Дәріс 1 Кіріспе. Өсімдік шаруашылығы пәнінің маңызы және мәні. Жоспар

Топыраққа аз талғамы, алғашқы кезендегі шапшаң өсуі және жоғары жапырақтылығы ауыспалы егісте сұлының соңғы дақыл ретінде орналастыруға мүкіндік береді.

7. 
   Қ. К. Әрінов, Қ.М. Мұсынов, А.Қ. Апушев, Н.А. Серекпаев, Н.А. Шестакова, С.С. Арыстанғұлов «Өсімдік шаруашылығы» , Алматы-2011жыл
   
8. 
   М.М. Жанзақов. Өсімдік шаруашылығы. Алматы, 2007 жыл
   
9. 
   М.И. Кондрашкина Лабороторно-практические заниятия по растениеводству, Москва-2006 г
   

5. 
   И.А. Абугалиев. Справочник агронома. Алма-Ата, Қайнар,1985 ж
   
6. 
   В.Ф. Белик. Бахчевые культуры. М., Колос,1980 г.
   

1. 
   Тарының биологиялық ерекшелігі және халық шаруашылығындағы маңызы
   
2. 
   Қарақұмық биологиялық ерекшелігі және халық шаруашылығындағы маңызы.
   

Қазақстанның батыс облыстарының территориясы өзінің табиғи - климаттық жағдайы жағынан өте өзгеше болып келеді. Ақтөбе және Орал облысының территориясы солтүстігінен оңтүстігіне дейін 1125 километрге, батысынан шығысына қарай 1385 километрге созыдып жатыр.

Қазақстанның тары өсірумен шұғылданатын басқа аймақтармен салыстырғанда Ақтөбе және Орал облыстар территориясының өзіндік табиғи климаттық ерекшеліктері бар. Климаты өте континентальды болып келеді.

Тарының алғаш кезінде ойдағыдай өніп шығуы егістік жердің үстінгі қабатының ылғалдылығына байланысты болып келеді. Ал, егістік жері тұзды аймақты осы мерзімде тарының өніп шығуына қажетті ылғал мөлшері шамамен 40 мм болуы керек. Кей жылдары ол бұдан да төмен болады. Ылғал қорының осылайша ауытқып отыруы өсімдіктің біркелкі өніп - шығуына әртүрлі әсер етеді. Қажетті ау деген ең төменгі мөлшердегі ылғалдылық 20 проценттей азайса, бір шаршы метр жерде 50 өсімдіктің әдеттегіден кем өсетіндігін зерттеулер көрсетіп отыр.

Танаптың тары өркендерімен көмкеріліп, сол өркендердің одан әрі бойлап өсуі негізінен ассимиляциялық цингрим жүйесіне тікелей байланысты. Бұл жүйенің басты факторлары мыналар: өсімдіктің күн қуатын фотосинтез процесі кезінде бойына қаншалықты сіңіретіндігі, ауаның температурасы, ылғал мөлшері, топырақтың құнарлығы, т.б.

Тәжірибе көрсеткеніндей , өсімдік әр кезеңде әр түрлі өсіп жетіледі. Өсуінің алғашқы вегетациялық кезеңінде тары өркені бірдей бойлап өсіп кете алмайды. Өркен үш жапырақты жағдайға жеткен кездің өзінде де оның биіктігі 5-7 сантиметрдей болып, түтіктенген кездегі салмағы 1-3 граммнан аспайды. Өсімдіктің өсіп жетілуіне ең қолайлы жағдай туғанда ғана ол 4-5 граммға , яғни түтіктену кезеңімен салыстырғанда 4-6 есе биіктейді.

