Діни экстремизмнің жастар арасында таралуының алдын алудың бірегей жолы

ҚМДБ-ның Уағыз-насихат

бөлімінің меңгерушісі,

теолог, (Ph.D) доктор

Бүгін қоғамымызда мұсылман қауымы арасында жік-жікке бөлініп, мешіттегі жамағат түгілі бір отбасындағы екі ағайын бірін-бірі кәпір, пасық санап, алакөзбен қарау факторлары бой алып, такфиршілдік, хизбутшылық, құраншылық, уаһабшылық сияқты т.б. неше түрлі ағымдарға бөліну белең алып отыр. Таза исламды ұстануды ту еткен аталмыш ағымдар көне заманнан қазақ даласын мекендеген мұсылмандардың ұстанып келген сара жолы – дәстүрлі исламды, атап айтқанда, Ханафи мазхабын мойындамай, таза исламның көрінісіне кір келтіріп, белгілі фобиялар тудыруда. Оның соңы экстремистік, ақыры аяғында террористік әрекеттерге ұласып та жатыр.

Мысалы, ата-бабамыздың сан ғасырлар бойы ұстанып келген исламы, яғни Имам Ағзам Әбу Ханифа мазһабы дұрыс емес, салт-дәстүрді ұстануға болмайды, ата-бабаға құран бағыштау және шелпек тарату дұрыс емес, тек Құран мен сүннетті ғана ұстану керек деп, Құран мен сүннет түгілі, таяқты «әлиф» деп танымайтын қарапайым жастарға болмысы бұлыңғыр, мазмұны маргиналды жол меңзейді.

Ең қауіптісі, деструктивті діни ағымдар осы әдісті қолдану арқылы жастарды экстремизимге алып барады. Олар жастар арасында өзі ұстанған жолдағылардан басқа мұсылмандармен, туған-туыстарымен, тіпті, әке-шешесімен араласпауға, қарым-қатынастарын үзуге дейін алып бару тәсілін де қолданады. Нәтижесінде әке-шешесінен, туған-туысынан, достарынан қол үзіп қалған жастар оңай басқарылып, экстремистік мақсатта қолданылатын дайын тірі өнімге, құралға айналады. Демек, ата-бабамыз ұстанып келген сара жолдың тағылымы мен көрнісін өзгерту, оның дұрыстығына күмән тудыру экстремизмге шақырудың алғы шарты ретінде қолданылып отыр.

Олай болса, экстремизмнің жастар арасында таралуының алдын алуды ата-бабамыз ұстанып келген сара жолдың тағылымын, оның дұрыстығын жастарға кең түсіндіруден бастау керек деп ойлаймын. Сондықтан осы мақалада ата-бабамыз исламды қалай ұстанған, ұрпаққа қандай жол қалдырғанын, оның әйгілі тұлғалары кім болғанын баяндағанымыз жөн болар.

Ата-бабамыздың ықылым заманнан бері ұстанып келген сара жолы – 2011 жылы 11 қазанда қабылданған «Діни қызмет және діни бірлестіктер туралы» заңның кіріспесінде атап көрсетілгендей исламның Ханафи бағыты. Әлем мұсылмандары шариғат заңын ұстануда Ханафи, Шафи’и, Ханбали, Малики болып бөлінсе, сенім мәселесін Матуриди және Әшғари мектептерінің қағидалары арқылы таниды. Бұл екі мектептің қағидалары мен ұстанымы – классикалық дәстүрлі ислам. Яғни, екеуі де Құран Кәрім мен Мұхаммед Пайғамбардың сүннет жолына негізделген.

Қазіргі кезде әлемдегі сүннит мұсылмандарының жартысынан көбі (шамамен 53%) Имам Ағзам Әбу Ханифа мазһабын ұстанады. Олардың басым көпшілігі Имам Матуридидің бір жүйеге келтірген сенім негіздерін басшылыққа алады. Матуридилік мектептің ғұламалары бір жүйеге келтірген иман негіздері – Орта Азия, Түркия, Балқан түбегі, Қытай, Үндістан, Пәкістан аймағындағы мұсылмандар арасында кеңінен таралған [1, 44 б.]. Бұл жүйе түркі халықтары арасында көбірек қолданылығандықтан, қазақ даласындағы мұсылмандардың дәстүрлі сара жол болып қалыптасқан.

