүгерәләр. Хәҙер Рәсәй артта ҡалды. Ул алыҫта, диңгеҙ артында кеүек тойола. Хәҙер инде беҙ, окоптарҙы уҙып, эскә, Германияның төпкөлөнә, китәсәкбеҙ. Шуларҙың ят ҡалаларын, ауылдарын, ҡырҙарын күреү ҡыҙыҡһындыра. Уғаса, бәлки, солох та булыр әле. Унан һуң тыуған илгә ҡайтырбыҙ... Ләкин ул уйҙарҙың береһе лә реаль тойолмай. Алда билдәһеҙ ҡара көндәр тора. Баш осонан выжлап үткән немец һәм беҙҙең снарядтар һаман күңелгә ҡурҡыу һалалар. Беҙҙең уң флангылағы һалдаттарҙы әкренләп яралылар менән бергә немец окобына оҙаталар. Ике немец һалдаты беҙҙең һул флангынан бер нисә һалдатты айырып алды ла тимер юл буйлап артҡа алып китте. Унда беҙҙең яралы һалдаттар яталар. Үлгәндәре лә күп. Үлем алдында ятҡан яралыларҙы алырға ҡушмайҙар, еңелерәк яралыларҙы гына һайлайҙар. Беҙ, еңелерәктәрҙе һайлап, һаман артҡа барабыҙ. Беҙ таралыша башланыҡ. Шул моменттан файҙаланып, Сергеев ҡапыл ғына миңә төрттө лә, үҙе тимер юл аша йүгереп, яр яғына сыҡты. Мин дә, һис ни уйламаҫтан, уның артынан йүгереп, тимер юл линияһынан арҡыры сыҡтым. Мин сыҡҡанда, ул тимер юл канауы буйлап йүгереп бара ине. Мин ҡурҡыуымдан артҡа ҡараным. Немец һалдаты минең арттан килә. Шул уңайға мин, йүгереп, канауға һөрөнөп йығылып төштөм. Артта мылтыҡ атҡан тауыш ишетелде. Мин тороп йүгерә башланым. Артта тауыштар күтәрелде. Беҙҙең баш осонан мылтыҡ пулялары выжлап үттеләр, тагы туҡталдылар. Мин Сергеевты ҡыуып еттем. Ул өҫтөндәге шинелдәрен, сумкаларын ташлай. Мин дә 126 ташларға маташам. Ләкин сисеп булмай. Һулыш ҡыҫыла. Бөтә тәндән тирҙәр аға. Быуындар ҡалтырай, йөрәк тибә, һөйләшеп булмай, ауыҙ кипкән. Тимер юлдың күпер төбөнә килдек. Унда күл кеүек һыу бар. Шул һыу ағамы, юҡмы, уны белеп булмай. Арттан һаман немец һалдаттарын көтәбеҙ. Улар ҡыуып етер төҫлө, беҙҙе атыр төҫлө тойола. Беҙҙең окоп алыҫ, һаман күренмәй, һыуҙы үтәһе бар. Ятып һыу эстек. Һыу буйындағы үләндәр, күрәндәр араһынан шыуышып, уның сиген эҙләп киттек. Сергеев:
Мин:
Көн яҡтырҙы, ҡояш сығып килә. Йүнәлеште белмәйбеҙ. Әгәр тимер юл буйына сығып ҡараһаҡ, белгән булыр инек, ул мөмкин түгел. Ятҡан ерҙән снарядтарҙың атыл ыуын, шаулап уҙыуын ҡарайбыҙ. Ләкин еңел снарядтарҙан белеп булмай. Ауыр снарядтар, бер аҙ ҡарайып, күҙгә салынып ҡалалар. Улар беҙҙең тапҡырҙан уҙмайҙар. Төндө ракета буйынса белеп була. Немецтар тарафынан күтәрелгән ракеталар яҡты һәм һауала оҙаҡ елпенеп торалар. Беҙҙең яҡтан күтәрелгәндәр шаулап күтәреләләр ҙә, һауала шартлап, ҡыҙыл осҡондар сәсеп, таралып, тиҙ генә ергә һибеләләр. Прожекторҙан белеп булыр ине. Көн яҡтырған, ул да юҡ. Әкренләп һыу буйлап шыуабыҙ. Сергеевтың сабыры етмәй:
Күл киң түгел, ләкин бик тәрән күренә. Ике арала мылтыҡ атыштары юҡ. Тыныс. Беҙ өҫтәрҙе һалабыҙ. Иртә менән һалҡын — тәндәр өшөй, ҡалтырай, уның өҫтәүенә ҡурҡыу ала. Аяҡтағы француз ботинкаларын берәм-берәм һыу арҡыры ырғыттыҡ. Кейемдәрҙе ырғытып булмай. Исмаһам, салбар менән гимнастеркаларҙы ырғытырға ине. Һыуҙан сыҡҡас, кейер инек. Ләкин уларҙың сығыуҙарына ышанып булмай. Минең кеҫәлә плен төшкән бер немец офицерынан алған сәғәт бар. Конвой менән штабҡа алып барғанда, уға булған йомшаҡ мөғәмәләм өсөн ул кеҫәһенән шул сәғәтен сығарып биргәйне. Миңә шуның менән әллә ниндәй бер яҙыу ҙа биргәйне. Адресы булғанмылыр, фамилияһы булғанмылыр — уны үҙем дә уҡый алманым. Кеше лә уҡыманы. Ләкин сәғәте шәп ине. Сәғәттең тышы көмөш, өҫтө алтын һәм төрлө таштар менән биҙәкләнгән. Шуға күрә мин уны юғалтмай һаҡлап йөрөй инем. Салбарҙы һалғанда сәғәтте күргәс, минең күңелгә бер шомло уй килде:
127 һалдаттан алынмаһа ла, йөҙөп сыға торған күл алдында күңелгә шик төшөрә. Шул сәғәт һыуға батырыр, шул арҡала һыуҙан сыға алмам кеүек тойола. Ул шомло уй эсендә оҙаҡ ҡалғы килмәне. Мин тиҙ генә сәғәтте күлгә ырғыттым. Ул ҡумп итеп һыуға сумды. Тын ятҡан һыу өҫтөндә ваҡ ҡына йыйырсыҡлы түңәрәк тулҡындар йәйҙе. Шуны күргәс, Сергеев:
Ул миңә: «Дурак!» — тине лә башҡа һүҙ әйтмәне. Аяғын һыуға тығып ҡараны, тиҙ генә тартып алып:
128 лар. Тиҙ генә күкрәк менән ҡаты түмһәгә ятып, ҡаты ергә баҫтым. Түш менән шыуышып, ҡороға сыҡтым. Ерҙең ҡатылығында, мине күтәреүендә шөбһә ҡалмағас, торҙом. Аяҡҡа баҫтым. Ләкин аяҡтарҙың тамам хәлдәре бөткән, улар һығылдылар. Ергә ултырҙым. Күкрәк ҡыҫылған, һулыштар саҡ-саҡ сығалар. Күҙҙәр томаланған, саҡ-саҡ күрәләр; ҡолаҡтар шаулайҙар. Ниҙер тамаҡҡа тығыла. Бөтә тәндәр, ергә ташлаған пружина кеүек, ҡалтырайҙар, һелкенәләр, аяҡтар, ҡулдар тартышалар. Аръяҡта әкрен генә тауыш менән Сергеев ҡысҡыра:
129 настроение аҫтында мин тиҙ генә йыйындым. Сергеевты ҡотҡарыу тураһында минёң баш эшләй башланы: «Ах, мин әйтәм, берәй таҡта йәки ағас булһа ине, тим. Тиҙерәк артҡа йүгерәм. Сөнки һыу буйында ағас, таҡта кеүек нәмәләр һәр ваҡыт булырға тейеш. Мин күпер ауыҙына табан барам. Күпер алдына килһәм, йөҙ-йөҙ илле сажин самаһында окоп күренә. Мин уны ҡапыл һиҙҙем, ул бая ғына беҙ ҡасҡан немецтар окобы. Ә тимер юл окоп буйлабыраҡ һуҙылып китә икән. Уға ҡарағанда беҙ дөрөҫ килгәнбеҙ. Беҙ тимер юлдың бирге яғына, үҙебеҙҙең окоп яғына, сыҡҡанбыҙ. Күпер аҫтында ҙур ағастар һәм таҡталар күрҙем, ләкин арғы яҡта — Сергеев ҡалған яҡта. Мин унда тағы сыға алмайым инде. Мин тағы ла бер яңылыҡ астым. Тимер күперҙең теге яғына был күл оҙаҡ һуҙылмаған, уның ҡамыштар үҫкән башы күренә. Әгәр беҙ шунан ураһаҡ, был күлде йөҙөп сығыу мәшәҡәтен дә күрмәгән булыр инек». Тиҙерәк Сергеевҡа килдем:
Минең был һүҙҙәргә Сергеевтың йөҙҙәре асылды:
130 тағы Сергеев тауышын тыңлай башланым. Ишетелмәй, мин уйлайым: «Әллә үлдеме икән?» — тим. Тиҙ генә үҙем сыҡҡан урынға килдем. Сергеев башын тотоп ултыра. Ҡулдары ҡанлы, ҡолаҡ артынан, һул битенән юлаҡ-юлаҡ булып ҡандар ағып төшкәндәр...
