Диплом мазмұны кіріспе 3 Салық ұғымы және оның әлеуметтік-экономикалық мәні 4

1. Салық ұғымы және оның әлеуметтік-экономикалық мәні

Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық қүрылысы мен саяси іс-бағытына қарамастан үлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі —үлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық қүралы, мемлекеттің кірістері және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады. Салықтарда мемлекеттің экономикалық мазмүны нақты түрде көрінеді, ал салықтардың әлеуметгік-экономикалық мәні, олардың түрлері мен ролі қоғамның экономикалық қүрылысымен, мемлекеттің таби-ғатымен және функцияларымен айқындалады. Белгілі философ Фрэнсис Бэкон салықтарды толеу әрбір азаматтың қасиетті боры-шы деген еді.

Қазақстан Республикасы Конституциясынын 35-бабында: заң-ды түрде белгіленген салықтарды, алымдарды жоне езге де міндетті төлемдерді толеу әркімнің борышы өрі міндеті болып табылады, —деп жазылған.

Салықтарда ежедден салық жуктемесін (салық ауыртпалы-ғын) бөлудіц екі қагидаты қалыптасқан:

1) пайда (алынған игіліктер) қағидаты;

2) "қайыр көрсету" (төлем қабілеттілігі) қағидаты.

Алынған игіліктерге және төлем қабілеттілігіне салық салу-дың қағидаттарын пайдалану салық молшерлемелерін белгілеуге және табыстың өсуіне қарай олардың өзгеруіне саяды.

Салықты үтымды үйымдастырудың классикалык, қагидатта-рын бүрын А.Смит үсынған еді. Олар мынаган саяды:

1) салық салық төлеушінің әрқайсысының табысына сәйкес алынуы тиіс (әділеттілік қағидаты);

2) салықтың мөлшері мен оны төлеу мерзімі алдын ала және дәл анықталуы керек (анықтылық қағидаты);

3) әрбір салық салық төлеуші үшін неғүрлым қолайлы уақыт-та және әдіспен алынуы тиіс (қолайлылық қагидаты);

4) салықты алудың шығындары өте аз болуы тиіс (үнем қағида-ты).

Бүл қағидаттарды пайдалану салық салуда зорлық-зомбылықты жоқ етті, бүл процеске реттемелеуді енгізді және А.Смитке "са-лықтар—оны төлейтіндерге қүлшылықтың нышаны емес, бостан-дықтың нышаны" деп қорытынды жасауға мүмкіндік берді. Салық салудың кейінгі даму барысында қагидаттардың түжырымдамала-ры дәледдеңці, толықтырылды.

Салық салудың қазіргі қагидаттары мыналарға саяды.

1. Салық салудагы оділдік қагидаты скі аспектіде қарастыры-лады:

а) "деңгейлес тендікке" жету - салық толеушілердің табыста-рына тең жағдайда біркелкі салық салынады;

е) "сатылас тендікті" сақтау — жеке түлғалардың табыстарына салық салу табыстардың бір бөлігін қайта бөлу үшін прогрессивті шәкіл бойынша сараланған молшерлемелерді қолдана отырып жүргізілуі тиіс.

2. Қарапайымдылық қагидаты. Салық механизм! салық төлеушіге түсінікті болуы тиіс, ол рабайсыз әрі күрделі болмауы керек.

3. Салықтардың анықтыгы — алдын ала белгіленген шарттар мен талаптардың мызғымас тендігі елдің барлық аумағында және барлық шаруашылық жүргізуші субъектілер үшін түсіндіру мен қолданудың біркелкілігі.

4. Жеңілдіктердің ең аз саны. Жеңілдіктер қүндық үйлесімдерді бүрмалайды және салық салу субъектілерін тең емес жағдайларға әдейі қояды.

5. Салык, салудың экономикалык, бейтараптыгы. Салықтар эко-номиканың жүмыс істеуін жақсартуға және инвестициялардың өсуіне кедергі жасамауы тиіс.

6. Экономикалық қатынастар бойынша осы едцің басқа әріптес елдермен салықтардың негізгі түрлері бойынша салық мөлшерлемелерінің салыстырмалыгы.

Қазақстанның салық заңнамасында сонымен бірге салық жоне бюджстке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі, салық салудың айқындылығы, әділдігі, салық жүйесінің біртүтастығы және салық заңнамасының жариялылығы қағидаттары негізделеді.

Салық төлеуші салық заңнамасына сәйкес салықтық міндеттемслерін толық көлемінде және белгіленген мерзімдерде орындауға міндетті.

Салықтар жөне бюджетке төленетін басқа да міндетті төлем-дер айқын болуға тиіс. Салық салудың айқындыгы салық төлеушінің салықтық міндеттемелсрі туындауының, орындалуының және тоқ-татылуының барлық негіздері мен тәртібін салық заңнамасында белгілеу мүмкіндігін білдіреді.

Еліміздегі салық салу жалпыга бірдей жоне міндетті болып табылады. Жеке сипаттағы салық жеңілдіктерін беруге тиым са-лынады.

Қазақстанның салық жуйесі оның бүкіл аумагында барлық салық төлеушілерге қатысты бірыцгай болып табылады.

Салық салу мәселелерін рсттейтін нормативтік-құқықтық актілер ресми басылымдарда міндетті түрде жариялануга жатады.

Мемлскетке түсетін салық түсімдерінің сипатты ерекшелігі олардың сан алуан қоғамдық қажеттерге кейін иесіз пайдаланылуы болып табылады. Осысымен салықтардың мемлекет, сондай-ақ басқа жсргілікті органдар белгілейтін түрлі міндетті мақсатты жар-налардан, толем аударымдарынан айырмашылығы болады.

Салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні мен мазмүны олар атқаратын функцияларда толық ашыла түседі. Жалпы қаржы категориясы түрғысынан салықтар қосалқы категория болып та-былатындығын есте үстаған жон, сондықтан қаржыға қатысты салықтардың функцияларын қаржының болгіштік функциясы-ның қүрамдас қосалқы фун|кциясы ретінде қарастырған жон.

Қазіргі кезде салықрр фискалдық, ретгеуші және қайта болу сияқты негізгі үш функция орындайды. Бүлардың әрқайсысы осы қаржы категориясының ішкі белгілері мен өзіндік ерекшеліктерін білдіреді.

Фискалдық функция — барлық мемлекеттерге тән негізгі функ­ция. Оның комегімен бюджеттік қор қалыптасады, мұның озі салықтардың қогамдық міндеттерін арттыра түседі. Өйткені салықтар мемлекеттік бюджеттің кірістерін толыстыра отырып, эко-номиканы, өлеуметтік-модени шараларды жүзеге асыруды қамта-масыз етеді.

Салықтардың реттеуші функциясы мемлекеттің экономика-лык қызметінің үлғаюымен байланысты пайда болады. Ол үлттық шаруашылықтың дамуына қабылданатын бағдарламаларға сәйкес ықпал етеді. Бүл орайда салықтардың нысандарын тандау, олар-дың молшерлемелерінің, алу әдістерінің озгеруі, жеңілдіктер мен шегерімдер пайдаланылады. Бүл реттеуіштер қоғамдық үдайы ондірістің қүрылымы мен үйлесіміне, қорлану мен түтыну колеміне ықпал етеді.

Мемлекет салык, саясатын — салық саласындағы шаралар жүйесін қоғамның оның нақтылы кезеңіндегі олеуметтік-эконо-микалық және басқа мақсаттар мен міндеттеріне қарай әзірленген экономикалық саясатқа сәйкес жүргізеді.