Имам Ағзам Әбу Ханифа 699 жылы Куфа қаласында дүниеге келген көрнекті ғалым. Ол сүнниттердің ішінде сенімге (әрі қарай – ақида) байланысты саласында алғаш зерттеу жүргізгендердің бірі. Имам Ағзам ақидаға байланысты мынадай еңбектер жазған: «әл-Фиқһул әкбар», «әл-Фиқһул әбсат», «әр-Рисалә», «әл-Алим уәл-мутааллим», «әл-Уасия». Ол ақида жүйесіне арнаған еңбегін «әл-Фиқһул әкбар» (Ең үлкен фиқһ – шариғат заңы) деп атады. Негізінде, исламдағы «фиқһ» ғылымы – «шариғат заңы» дегенді білдіреді. Ол ғибадат, мәмле, сауда-саттық, жалға алу, азаматтық (неке, ажырасу, ата-ана, бала, мұрагер) құқықтар, қылмыстық кодексі, қылмыстық іс жүргізу кодексі сияқты көптеген салаларды қамтиди. Алайда, Әбу Ханифа (р.а.) ақида жүйесіне арнаған еңбегін «әл-Фиқһул әкбар» (Ең үлкен фиқһ – шариғат заңы) деп атауы ақиданың исламдағы ең маңызды сала екендігін алға тартады. Сондықан да ол «әл-Фиқһул әбсат» кітабында: «Діннің негізін (ақида жүйесін) жетік білу, діни үкімдерді (шариғат заңын, нормаларын) білуден абзал екендігін жадыңда сақта!» деп өсиет айтқан. Демек, мұсылманның құлшылығы, ізгі амалдары дұрыс болу үшін ақиданы дұрыс оқып, жіті түсіну қажет деген қағида туады.

Десек те, Имам Ағзам уақытының көп бөлігін «фиқһ» ғылымын – шариғат заңын зерттеп, оны бір жүйеге келтіріп, шәкірттер тәрбиелеуге арнады. Соның нәтижесінде, оның «мазһабы» – құқықтық мектебі құрылды. Ал, ақида саласында Құран мен сүннетке сүйенген негізгі жүйені түзіп, өзінің шәкірттеріне, ізбасарларына жол көрсетіп кетті. Олардың ішінде әйгілісі, барша әлемге атағы шыққан «Әһли сүннет уәл-жамағаттың» жарық жұлдызы, Әбу Ханифаның (р.а.) еңбектерін жалғастырушы Имам Матуриди болды.

Оның толық есімі – Мухаммад Абу Мансур Мұхаммед ибн Мұхаммед ибн Махмуд әл-Матуриди әс-Самарқанди. Самарқандағы көне Матурид ауылында (шамамен х. 238/ м. 862 жылы) дүниеге келген. Мұсылмандардың жүрегінен үлкен орын алған Имам Матуриди «Имам ул-һуда» («Тура жолдың имамы»), «Имам ул-мутакаллимин» («Ақида ғалымдарының имамы») деген құрметке ие болды.

Имамның өмірбаяны жайында мағлұмат өте аз. Имам Матуридидің еңбектерін оқи отырып, оның кәләм, мазһабтар тарихы, фиқһ әдістемесі мен тәпсір саласында өзіндік орны бар ірі ғалым екендігін пайымдауға болады. Еңбектеріндегі тұжырымдарын жоғарыда айтылған әһли сүннеттің басты қағидаларын әрі нақли (Құран аяттары мен хадистерге), әрі ақли дәлелдерге сүйену арқылы жүйелеген. Әсіресе, ол кісі муғтазила мен шииттік түсініктегі мұсылмандарды қатты сынға алған [1, 44 б.].

Әбу Мансур әл-Матуриди Ханафи мазһабын ұстанатын ортада өскендіктен, әрі фиқһта, әрі ақидада (сенімде) Имам Ағзам Әбу Ханифаның жолымен жүрген. Сондықтан, Имам Матуриди Ханафи мазһабын ұстанып, ақидада Әбу Ханифаның пікірлерін одан ары дамытқан. Бір жағы соны ескергендіктен болар, кәләм ғалымдары «Матуридилік» деп аталатын мектептің негізін қалаушы ретінде – Әбу Ханифаны атайды. Ал Имам Матуриди болса, Әбу Ханифаның айтып кеткен негіздерін ақли және нақли (аят пен хадис) дәлелдермен қуаттап, талдап, жүйелеп бір ізге түсіруші ретінде танылған [2, 23 б.].