Қазақстанның агрометеорологиялық станцияларының көп жылдық деректерін талдау көрсеткеніндей , ауа райы қолайлы болған жылдары танаптар тары жапырағымен көмкеріліп, өсімдік бойлап өсіп, өнім молая түскен. Біздің республикамызда тары көбінесе шашақ шығарғаннан кейін 15-20 күн өтісімен өсуін мүлдем тоқтатады. Әдетте, биік өскен өнімді мол береді. Сабағының биіктігі 30 сантиметрден аспайтын тарының түсімі гектарынан көп дегенде 5 центнерден ғана айналады. Биіктігі 50 сантиметрден 90 сантиметрге дейнгі тарының әр гектарынан 10 центнерден кем өнім алынбайды. Егер тары сабағы 90 сантиметрден асса, онда сол танап гектарына 20-25 центнер немесе одан да артық өнім беруі мүмкін.

Ал өсімдік биіктігі сентиметрге жетсе немесе одан да артса, онда гектар берекелілігі центнерден де жоғарылай түседі.

Тары дақылы өсуімен шұғылданатын он бір облысының оңғы 30 жыл бойы алған орташа өніміне көніл аударар болсақ, түсімнің гектар басына бір центнерге артқанын аңғарамыз. Міне , осы мерзімде бидай түсімі республткамызда әр гектарға 3. 3 центнерге көбейген. Осы бір фактінің өзі-ақ бізде бидайға қарағанда тарыға онша көніл аударылмағандығын айқын аңғартса керек.

Сонымен, тары өнімділігін арттыру үшін бұл дақылды ойдағыдай өсіп – өнуіне барлық мүмкіндік бар белгілі бір ауданға шоғырландырса егу керек. Ол үшін әуелі сол өңірдің климат жағдайын жете тексеріп, жақсы білген жөн.

Тары ерте кезде Монғолияда, Жапонияда, Индияда және Пакистанда егілгені жайында деректер бар.

Тары дәні көшпелі халықтар арқылы бірте бірте Европаға да тараған. Грекия, Франция, Швейцария жерлерінде тары қола дәуірінде, Италияда, Чехословакияда, Польшада, Румынияда темір дәуірінде егіле бастаған.

Қазақстанда да тары ежелгі дақыл. Ол қазақ даласына VI-VII ғасырлардан бастап егіле бастаған. Тіпті соңғы кезге дейін тары қазақ даласының басты дақылы болып келеді. Өткен ғасырда егістік жердің 75-80 процентіне тек тары ғана себілетін.

Тары ерте қазақ даласының негізгі дақылы болғандықтан халқымыз одан неше түрлі ұлттық тағамдар ( ақталған тары, жент ), сусындар (тары көжесі, боза) дайындай білген. Бұл тағамдар әлі күнге дейін халқымыздың сүйіктісі болып отыр.

Өзінің қуаншылыққа, ыстыққа, аңызаққа төзімділігінің арқасында ол әлі күнге дейін өз дережесін жоғалтқан жоқ, жыл сайын мыңдаған гектар жерлерге егіледі. Бұдан басқа да тарының өзге дақылдарда жоқ жақсы қасиеттері бар. Мысалы, бұл дақыл кеш себілгенде де жақсы өнім бере алады. Тарының бұл ерекшеліктерін пайдаланып түрлі себептермен өнбей қалған күздік бидай, арпа сияқты дақылдардың орнына егуге болады. Тарының тез пісетін сорттары көп, сондықтан бұл дақылды бір жерден екі өнім алу үшін аңыздық егіске де пайдаланады. Бидай, арпа, сұлы сияқтя дақылдарға қарағанда тарының әр гектарға себілетін тұқым мөлшері 8-10 еседей кем. Тары басқа дақылдарға қарағанда зиянкестер мен ауруларға сирек шалдығады. Тары басқа дақылдардан гөрі кешірек себілетін болғандықтан көктемдегі қауырт науқанды едәуір бәсеңдетіп , адамдар мен техникаларды тиімді пайдалануға мүмкіндік береді.

Тарының мал азығы ретінде де маңызы зор, дәні құс шаруашылығында жиі қолданылады, әсіресе, балапандар үшін табылмайтын азық. Тары сабанының азықтық дәрежесі бидай сабанынан екі еседей артық, дала шөбімен қатарлас. Бір килограмм тары сабанынан 0,41 азықтық өлшем, 1 г сіңімді протеин бар. Ал 1 кг сұлы сабанынан азықтық өлшем, 0,3 г жұғымды протеин , бидай сабаны одан да төмен 0,22 азықтық өлшем 11 г протеин бар. Тары жармасының құрамында крахмал 81,0 , белок 12, май 3,5 , қант 0,15 сияқты адам организміне керек заттар бар. Тарыда ең қажетті зат белоктың мөлшері күріш, арпа, қарақұмық жармаларынан едәуір көп.

Тары белогының биологиялық құндылығы жер жаңғағы, фасоль, бидай ұнымен бірдей, ал бұршақтан жоғары. Тары дәнінде кездесетін линол қышқылы атаросклероздың дамуына жол бермейді. B1 және B2 витаминдері басқа астықтардан екі есе көп болады. Тары дәнінде мырыш, йод, баом сияқты маңызды микроэлементтер де бар.

Қазақстан жерінің байырғы дақылы - тары, қазір біздің республикамызда миллион гекиардай алқапқа өсіріледі. Оны өндірумен негізінен Павлодар, Қостанай, Ақтөбе, Орал, Семей облыстары шұғылданады.

Осы тұста айрықша айта кетерлік бір жағдай, Қазақстан - тарыдан мол өнім алу жөнінде дүние жүзілік рекорд жасаған ел.

Тарының ботаникалық сипаттамасы.

Туыстық жақдай жүйесі. Тары астық туыстастарының ішіндегі ең көп тарағаны. Дүние жүзінде оның 71 туыстасы, олардың 1400 түрі бар. СССР- де оның 31 түрі тараған. Тары туыстасының экономикалық маңызы өте зор. Бұл туыстастың төрт жүзден астам түрі бар. Олардың бір түрі - адамға тамақ боларлықтай дән, екіншісі -мал мен құс үшін азық, ал үшіншісі - спирт береді. Қағаз өндірісі үшін жақсы материал болатын түрі де жоғары бағаланылады. Тары туыстастың барлық түрі дерлік жұғымды мал азығы болып табылады. Дегенмен олардың бірқатары мәдениеттендірілген. Тарының тау беткейлері мен құмдарды жымдастырып, біріктендіре түсуге қолданылатын түрі де бар.

Қарапайым тарының сипаттамасы. Қарапайым тары біржылдық өсімдік. Оның сабағы тік, жапырағы қалың болып өседі, гүлденген кезде шашақ тастайды.

Тарының тамыр жүйесі тарам-тарам шашақты болып келеді. Тары тұқымының бидай мен қарабидайдан және арпадан айырмашылығы өсіп шығатын түбірі тек біреу ғана болады. Тары тамыры бір жарым метрге дейін барып, жан жағынан бір метрден астам тарайды. Тамырының негізгі массасы шашақтанғанға дейін пайда болады. Содан түптенгенге дейін тамыры тәулігіне 2 см, түптенуден бас жарғанға дейін тәулігіне 3 см өсіп отырады. Ал гүлденген кезден бастап тарының тамыр массасы онша өспейді. Әрине , тарының жер нәрімен жақсы қоректеніп , тез өсіп жетілуіне негізгі тамырбасты роль атқарады. Дегенмен , ол жүгерінікі сияқты , сабақ буындары арқылы пайда болатын тірек тамырлары арқылы еркін қоректене алады.

Ауа райы өте қуаншылық болғанда топырақтың пайда болуы баяулайды немесе мүлдем тоқтап қалады. Соның салдарынан түптелу буындары мен тамыр мойны сақинадай тірек таба алмай көбінде топырақ бетіне шығып қалып , жалғыз түбірше ілініп тұрып қалады. Мұнын өзі онын жаратылысынан ақ құрғақшылыққа бейімділігін аңғартса керек. Тарының басқа дақылдардан айырмашылығы міне осында.

Тары өркені өте баяу өседі. Оған көбіне арам шөптер кедергі келтіреді. Тарының түптенуі әдетте өркендер жер бетіне еркін көктеп шыққаннан кейінгі 10-15 күннен кейін басталады. Содан сон сабақтары жетіледі. Сөз ретіне қарай айта кеткен жөн, ауыр топыраққа егілген өсімдік ылғалдың аздығынан немесе күннің суықтығынан дер кезінде түптене алмайды, ал мол құнарлы топырақта ол жылдам түптеледі. Егер температура 15-20 градус болса , түптену интенсивтілігі күшейе түседі.

Тарының жасыл түсті өркені қалың түкті болып келеді. Осы белгісі арқылы оны арам шөптер өркенінен оңай айыруға болады.

Тарының жапырақтары негізгі сабақтың буындарынан өседі, ал жапырақтар алақандардан және қынаптардан тұрады. Жапырақ алақандарының ұзындығы 1825 см, ені 1,24 см дейін жетеді. Жапырақ алақандары мен жапырақ қынаптарының түсі әсіресе, құрғақшылық жылдары күлгін болып келеді.

Тарының бұтақты және бұтақсыз сабақтары цилиндрге , іші астаушаға ұқсайды. Әр сабақ бірінен сон бірі рет ретімен орналасқан буындардан тұрады. Жапырақ қынаптары төменгі буынаралық бөлігін жымдаса қоршап тұрады.

Өсімдіктің өсу жағдайына орай оның буын сандары 4-10 дейін болады. Ал,буынаралығының ұзындығы ( төменнен жоғары қарай ) 2-5 см , ал жалпы ұзындығы 25-40 см жетеді. Сабағының биіктігі 20-30 см -ден 2 метрге дейін болады ( орташа биіктігі 60-80 см ).

Қарапайым жағдайда қатарлы себілген тары түбінің 3-4 , ал сирегірек сепкенде әр түптің 15-20 сабағы бас жарып , шашақтанады. Оның дәндері 200 грамм салмақ тартады.

Түптену кезінде тары өсімдігі түбі иіліп немесе қисайып немесе жартылай қисайып тұрғандай және құлап жатқандай формада болады. Тары жиі себілген және ылғал жеткілікті болған жағдайда өсімдік түбі тіп тік болып жетіледі.

Тары өсімдігінің алғашқы өсіп жетілу кезеңінде ауа райы қолайлы келіп, ылғал мен қоректік зат жеткілікті болса, оның сабақ буындарының бұтақтар және бүйір жанама бұтақтары шығып , олардың көбі шашақ тастап, дән алады. Әдетте тары шашағы қалыптаса бастаған кезде кейін ғана жанама бұтақшалары пайда бола бастайды. Сол қосымша шашақтар ұзақ және дәнсіз болып келеді.

Тарының гүл шоғырлы шашағының ұзындығы 10-60 см болады. Шашақтарының басына шығатындығымен сипатталады. Тары шашағының жетілуіне қарай ең бірінші гүлдеген гүлшесі ең кәрісі болып есептеледі. Одан жастауы шашақтың ортасында , ең жасы төменгі бөлігінде орналасады. Шашақтану өсімдіктің түптеуінен 20-28 күн өткеннен сон басталады. Кейбір шашақ бұтақшаларының формасы , жастыққа ұқсап, томпиып тұрады. Сөйтіп, бір өсімдікте 10-14 тіпті одан да көп бұтақша болады. Олардың әрқайсысы кейін шашақтанады. Сол кезде оның түсі ақшыл сары, қою сарғыш, кейде күлгін болып келеді.

Яғни, тары шашағының түсі, бұтақшаларының негізденуі бұл дақылдың биологиялық ерекшеліктеріне тікелей байланысты. Тары шашағының формасына қарап, қандай түрге жататынын классификациялауға болады. Сонымен , тарыны мынадай түр тармаққа жіктеуге болады: жайма бұтақты, есілмелі, жартылай түйіршікті.

Тары масағы жалаң, жұмыртқа тәрізді, әрі домалақ. Арқасы қусырылған қылтанақсыз келеді. Ұзындығы 3-6 мм, ені 2-4 мм аспайды, сыртын қауыз қабығы жауып тұрады. Әр масақта екі екіден гүлше болады, жоғарыдағы гүлше жақсы дамығанмен, төменгісі көбінде онша жетілмей қалады. Ол тек жақсы қоректенген жағдайда ғана жеміс береді. Тарының үш, одан да көп гүлді масағы өте сирек кездеседі. 1000 дәні 4-9 грамм салмақ тартады. Ұрығының түсі ақ, ақшыл, сары, қоңыр,сарғыш қоңыр, қызыл, сұр қоңыр болады. Қауыздылығы 10-30 процент аралығында, дәнінің белгілі бір көлемінің орташа салмағы 600-780 грамм.

Тары дәні гүлшелердің қабыршақтарымен тығыз көмкерілген жемістер мен тұқым қабынан, ұрпақтары мен эндоспермалардан тұрады. Анализ өсімдікте өсіп жетілген тары тұқымының ұрығы бір жапырақтан және бір түбірден ғана тұрады. Тары масағы әбден пісуге бағыт алған кезде бойындағы ылғалдан тез құтыла бастайды.

Қарапайым тарының түрлерін анықтау.

Қарапайым тарының әрбір тегінің өзі алуан алуан тармақтарға бөлінеді. Ол оның мынандай негізгі ерекшеліктеріне сай болып келеді:

Белгілі тары формасының қай түрге жататынын анықтау үшін міндетті түрде түрлердің және бір тармақты тарылардың бір біріне өте ұқсастығы түр анықтауда қателікке ұшыратуы мүмкін.

Тарының бұл сорты орал, Ақтөбе, Қостанай, Семей, Павлодар, Шығыс Қазақстан, Жамбыл және Шымкент облыстарына аудандастырылған.

Долинск 88. Бұл сорт Қарағанды облыстық ауыл шаруашылығы тәжірибе станциясында шығарылған. Флявум ботаникалық түріне жатады. Дәні ақшыл сары, шашақтары иілгіш, бірақ мол өнімді болып келеді. Оның ең басты кемшілігі жығылғыштығында. Бұл Солтүстік Қазақстан, Жезқазған және Қарағанды облыстарында аудандастырылған.

Омск 5. Тарының бұл сорты Сібірдің ауыл шараушылығы ғылыми зерттеу институты шығарған. Ол бізде Көкшетау облысында өсіріледі, альбум түріне жатады. Масағы ақшыл сары, кейде қоңырқай болып келеді. Дәні домалақ, ақ немесе ақшыл сары, ірі болып көрінеді. 1000 дәннің салмағы 6,6-7,3 грамм тартады.

Технологиялық және тұтыну сапасы өте жақсы, қауыздылығы шамамен 15-26% , 78-80% жарма береді. 1,3-2,7% стандартты. Құрамындағы белок 13,9-16,2% . ерте пісетін сорт. Вегетациялық кезеңі 80-90 күн. Құрғақшылыққа төзімді , сабағы берік, мол өнімді. Көкшетау облысының Чкалов сорт сынау учаскісінде ( 1969-1973 жж.) жылына орта есеппен әр гектардан 13,2 центнер өнім алынған. Бұл Саратов 853 сортымен салыстырғанда әр гектардан 4 центнер өнім алынды деген сөз.

Саратов 2. Бұл сорт Красное 16 және ВНИС 29 сорттарын будандастыру арқылы өмірге келген. Оны оңтүстік шығыс ауыл шаруашылығы ғылыми зерттеу институты шығарған.

Ол негізінен Павлодар оьлысында аудандастырылған. Ауреум түріне жатады. Шашағы жинақы. Дәні крем түстес, домалақ, 1000 дәнінің салмағы 7,7-8,1 грамм.

Тарының азықтық, жемдік маңызы. Тары бүкіл жер шарында негізінен астық үшін өсірілген. Тары күллі Африка, сондай ақ Үндістан, Пакистан, Солтүстңк және Солтүстік Шығыс Қытай халықтары тағамдарының рационында басты роль атқарды.

Тары өсімдігі негізінен Азия мен Африка елдерінде өсіріледі, ал азия елдері ішінде тарыны көп өсіретін Үндістан. Үнділіктер тары деген атпен соргоны, африка тарысын, майда және қылтанақты тарыны, қарапайым тарыны, жапон тарысын, қызыл тарыны өсірген.

Қытай Халық Республикасы да тарыны көп өсіретін елдердің бірі. Мұнда тары тектес өсімдіктерден чумиза мен сорго көп егіледі. Бұлар құрғақшылыққа өте төзімді келеді. Сол себепті де, бұл өсімдіктер Қытайдың құрғақшылықты солтүстік провинцияларында өсіріледі.

Тарының химиялық құрамы. Тары дәнінде химиялық заттардың болуы ең алдымен оның сортының ерекшелігіне және өсірілу жағдайына байланысты болып келеді. Көптеген зерттеулер бойынша басқа да дәнді дақылдар сияқты , тары дәнінің химиялық құрамы географиялық факторларға сай өзгеріп отырады. Тарының батыстан шығысқа немесе солтүстіктен оңтүстікке қарай жылжып қоныс аударуына байланысты оның құрамындағы белок көбейе түседі де, крахмалы біртіндеп азая бастайды. Солтүстік аудандарда өсірілген тары дәнінде суда еритін белок пен сілтіде еритін белоктың басымдылығы , ал спиртте еритін белоктың шамалылығын ғылыми зерттеулер дәлелдеген.

Тары дәнінде химиялық заттардың өзгеруіне географиялық фпкторлармен бірге, метереологиялық жағдайлар, әсіресе, топырақтың тығыздылығы әсер етеді. Құрғақшылық жылдары дәнде белок тым көбейіп кетеді. Сондай- ақ , онда B1 витамині және дән крахмалындағы амилоздар молаяды да , крахмалдың өзі азаяды.

Ғылыми тұрғыдан дәлелдегендей, белоктың тағамдық қасиеті дәндегі алмастырылмайтын амин қышқылының санына байланысты анықталады. Қарапайым тары дәніндегі белокта процентпен есептегендегі алмастырылмайтын амин қышқылының мөлшері төмендегідей болып келеді:

Треонин - 2,8 Трифтофан – 2,1

Валин - 5,1 Фенилаланин – 5,3

Лейцитин - 11,4 Метионин – 2,3

Изолейцин – 3,4 Гистидин – 1,8

Лизин - 1,6 Аргинин – 3,2

Энзимдер немесе ферменттер. Энзимдер немесе ферменттер организмнің және дәннің толығып жетілуі кезеңінде күшті химиялық реакция беру арқылы белок табиғатында биологиялық катализатор ролін атқарады. Тары дәнінде мынадай энзимдер болады: омилаза, мальтоз, протеолитті энзимдер, липаз, фитаз, перехсидаз, катализ.

Тарының мальтозасы өзінің активтілігі жөнінен басқа астық тұқымдас дақылдардың мальтозасынан асып түседі.

Мальтозасының активтілігі жөнінен бірінші -орында тары , одан кейін- сорго, үшінші орында- жүгері тұрады.

Май. Майға, әсіресе, тары ұрығы бай келеді, ол онда 21-22 процентке дейін жетеді. Тары дәнін өндеген кезде , оның ұрығы қалдық ретінде ұлпамен араласып кетеді. Тары майы негізінен менольді және олеинді майлы қышқылдан тұрады, әрі ол оның жартылай құрғақ түрінде жатады. Тары майының құрамындағы линольді қышқыл атеросклероздің пайда болуын дәл анықтауға көмектеседі. Күріш, қарақұмық және сұлы дәнімен салыстырғанда бұл қышқыл тары дәнінде әлдеқайда көп болады.

Минералды заттар. Тарының әбден піскен дәнінде көптеген минералды заттар болады.

Тары дәніндегі минералды заттар (құрғақ және минералды заттардың проценті есебімен ).