Мин тиҙ генә таҡтаны алып килдем, һыуға бер башын төшөрҙөм. Уның яғына этеп ебәрҙем. Таҡта мин этеп ебәргән көс менән Сергеев алдына барып төкәлде. Ул, таҡтаның бер башын тотҡас, план төҙөй башланыҡ. Ул таҡтаға күкрәге менән арҡыры ятырға тейеш, был яҡ ситкә сыҡҡас, ул таҡтаның бер яғына күсеп, бер башын миңә бирергә тейеш. Мин, таҡтаның башын ҡороға сығарып, уны сығарыу өсөн еңеллек яһарға тейешмен. Сергеевтың тал төбөнә килеүе шарт. План шулай төҙөлдө. Ләкин Сергеев һыуға төшөргә бик оҙаҡ ҡарар итә алмай торҙо. Шул һылтау менән битендәге ҡандарын йыуҙы, һыуға ҡараған һайын:
Беҙ бик яҡшы беләбеҙ: тимер юлы буйынан беҙҙең окопҡа тиклем юл оҙон буласаҡ. Шуның менән бергә, тимер юл линияһына ышанып етеп тә булмай, уның боролоп тағы немец окобына китеүе лә бик мөмкин. Әғәр ҙә берәй ҡалҡыу урынға сығып ҡараһаң, барыһын да абайларға мөмкин булыр ине. Был обстановкала уны эшләү мөмкин түгел. 5* 131 Ҡояш күтәрелде, көн ҡыҙҙы, канау буйы бөркөү, беҙ һаман шыуышабыҙ. Биттән тирҙәр аға. Ҡулдар ҡап-ҡара саң булдылар. Ваҡ таштарға бәрелеп, беләктәр, тубыҡтар ауырта башланылар. Ашағы килә, эске килә. Ә беҙ һыу буйында һыу ҙа эсмәгәнбеҙ. Шуға үкенәбеҙ. Бик оҙаҡ барҙыҡ. Иртәнге сәғәт 9-ҙар тирәһе. Ике яҡтан да артиллерия атышы башланды. Хәҙер беҙ, шуға ҡарап, үҙебеҙҙең окопты билдәләнек. Немец туптары яҡын ярылалар. Беҙҙекеләр, уҙып, байтаҡ ҡына ергә китеп ярылалар. Тимер юл беҙҙе алдаманы. Үҙебеҙҙең окопҡа яҡын алып килде. Окопҡа нисек сығырға? Беҙҙең окоп күренмәй, беҙ баш ватабыҙ. Беҙҙең план ике төрлө: йә төнгә тиклем шунда ҡалырға, йә, бөтә баҙмансылыҡҡа1 барып, окопҡа табан шыуырға — икеһенә лә төплө ҡарар яһай алмайбыҙ. Беҙ тағы ла тимер юл буйлап шыуырға булдыҡ. Алда әрем өлпөләре, шулар артында канауҙар күренде. Ул беҙҙе йәнләндерҙе. Ашыға-ашыға шуға табан шыуыштыҡ. Тимер юл канауынан сығып, өлпөләр араһына индек. Күрәбеҙ, алда ҡаҙылған соҡор күренә, шунан канау һуҙылған. Ул канау ҡайҙа бара? Ул беҙҙең окопҡа барырға тейеш. Ләкин ул канау ҡалҡыу урында, ул беҙҙән әҙ тигәндә егерме биш сажиндар булыр. Сергеев үрелеп ҡараны. Уның күҙҙәре шарҙай булдылар.
Беҙ өлпөләр төбөндә, ботинкаларҙы һалып, яңынан кейендек. Обмоткаларҙы яңынан һәйбәтләп ураныҡ. Салбар, гимнастеркаларҙы рәтләп, ҡайыштарҙы тығыҙлап быуҙыҡ. Шул ун биш сажинлап ергә асыҡтан йүгерергә йыйындыҡ. Сергеев тағы ла суҡынып алды. Мин әсемдән генә Аллаға һыйындым. Сөнки иң ҡәтғи моментта, аңламаҫтан үҙебеҙҙекеләр йә немецтар мушкаға алыуҙары бик мөмкин. Сергеев күтәрелде лә йүгерә башланы. Уның артынан мин. Сергеев йүгергәндә окопҡа ҡарап ҡысҡыра.
Яҡын гына ара ла бик оҙаҡ тойолдо. Беҙ соҡорға барып етер алда, белмәйем, — беҙҙекеләр, белмәйем, — немецтар мылтыҡтарҙан аттылар. Ләкин ул арала беҙ соҡорға төшөп өлгөрҙөк. Атыу туҡталды. Беҙ бер аҙ хәл йыйҙыҡ та канау буйлап имгәкләп киттек. Сыбыҡ заграждениеларға килдек. Заграждениены уҙғас та, канау ослана. Окопҡа төшөү өсөн, тағы уның башына менергә кәрәк. Беҙ ҡысҡыра башланыҡ:
1 жүктеу/скачать 2.46 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|