Ислам әлемінде һижра жыл санауының ІІ ғасырынан бастап пайда болған адасқан мазһабтарға, соның ішінде, әсіресе, ақылға көбірек көңіл бөлетін Муғтазила мазһабына классикалық әдіспен төтеп беру біршама қиын болды. Мұндай әдіспен «Әһли сүннет» сенімін қорғау жеткіліксіз еді. Неге десеңіз, классикалық, яки дәстүрлі әдісте ақыл ақида мәселесінде негізгі рөл ойнамайды. Осыдан келіп, «Әһли сүннет» сенімін қорғау жолында жаңа бір әдіске мұқтаждық туды. Яғни, иман негіздерін түсіндіруде аят пен хадиске қоса, ақылға да орын беру керек болды. Өйткені, логикалық талдаулар жасалып, мәселенің мазмұнын ашу, мақсатын түсіндіре білу қажеттілігі туды. Осы бағытта Матуриди және Әшғари* мектептері қалыптасады [1, 45 б.].

Имам Матуриди ислам әлемінде ақидаға қатысты шиеленістің күшейген уақытында өмір сүрді. Ислам халифаты жылдан-жылға ұлғайып, көптеген халықтар ислам дініне кіріп жатты. Халифа Мә’мун (ІХ ғ.) дәуірінен бастап, ежелгі грек және үнді пәлсафасы араб тіліне жаппай аударылды. Бұл ислам ренессансының бастау алған тұсы болатын. Сырттан келген яхуди, христиан пәлсафашылары мен дін басылары ақидаға байланысты түрлі пікірлер айтып, халықтың санасына көптеген күмәнді мәселелерді ұялатып, мұсылмандардың сан түрлі ағымдарға бөлінуіне әсер етті. Осындай сәтте исламның иман негіздерін қорғау мақсатында ақыл мен қисын қағидаларын пайдалану қажет болды. Нәтижесінде, иман негіздерін әрі нақылмен (аят-хадис), әрі ақылмен бекітетін «Кәләм» атты жаңа әдіс пайда болды. Мұның латынша ұғымы –«теология». Имам Матуриди осы дәуірде шыққан әйгілі мутакаллим, теолог еді. Ол Мауараннахр өлкесіндегі Ханафилердің ақида мектебінің имамы атанып, сенім негіздерін жүйеге келтіруші ретінде тарих бетінде алтын әріппен жазылды.

Имам Матуриди – «Әһли сүннет уәл-жамағаттың» ғұламасы әрі ұлы имамы. Ол жөнінде көптеген ислам ғалымдары, тарихшылар өз еңбектерінде атап өткен. Солардың бірі орта ғасырда өмір сүрген Қазақ даласынан шыққан ғалым, 628/1230-1231 жылы Алмалық қаласында (қазіргі Жаркент өңірінде) дүниеге келген Жамал Қарши, шын аты Әбул-Фадл Мухаммад ибн Омар ибн Халид «Мулхақат ас-сурах» («Сурах» сөздігіне толықтырулар) атты еңбегінде:

«Жақын кезеңде өмір сүрген Құран тәфсіршілерінің ішінен біздің имамдарымыздың, рухани көсемдеріміздің бірі, «әт-Тәуилатул – Құран» кітабының авторы – Мухаммад Абу Жағфар Мансур ибн Мұхаммед ибн Мұхаммед ибн Махмуд әл-Матуриди әс-Самарқанди «Әһли сүннет уәл-жамағат» ғалымдарының ұлығы, тура жолдың биік байрағы (туы), заһид (тәркі дүние, тақуа) – имам. Ол (Имам Матуриди) Алла оны жарылқасын, Самарқандта 335/946-47 жылы қайтыс болып, Чакардизеде (кентінде) жерленген» деп келтіреді [3, 4].

1. 
   Китабут – таухид (таухид – Алланы бір деп тану кітабы);
   
2. 
   Тәуилатул – Қуран (Құранның жорамалы, түсініктемесі), бұл ауқымды шығарма 10 томнан тұратын «Тәуилату әһлис-суннә» (Әһли сүннеттің жорамалы, түсініктемесі) деген атпен де жарық көрген.
   

1. 
   Сейтбеков Смайыл, «Иман негіздері», Алматы, «Көкжиек» баспасы, 2008. – 376 бет.
   
2. 
   Әл-Баяди, Кәмәладдин Ахмәд бин Хасан бин Синанеддин, «Ишаратул- мәрам», Мысыр, 1949).
   
3. 
   «Материалы по истории средней и центральной Азии Х-ХІХ вв.». Ташкент: Издательство «ФАН», 1988.
   
4. 
   «История Казахстана в персидских источниках». Том 1. Алматы: «Дайк-Пресс» 2005.
   
5. 
   М.Зақзуқ, "Маусуату әғламул фикрул Ислами" (Әйгілі Ислам ойшылдары энциклопедиясы»), Вақф министрлігі ислам істері жоғарғы кеңесі, Египет, Каир, 2004ж.
   
6. 
   Islam Ansiklopedisi, Turkiye Diyanet Vakfi, Istanbul,1993.