Е. Ш. ДҮсіпов, Т. Е. Уразымбетов

121
Салыстыру бағасының нәтижесінде баламалық құрылады (топос). 
Барлық қолданылған шешім сынға осал, сондықтан да жағымсыз жайтқа 
әкеп соғады. Болжанған баламалық шешімнің не жағымды, не жағымсыз 
болып аяқталғаны қызықтырады.
Қалпына келтіру дәйегі. 
Өтірікке қалпына келтіру дәлелі ең басты қателестірудің техникалық 
түрі. Осыған қарап қалпына келтіру дәйектемесін жоққа шығармау керек, 
ол адал, кейде тіпті ең керекті жол болып табылады. Қалпына келтіру 
дәйектемесі субъектінің мақсатына, ішкі топос әртүрлі элементтің 
риторикалық фактісінен негізделген, бұндай салыстыру дәлел бағалау 
тиімділігіне әкеледі. Сүйеу ісі атты лайықтау. Топостың қосымшасы 
жауапқа тартуға тіреу.
Мақсат пен құрал дәйегі. 
Бағалау мәні.
Салыстыру мақсаты және әдісі, екеуі де бір немесе әртүрлі 
қағидамен байланыста болуы мүмкін. Сонымен қатар мақсаты мен әдісі 
орын ауыстыра береді. Әдіс – мақсат ретінде ұсынылады, ал мақсат – әдіс 
ретінде ұсынылады. Жалпы дәйектеу ахуалы мынадай түрде ұсынылуы 
мүмкін. Субъект белгілі бір жағдайда, алдына белгілі бір мақсат қойып, 
ұнамды және жағымсыз нәтижеде ісәрекет жасайды. Мақсаты әрекет түрі 
және қолданған тәсілі әртүрлі жағдайда немесе жалпы бір жағдайға әкеп 
соқтырады. Бұндай дәйектілік жағдайда сегіз негізгі қорғау схемасы 
және лайықты айыптаушылық дәйектілік мүмкіншілігі бар. 
1. Мақсат пен айланың толық заңға сыйымдылығын мойындау. Ол 
үшін мақсат пен жағдайдың (топос) басымшылдығын толық табу, 
мақсатты жағдайға заңды байланыстырып әдістеу. Сонымен жағдай 
(норма) байланысып және иерархиаланады, жағдай пысықталынып 
тәсілмен байланыстырылады және бірыңғай жиынтыққа топтасады, 
тыңдарман 
іскермен 
қосылады, 
аяғында 
мақсат 
тәсілмен 
байланыстырылады, ал түсіндіру нормасы салыстырмалықты ұсынады.
2. Ең либералды вариант мақсат пен тәсілді жартылай таратуда 
мақсат пен тәсілдің жартылай сыйспаушылығын және де ондай тәсілдің 
қаталдығын мойындауын болжайды. Бірақ олар жағдайдағы мән 
мәтінінде қаралып, біріктіріледі. 
3. Мақсаттың және тәсілдің жауапкерлігін бөлу. 
4. Жартылай мақсатты қайта бөлу, құрбан болған адамға және 
тыңдармандарға жауапкершілік жүктеу.
5. Бөлу және қаржының орнын толтыру, сонымен қатар жартылай 
мақсатты бірлестіру. Негізгі мақсат тәсілмен біріктіру. 
6. Іскерді кінәраттау және жауапқа тарту. 
7. Одан да жоғары, жалпы мақсатты және де жағдайға лайықтауды 
табу, ақтайтын немесе жағымсыз тәсілді қолдануды кешіру.
8. Мақсаттың бөлінуі және жақсы мен жаман тәсілді мақсатқа жүктеу. 
Асыра мақтау тәсіліне критикалық (сынау) немесе әшкерелеу 
дәйектілігі қарсы тұрады, мағыналы түрде апологетиканы қайта 

122
жаңғыртып, сонымен қатар біріктіріп әкелгенді бөліп, ал апологетикадағы 
бөлінгенді қосу.
а) Мақсат пен тәсіл дұрыс деп мойындалады, бірақ табандылықсыздан 
немесе уақсыз уақытта тәсілді қолданғандықта, іскер жауапқа 
тартылады, өйткені істің жағымсыз аяқталуына байланысты деп 
түсіндіріледі. 
б) Мақсат лайықты, тәсіл дұрыс делінеді, бірақ жеткіліксіз деп табылады.
в)Мақсат дұрыс делінеді, бірақ тәсіл қарама-қайшы болады, жағдай мен 
мақсатқа қарағанда деңгейі мәнсіз деп табылады.
г)Тәсіл мақсатқа қарама-қайшы қойылады. Мақсат дұрыс деп 
мойындалғаны- мен, тәсіл онымен келіспейді делінеді. 
д) Мақсат құрдымдық түрде қаралады және дұрыс қойылмаған, ал тәсіл 
(айла) мақсатпен еріксіз қосылған. Сонымен қатар жағдай мақсатқа 
қарағанда жоғары болып көрінеді. 
е) Мақсат пен тәсіл орын ауыстырады. 
ж) Мақсат пен тәсілдің беделін түсіру. Артқысы қолданылмайтын болып 
табылады, ал алдыңғысы ауыстырылады. 
з) Мақсат пен тәсіл бір-бірімен байланыста болып, іскердің ойымен 
бірігеді. Мақсаттың беделі түсіп, түкке тұрғысыз болып саналады. Тәсіл 
қағидасы да оны түкке тұрғысыз қылады.

жүктеу/скачать 2.91 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: