Дәріс мәтіндері дәріс №1 ХІХ ғасырдағы тарихи әлеуметтік жағдай және қазақ Әдебиеті
Дәріс № 7 Майлықожа Сұлтанқожаұлы (1835 - 1898) шығармаларының көркемдігі мен бейнелілігі
жүктеу/скачать 0.58 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- “Сорымен айтысқаны”
- Жылдың төрт мезгілі»
| Дәріс № 7
Майлықожа Сұлтанқожаұлы (1835 - 1898) шығармаларының көркемдігі мен бейнелілігі Майлықожа 1835 жылы Сырдария өзенінің бойында қазіргі Шымкент облысы Қызылқұм ауданында қарасты, Қожатоғай қаракөл қой совхозында туған. Майлықожа 14 жасқа толғанда әке- шешесі бірге дүниеден шығып, жеті жасар Есехан деген інісі екеуі жетім қалады. Жасынан Майлы жетімсіздікке бой алдырмай, басқа түскен ауыршылықтарға қарсы тұрып, күнкөріс қамын жасайды, бірақ қамқор қазақтағы жетімдердің аянышты тағдыры оған да ортақ болды. Сондықтан болса көрген ақын өзінің жетілу жолын еске алғанда былай дейді. Әкеден жастай қалған жетім едім Көп көріп таршылықта жетіп едім. Жетім боп, он төртімде қалғанымда, Амалым жоқ қылатын, өкінемін. Есехан мен әркімге қызмет етіп, Боп кетті ау пара құлдай кескіндерім. Кешіре көр ер заманның ауыр азабын болашақ ақын өз басынан кешкен, оған қарсы алыса арпалыса өскені ақиқат жай әкең ер жете келе елде танылы, жаттап өлен айтып, өнер жолына белін белген байлау арқылы дегеніне жетерді. Ақынның өз сөздеріне қарағанда, ол жиырма жас жамасында сөзге араласып, өлең өнеріне беріле бастаған. Ақынның әкесі Сұлтанқожа Атақожа баласы орта шаруалы, ұр мінезді тура сөзді кісі болыпты. Оның оқыс қылықтарын көрсететін ауыз әңгімелері ел ішінде осы күнге дейін сақталып қалған. Соның бірі былай айтылады: сәске түс кезінде шағын қараша үй алдынан өтіп бара жатқан Сұлтанқожа әлгі үйдің табалдырығынан асып, сыртқа шығып жатқан біреудің аяғын көреді. Жабанда аяқтан алып тысқа шығып шығарса салақпандай жігіт. Апалақтап қалған жігіттен жасын сұраса жиырма бестемін деп жауап беріпті. Сонда ол кісі соған қор болған қайдан жиырма бес деп қалыпты батырлата жөнеліпті. Қызметіне қырсыз, жалқау жан өз жазасын осылай тартыпты. Осындай оқиғалар салдарынан болса керек, ел-жұрт Сұлтанқожаның атын да өзгертіп алыпты. Ақын әкеден ерте айрылады. Сүйінер сенері қалмаған ана он жасар Майлықожасымен оданда жиі келеді. Көп ұзамай оның өзі де дүние салады. Нағашы жұртына келіннен келінге тұрмыс тәлкісінің қандай болғаны ақынның алғашқы өлеңдерінің бірінен алынған үзінділерден анықталады. Кедеишіліктен кейде болмаған Майлықожа ағайын мұрағат жәрдемінен Абдрахман деген кісінің қызы Еркеайға үйленді. Сөйтіп өзінің туған жері Сырдария өзенінің бойынна тайпа көшіп барады. Мұнда келген соң нағашы жұртына жүргендігі өлен жыр айтатын әдетін тастамайды. Күнкөріс қамының бұл тәсілін кейін ақын ретінде биік беделге не болған кезде де талай жерде ұлан ғайыр жиын тойларда ақын алдынан шығып, неге көлденең деп отырады. Бәдік айтыс үстінде шебер шешендігі, алғыр ақындығы арыс үлкен Абырай атаң алған нағашысы Мәделі Қожа сөз бәсекелесіне түскенде жиені Майлықожа өмірінің осы жағын қарай айтып барып жеңіске жетіп жүрген. Мұны осындай өлеңмен таныстыру кезінде Мәдиқожа айтқан мына сөзге ақын тарапынан жауап қайтпай қалғанына дәлелдей түссе керек. Ақын Майлы, сен неғып бойлап жүрсің, Қолға алып домбыраңды алып жүрсің? Байы өлген қатынмен жоқтау жоқтап, Сен-дағы өз пайдаңды ойлап жүрсің Атыңды қамшылайсын желсе Екен деп дүниені шақырасың келсе екен деп Мысықтай ақын Майлы тілеуім бар- Жірейсің малды адалды өлсе екен деп. Жоқтайсын неге жоқтау басың анау Көре алмас жорғалана аты шабан Жоқтауды мен сен құрлы білмес пе дің, Нәпсіміз сенен гөрі болса жаман. Жоқшылықтан көрген жәбір жанасын ақынның өзі де үнемі айтып, ызаланып отырады. Мұндай өмір бақыт жай күйлері көрсетуге арналған, кейін есейген күйінде де салт атты, сабау қашқыны қалпынан құтыла алмағанын, аузымен құс тістеген ақындығы арқылы қаншама мал тапқанымен сормандайлықтан арыла алмағанын баяндайтын Майлықожа шығармаларында бірталай. Қанша тарбандағанымен кедейлік қонтасын сыпырып кете алмағанын ақын деген болыстың бәйбішесіне арнаған қысқа өлеңінде ашып айтады. Сол пай кісі еді деген өлеңін туу тарихы былай сиқым саиланған болыстың үйіне қона жатты. Майлықожа үш күн өлең айтыпты, мініп келген атының құбыршақ өрі шоқып тоқымы бар екен аттанар кезінде Қасынбектің бәйбішесі ақынның тартпасы мен жендігін тығып тастапты. Үй ішінің әр жерін бір түрткілеп соларды іздеп жүрсе, бәйбішесі тұрып: “Жігітің кесіпір қожа, үндемей іздей бергенше бір демен жоғалса алсайшы” депті. “Бір тартпамен жеңіп бар секілді еді. Сол табылмай тұр” депті ақын. Сонда бәйбіше: “Жоғалсын, қожа, жоғалсын. Сені күтеміз деп 3 күннен бері шашымыз сыпырғы, қолымыз көсеу болды. Бізді де бір ауыз өлеңге қоспадың. Ылғи Қасынбектің алдында қақсадың да отырдың”, - деп өкпе айтыпты. Қазақты озған бұл жұрттың Майлысы едің Бір өлеңін болмаса қай кісі деген? Бес-алты ауыз өлеңді айтып беріп Көңілін қан қылайын бәйбішенің Жоғалмаса құрысын тартпа жеңдік Бұрын қай бір ер тоқымын сай кісі едің? дейтін өз өмірінің ащы өмірін шындығы ашқан өлеңінде. /Нақыл 1, 1972. 118 бет/. Міне, осылай шығарған екен. Ақын өмірін баяндағанда “Сорымен айтысқаны” деген өлеңіне тоқтамай кету де жөнсіз. Өйткені, аталған шығарма Майлықожа тұрмысының бар қыры мен сырын сыншыл кезінде шыққан шыншыл тілмен пайымдайды. Жасынан кетпей, бақытын атпай қойған сорына түре тиіскен ақын өз өмірінің болымсыз жай күйін уытты ызамен баяндап береді. Майлықожа шығармашылары өзіне жұрт назарын ерте- ақ аударған. Ақын еңбектері тіпті Ұлы Октябрь қазақ халқына дос ниеттігі орыс зиялыларының қамқорлығы арқасында баспа бетін көргені соңғы кезде мәлім бодып отыр. Майлықожа жырларының бірталай адам өмірінің табиғат аясындағы күйлерін көрсетуге құрылғанын аңғарамыз. Табиғаттың ақын қалдырған кестелі суреттерінің ең биігі – «Жылдың төрт мезгілі» – Бұл өлеңнен халық ұғымындағы жыл мезгілдеріне тән негізгі белгілер молынан табылады. Ол бұлардың бәрі адамның күнделікті тіршілігімен берік бірлікте алынады. Көп ретте Майлықожа өз басы мен тіршілік тұрмысының жеке бір мысалын өте қысқа өлеңге айналдырып, оған әлеуметтік астар беріп отырады. Бұларында адамдар арасындағы саяси теңсіздік те, заттық теңсіздік те көрініс табады. Ақынның әулеттік бетін шынайы көрсететін шығармашылардың бір қарасы – елдің шынжыр балақ, шұбар төстерін сынап мінеуге арналғандары. Мұндайда ақын нар кескен ақ алмастай қиналмай қиын түседі. Еттен өтіп, сүйекке жететін ащы мысқыл - сықағы тиген жерін күйдіреді. Жалшы қазақ арасында, әсіресе ұлы жүз аймағында, әдетке айналған мына бір салт ақынның сын – сықақшылдық қабілетін қаймақтай жұмсауына мол мүмкіндік бергендей. Бұл салтқа сәйкес –ішкені алдында, ішпнгені артында болып дәулетіне ассыққан ел жақсылары атақты ақындарға өздерін - өздері жамандатуды әдетке айналдырған ғой. Майлықожа 1860 жылдары Сырдан Әулиетатаға келіп Сыпатай батыр дегеннің асында Сүйінбаймен кездесіп, онымен тіл қозғасқан жүктеу/скачать 0.58 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|